Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Mihray OSMAN Sakarya Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı mihray1215@live.cn YENİ UYGUR TÜRKÇESİNDE ÖLÇÜ Her milletin kendine özgü bir ölçü sistemi vardır. Coğrafya, kültür, dinin beraber yaşayan milletlerin bu ölçü sisteminde etkisi olmuştur. Bu etkinlikler bir milletin farklı coğrafyada yaşadığı topluluklarda bile farklı ölçü birimleri kullanmasına vesile olmuştur.uygur Türkleri kendi dil sistemine göre diğer Türk boylarıyla aynı ve farklı ölçü birimleri kullanmaktadır. Bunların bazıları Eski Türkçeden günümüz Yeni ne gelmiş, ses değişimi yapmış, bazıları ise ihtiyaca göre yeni kelime türeterek, çeşitli gramer unsurları kullanarak ortaya çıkmıştır; hatta bazıları yabancı dillerden alıntılama yöntemiyle kullanılmaya başlanmıştır.bu makalede, nin mesafe, uzunluk, ağırlık, zaman, miktar kategorileri için ilgili terimler ve bunların ndeki karşılığı üzerinde durulmuştur. Bunun yanında, bu ölçü birimlerinin ndeki kullanımı, ifade edilmesi ve bazı yörelerdeki özel ölçü birimleri yer almıştır. Anahtar kelimeler:,, ölçü, ölçü birimleri

2 Yeni nde Ölçü MEASUREMENT IN MODERN UYGHUR TURKISH Abstract Each nation has its own measurement system. Geography, culture and religion has been influenced this measurement system of nations who live toghther. These factors even conduce to usage of different measurement units for different peoples of same ethnic.uyghur Turkish according to their languages are using the same and different system units with other Turkish tribes.some of them have come from Old Turkish to today's New Uygur Turkish and made volume changes when the others emerged deriying new words based on their needs by using various grammatical elements.and some of them even began to be used with the method of quoting from a foreign language.in this essay, terms related to categories of distance, length, weight, time, amount' and their provision in Turkey Turkish are focusesd on. In addition, the use of this measurement in Uyghur Turkish, expression of them and special units in some places are involed. mea- Keywords: Uyghur Turkish, Turkey Turkish, measurement words, surement units 摘要每个民族都有自己的测量系统 在一起生活的个民族的该系统会受到地理, 文化, 宗教等因素的影响 这个影响又会引起到一个民族生活在一个国家不同的地区使用不同的测量单位 417 维吾尔族由于自己的语言系统使用跟别的突厥民族即有相同的也有不相同的测量单位 其中有些量词从古突厥语进行了相应的声音变化传到现代维吾尔语 有些量词出现于根据生活需求衍生新词 使用各种语法元素 ; 甚至有些是开始使用于引用外语的方法 本文, 主要是在维吾尔语里 距离, 长度, 重量, 时间, 数量 等相关类别的一词和这些量词与土耳其语相互为重点 此外, 这些量词在维吾尔语中的用法 表达和参观与一些地区的特殊量词单位 关键词 : 维吾尔语 土耳其语 量词 nde ölçü birimi anlamında miḳtar, ölçem kelimeleri kullanılmaktadır. Giriş Hayatımızda birçok bilimsel alanda ölçü kullanımları yaygınlaşmıştır. Dünyadaki her millet kendine özgü bir ölçü sistemi geliştirmiş, bunlar arasında uzun süre büyük oranda uluslararası alanda bir birliğe gidilememiştir. İlerleyen zamanlarda yaşam seviyesinin yükselmesi, ticaretin gelişmesi, bilim dallarının çeşitlenmesi, ulaşım, iletişim ve haberleşmenin genişleyip uluslararası temasların yaygınlaşmasıyla her alanda olduğu gibi ölçü birimlerinin standartlaşmasına da

3 Yeni nde Ölçü ihtiyaç duyulmuştur 1. Geleneklerine bağlı olan Uygur Türkleri tarihi dönemlerde kullanılan bazı ölçü sistemlerini devam ettirerek kendilerine özgü ölçü sistemleri kullanmıştır. Bu incelemede nde kullanılan ölçü birimleri, miktar bildiren sözcükler üzerinde durulmuştur. Bilinen ilk ölçüler Eski Mısır da ve Bâbil de görülmektedir. Eski kültürlerde bizdeki gibi el, kol, parmak vb. ile uzunluklar ölçülmekte; güneş ve ayın durumu ile zaman belirlenmekteydi. Su kabağı, toprak çömlekleri metal kaplar, tohumlar hacim ölçümünde, tohum ve taşlar ağırlık ölçümünde kullanıldı. Örneğin keçiboynuzu tohumundan çıkarılmış carat tan, değerli madenlerin kütlelerinin belirlenmesinde yararlanıldı 2. Günümüzde her disiplin için farklı ölçüler kullanılmaktadır. Her yeni bilimsel ve teknolojik ilerleme, yeni ölçülerin ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Tarihte Kullanılan Ölçü ve Birimler Göktürk yazıtlarında zaman için gün, ay, yıl gibi temel zamanları bildiren ölçüler yer almaktadır: koyn yıl, tokuzunç ay, yitinçi ay, yigirmi kün, (Kültiğin Kuzeydoğu) Bunlardan çoğu günümüz Türkçesindekullanılmaktadır. Uygur Türklerinin İslam dünyasına Karahanlı yoluyla coğrafî olarak yakınlaşması kültürel etkileşimi arttırmıştır, Türk ölçü sistemine Arapçadan birçok ölçü bildiren sözcük girmiştir. Karahanlı ve Çağatay döneminde ağırlık ölçüsü olarak dirhem, kantar, miskal, denk, buğday, okka, batman, kırat; uzunluk ölçüsü olarak merhale, fersah, kerrâb, parmak, berid, kulaç, arşın, endâze, rubu, hat; alan ölçüsü olarak dönüm, evlek, zirakare, suyun debisinin ölçümünde hilal, çuvaldız, masura, kamış, lüle gibi birimlerden yararlanılmıştır. ( Ünlü Suat, 2013 ) Ancak bu ölçülerin standart değerleri değişken olup alışverişte bir çok sıkıntılar olduğu için kullanımdan kalmıştır. 418 Günlük hayatta karşımıaza çıkan şeylerin uzunluğu, büyüklüğü ve ağırlığının mukayesesi için ölçü birimlerine ihtiyac duyulur. Bu sebepten ölçü birimlerini herhangi bir nesneyi ölçmek için karşılartırma; standart olmayan birimlerle ölçme; standart birimlerle ölçme ve dolaylı ölçme gibi işlemlerden birine. başvurulur( ATMACA.E, s.22) Bu ölçü birimlerinin bazılarında ise insan vücutlarının göz, el, kol, ağız, ayak ve boy gibi bazı bölümlerinden de yararlanılmıştır. Göz ile ilgili uzunluk ölçüleri vardır. Mesela: köz yetküsiz: göz nuru yetmeyecek kadar uzak. Kol ile ilgili ölçü birimleri şunlardır: Barmaķçilik: parmak kadar. İkilik: iki parmak kadar. Ġiriç: karış. Baş parmakla küçük parmağı açınca arasıdaki mesafe ölçü birimi yerinde kullanılır. ġulaç:kulaç [ Divan-ı Lûgatit Türk te bu uzunluk terimi kol aç(ķol aç) 1, hem de kulaç 1, biçiminde geçer.] Yani iki tarafa açılmış kolların parmak uçları arasındaki mesafeye denk gelmektedir. ( Derleme Sözlüğü. Cilt:12) Ķoltuķ: koltuk. Kol ve alt kelimelerinden oluşan belirtisiz isim tamlaması durumundaki birleşik kelimeye -k eklenerek (kol+altı-k > koltuk) meydana gelmiştir. (Başdaş 2006:s.56) Ayak ile ilgili uzunluk ölçü birimleri vardır. Mesela: ķedem: adım (kadem). Bir adımlık mesafeyi ifede etmek için kullanılan ölçü birimidir. nde, bir adım 50 cm dır, 1 (Uluslararası Birim Sistemi) Paris teki Ölçü ve Ağırlık Konferansı nın 11 ve 12. toplantılarında yeni, pratik ve her alanda kullanılabilen bir sistem kabul edilmiş ve tarihinde aynı Konferanstaki kararın neticesi bu Genel Konferans ın emrinde çalışan Comite International des Poids et Mesures tarafından açıklanan (SI) Sisteme International d Unites, Metrik Sistem in kabulünden tam 180 yıl sonra geçer olmaya başlamış ve yasallaşmıştır. 2 Erişim:

4 Yeni nde Ölçü nde ise 75 cm dır. Bu ölçü birimi bir organ adı olduğu için mekan ve kişiye göre değişebilir. Diğer organ adları ile ilgili ölçü birimleri de mevcuttur. Mesela: adem boyi: adam boyu, éġiz: ağız. Uzunluk ölçümünde parmak, karış, ayak, adım; genişlik ölçümünde ayak, karış; kütle ve ağırlık ölçümünde avuç, parmak ucu, yudum, sepet gibi kelimeler kullanılmıştır.. Bunların bazıları, toplumun kendine has veya müşterek resmi ölçü birimleri haline gelmiştir. nde vakit süresinin ölçüleri sıkça kullanılmaktadır. Namaz diger: sabah namazı vakti, taŋ seher: tan vakti, ķaķ naşta: çok erken, çüşke yéķin: öğleye yakın, ķaķ çüş: tam öğle vakti, çüştin kéyin: öğleden sonra, çüş pişim: öğle namazına yakın, pişim: öğle namazı vakti, namaz diger: ikindi namazı vakti, namaz şam: akşam namazı vaktı, keçķurun: akşam vakti, şam: akşam vakti, kün oltaġan: gün batımı, ḫupten: yatsı namazı vakti, yérim kéçe: gece yarısı, taŋ ataġa yéķin: tan olmadan önce vs. Burda kullanılan namaz vakitleri, yani zaman adları ve grammer birliklerinden ölçü adları oluşturulmuştur. (ATMACA Emine, s.31) Havanın sıcak ve soğukluğuna göre Uygur Türkleri çok uygun ölçü adları kullanmaktadır. Mesela: ķehritan: çok soğuk, şivirġanliķ soġuķ: rüzgarlı ve dondurucu soğuk, muzdek: buz gibi, illiķ: ılık, sörün: serin, salķén: biraz rüzgarlı ve ılık, tomuz: çok sıcak, issiķ: sıcak, dimiķ: bunaltıcı sıcak, ķaynap ketkendek: çok bunaltıcı ve kaynamış gibi hava, köydüridiġan: yakan sıcak, pijġirim aptap: insanı yakan sıcaklık vs. Uygur Türklerinin tarihten beri Çinliler ile yoğun ticâri faaliyetleri olmuştur. Bu nedenle, Çin pazarına uygunlaşabilmek için, ölçü konusunda bazı Çince ölçü birimlerini tercih etmiştir. 419 Bu ölçü birimleri nde artık yagın bir şekilde kullanılmaktadır.. [ciŋ 斤 /jin (yarım kilo), çi 尺 /chi ( 1/3 metre, 33.3cm), mo 亩 /mu (yer birliğï, m²), yuan 元 /yuan (para birliği, 1yuan=0.41 kuruş), moçen 毛钱 /maoqian ( para birliği, 1moçen=0.05 kuruş civarında), puŋ 分 /fen ( 1en küçük para birliği, 1 puŋ= kuruş civarında; 2 Yer biriği, 66.66m²), doŋ 栋 /dong ( bir doŋ bina: bir bina ] (Uygurçe- Ḫenzuçe Luġet, s.217, 390, 429, 948) Bu ölçü adları yörelerde ve standart nde çok yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. ndeki ölçü ise tam anlamıyla, dilimizdeki nesne ve hareketin hesaplama birliğini bildiren sözlerdir. (TÖMÜR Hemit 1978, s.133) nde ölçü birimleri sayılar ile bir araya gelerek sayı- ölçü birikimini şekillendirmektedir. Örnek: beş neper adem (beş adem) ikki dane ḳelem üç ciŋ göş yüz kilométir yol ikki nusḫa gézit bir siḳim gazir karşılığı beş nefer adam iki tane kalem bir buçuk kilo et yüz kilometre yol iki nüsha gazete bir avuç çekirdek

5 Yeni nde Ölçü bir yutum su bir sanduḳ kitap üç tal béliḳ bir yudum su bir koli kitap üç tane balık 1. nde ölçü birimleri kaynaklarına göre; özel ölçü birimi (ḫas miḳtar) ve anlamı değişen ölçü birimi ( köçme miḳtar) olarak ikiye ayrılmaktadır. (TÖMÜR Hemit 1978, s.133) 1) Özel ölçü birimi (ḫas miḳtar): Bazı nesnelere özel olan veya sadece ölçü birimi olarak kullanılanlardır. Bu ölçü birimleri bazıları tek başına geldiğinde de isi veya ölçü birimi özelliğine sahiptir, bazıları ise sadece cümle veya söz birikimi içinde gelerek ölçü birimi özlliğini taşır. Örnek: (Tek başına geldiğinde isim veya ölçü birimi özelliğine sahip olanlar) ciŋ gram tonna ġériç létir métir santimétir yarım kilo gram ton karış litre metre santimetre (Cümle veya söz birikimi içinde gelerek ölçü birimi özlliğini taşıyanlar) çarek (bir çarek buġday) siḳim (ikki siḳim un) baġlam (bir bağlam ot) çimdim çeyrek (bir çeyrek buğday) avuç (iki avuç un) demet (bir demet ot) tutam ( bir çimdim tuz) (bir tutam tuz) yutum (bir yutum su) neper (beş neper oḳuġuçi) dane (töt dane alma) ḳétim (üç ḳétim kelmek) növet (ikki növet yazmaḳ) yudum (bir yudum su) nefer (beş nefer öğrenci) tane (dört tane elma) defa, sefer, kez (üç defa gelmek) defa, sefer, nöbet (beş sefer yazmak) 420

6 Yeni nde Ölçü 2) Anlamı değişen ölçü birimi (köçme miḳtar): nde bazı nesneleri ve zamanı anlatan isimler, ölçü birimi vazifesinde gelebilir. İsimler ölçü birimi vazifesinde kullanıldığında isim özelliğini kaybeder ve ölçü birimi özelliğini taşır.(tömür Hemit 1978, s.133) Ölçü birimi görevinde kullanılan bu isimler anlamı değişen ölçü birimi adını almaktadır. Örnek: bir sanduḳ kitap bir éġiz öy bir çine çay ikki maşina kömür bir koşuḳ tuz bir sinip oḳuġuçi beş yil işlmek töt kün turmaḳ bir koli kitap bir odalı ev bir fincan çay iki kamyon kömür bir kaşık tuz bir sınıf öğrenci beş yıl çalışmak dört gün kalmak 2. nde ölçü birimleri, anlamı ve birikim şekline göre; nesne ölçü birimi (şey i miḳtari) ve hareket ölçü birimi (heriket miḳtari) diye ikiye ayrılmaktadır. 1) Nesne ölçü birimi (şey i miḳtari): İsimler ile birlikte gelerek nesnelerin hesaplama birliğini bildiren ölçü birimleridir. (TÖMÜR Hemit 1978, s.133) Örnek: ikki tal lim üç éġiz öy bir ḳur kiyim ikki maşına topa üç taġar un yigirme métir reḫt töt litir süt ellik kilogram göş iki tane mertek üç odalı ev bir takım giyim (elbise, kıyafet) iki kamyon toprak üç çuval un yirmi metre kumaş dört litre süt elli kilo et Nesne ölçü birimi (şey i miḳtari), kendi içinde sayılıp sayılamama durumuna göre; sayılı ölçü birimi (sanlíḳ miḳtar) ve sayılamayan ölçü birimi (ölçem miḳtari) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. (TÖMÜR Hemit 1978, s.133) a) Sayılı ölçü birimi (sanlíḳ miḳtar): Sayılabilecek nesnelerle beraber gelen ölçü birimlerini gösterir. Örnek: üç dane alma beş tüp örük on varaḳ qeġez üç tane elma beş tane erik ağacı on varak kağıt 421

7 Yeni nde Ölçü yigirme tal ḳelem yirmi tane kalem b) Sayılamayan ölçü birimi (ölçem miḳtari): Sayılamayan nesnelerle beraber gelen ölçü birimlerini gösterir. Örnek: bir oçum ḳum bir çimdim tuz bir ḳazan tamaḳ bir ḳuçaḳ otun bir sévet üzüm bir avuç kum bir tutam tuz bir kazan yemek bir kucak odun bir sepet üzüm 2) Hareket ölçü birimi (herket miḳtari): Fiiller ile birlikte gelerek hareketin hesaplama birliğini ve sayısını bildiren ölçü birimidir. Örnek: ikki ḳétim barmaḳ üç meydan oynimaḳ ikki saet sözleşmek on minut dem almak iki defa gitmek (varmak) üç devre (maç) oynamak iki saat konuşmak on dakika mola vermek Bazı ölçü birimleri, cümle içerisinde kullanımdan düşer, ama anlamında değişiklik olmadığı için sayılar direkt isimlerle beraber gelebilir. Bu kullanım dilin kısa ve daha anlamlı şekilde ifade edilmesini sağlar. Örnek: ikki tal ḳelem ( ikki ḳelem) üç neper oḳuġuçi ( üç oḳuġuçi) ikki dane ḳol (ikki ḳol) iki tane kalem (iki kalem) üç tane öğrenci (üç öğrenci) iki tane el (iki el) nde özel ölçü birimleri de bulunmaktadır. Bu ölçü birimleri fiil+im şeklinde olup bunlar, deyimsel kullanım içinde ölçü birimi olarak yer almaktadır. Bu türdeki ölçü birimleriden bazıları nin konuşulduğu bazı yörede kullanılmaktadır. Bu ölçü birimi bir+ fiil+im+nesne şeklindedir. (Uyġur Tilidiki Bir Ḳisim Alahide Miḳtar Sözler Toġrisida, s.56) Yalnız bu ölçü birimleri sadece bu kullanım şekli içinde ölçü birimlik vazifesinde gelebilir. Ayrı geldiğinde bu vazifesini kaybeder. Örnek: bir çişlem nan bir örüm samsaḳ bir tutam pul bir yéyim çöp bir yutum çay bir toġram göş bir ısırım ekmek bir örgü sarımsak bir avuç para bir açmalık hamur bir yudum çay bir kesim et 422

8 Yeni nde Ölçü bir sélim çay bir ilim hesel bir késim ḳoġun bir keslem baḳali bir tilim tavuz bir uştum nan bir kapam polu bir türüm ḳeġez bir siḳim gürüç bir ḳalam otun bir baġlam buġday bir şoram tamaka bir dövlem topa bir çamdam yol bir toḳum gep bir timim su bir yüdüm bide bir aşpişim vaḳit bir késim aş bir ḳirim üzüm( Aksu yöresi) bir avazyétim yer (Aksu yöresi) bir salım (demlik) çay bir alım (kaşık) bal bir kesim kavun bir parça kek bir dilim karpuz bir parça ekmek bir avuç pilav bir dürüm kağıt bir sıkım pirinç bir yakımlık odun bir bağ buğday bir çekim sigara bir döve toprak bir adım yol bir sürü laf bir damla su bir sefer taşınılacak kök bir yemek pişme zamanı bir yemeğe yetecek kadar açılmış yufka bir sefer kesilecek kadar üzüm sesin gidebileceği kadar yer nde ölçü birimlerinin bazılarında ise insan vücutlarının el, kol, ağız, boy gibi bazı bölümlerinden de yararlanılmıştır. Bu vücut bölgeleri bazı yerlerde doğrudan ifade edilse, bazı yerlerde ise içerikli şekilde ifade edilmiştir. nde de bu şekilde ifadeler görülür. Hatta bazıları deyimleşmiş şekilde kullanılmaktadır. Örnek: töt éġiz gep ikki baş bala ikki ķol taŋsa oynimaķ töt köz bilen kütmek üç ķuçaķ otun Bir uçum kempüt dört ağız laf iki tane çocuk iki sefer dans etmek dört göz ile beklemek üç kucak odun bir avuç şeker ağızlarında ve standart kullanımda olan bu ölçü birimleri mesafe, uzunluk, ağırlık, zaman, miktar olarak kategorilere ayırılabilir. Bu ölçü birimlerinde birim olarak doğada yer alan somut nesnelerin kültüre göre şekillendiği de söylenebilir. Tarihsel dönemlerde askeri 423

9 Yeni nde Ölçü bir toplum olan Türklerde, günlük hayatın bir parçası olan neyze/mızrak, arġamça/ip,tanap, oķ/ok gibi askeri aletlerin ölçüde birim kullanılması dikkat çekicidir. (ÖZYETGİN.A.Melek, s.1414) nde bu ölçü birimlerinin kullanımı hâlâ devam etmektedir. Mesafe: ḳedem adım köz yetküsiz göz görmeyecek kadar ( çok uzak ) taġ körüngiçe dağ görünene kadar ( uzak ) yer bilen asman tutaşḳan yer yer ile göğün birleştiği yer ( çok uzak) çamdam adım Uzunluk: millimétir milimetre santimétir santimetre métir metre kilométir kilometre çaḳirim 500 metre ġulaç kulaç ġériç karış neyze mızrak arġamça ip,tanap Ağırlık: zerre zerre gram gram misḳal miskal (=4,5 gr) ciŋ yarım kilogram ḳadaḳ kadak(= 0.454kg) kilogram kilogram tonna ton paḫtidek yénik pamuk gibi hafif taştek éġir taş gibi ağır Zaman: 424

10 Yeni nde Ölçü deḳiḳe minut saet kün hepte ay yil esir aş pişim aş pişim vaḳti kün neyze boyi bolġanda taŋ atḳuçe horaz çillimiġanda töginiŋ ḳuyruḳi yerge yetküçe şamal çiḳḳan şenbe küni ( uzayan bir iş için kullanılır) ettigendin béri közni yumup açḳuçe kün oltaġuçe Miktar: maşina létir çimdim qoşuḳ çömüç saplıḳ oçum sélim quçaḳ baġlam tilim yutum saniye dakika saat gün hafta ay yıl, sene yüz yıl, asır bir yemek pişene kadar öğleden önce saat on civarı güneş mızrak boyu kadar olduğunda sabaha kadar horozlar ötmeden ( çok erken) devenin kuyruğu yere değene kadar (çok uzun bir zaman) rüzgar çıkan Cumartesi günü sabahtan beri gözü kapatıp açıncaya kadar (çok kısa) güneş batana kadar kamyon litre tutam, cimcik kaşık kepçe tas avuç salım kucak bağ dilim yudum 425

11 Yeni nde Ölçü çişlem istakan çilek ḫalta taġar ısırım bardak kova poşet çuval ndeki bu ölçü birimleri, sayı- miktar birikimi şeklinde geldiği için, başka sözlere göre farklı özellikler taşımaktadır. (TÖMÜR Hemit 1978, s.136) Bunların özellikleri, yapımı ve kullanımları şunlardan ibarettir. 1) sayı- miktar birikimi -çe ya da -dek/-tek eki ile birlikte geldiğinde sayıya eklenmesi gereken bu ekler, ölçü birimlerine eklenir. Bununla beraber yéḳin, artuḳ, ciḳ gibi tahmin kelimeleri de sayıyla değil ölçü birimleriyle birlikte gelir. Örnek: bir çiniçe su ikki ayçe ḳalmaḳ on danidek kitap üç bettek maḳale üç ciŋdin artuḳ göş beş ḳutidin ciḳ şiker on koġa yéḳin bereŋge bir fincan kadar su iki ay kadar kalmak on tane kadar kitap üç sayfa kadar makale bir büçük kilodan fazla et beş şişedden fazla şeker on kiloya yakın patates 2) Sayı- miktar birikimi cümlede isim veya isim tamlamalarıyla birlikte geldiğinde sıfat; fiil ile birlikte geldiğinde zarf görevini alır. (NİYAZ Zeynep 2006, s. 278) Örnek: beş tal arġamça alte ciŋ yaġ töt yil oḳumaḳ üç saet maŋmaḳ beş tane halat üç kilo yağ dört yıl okumak üç saat yürümek 3) Sayı- miktar birikimi 3. şahıs iyelik eki ile geldiğinde özne görevinde kullanılabilir. Örnek:Uygur Türkçesi () Cem iy töt tonna kömür iken, ikki tonnisini sen al, ikki tonnisini men alay. (Toplam dört ton kömür, iki tonunu sen al, iki tonunu ben alayım.) Bu dereḫlerniŋ beş tüpi örük, üç tüpi alma, töt tüpi şaptul iken. (Bu ağaçların beş tanesi erik, üç tanesi elma, dört tanesi şeftali ağacıymış.) 4) Bazı ölçü birimleri -lap/-lep eki eklendikten sonra fiillerle birlikte gelerek zarf görevinde kullanılır, yani hareketin nasıl gerçekleştiğini gösterir. Örnek: () Késel ciŋlap kirip serlep çiḳidu. ( Atasözü) (Hastalık çok gelip azar azar çıkar. ) 426

12 Yeni nde Ölçü Bir şeherde turupmu aylap yillap körüşelmey ḳalimiz. ( Bir şehirde yaşasak da aylarca yıllarca görüşemiyoruz.) Bizniŋ yézidiki neşpütler bu yil şundaḳ oḫşidiki maşinlap toşupmu tügitelmidi. ( Bizim köydeki armut (ağaçları) bu yıl o kadar çok meyve verdi ki kamyonla taşınsa da bitmedi.) Sonuç Bu çalışmada nde kullanılan ölçü birimleri (miḳtar sözler) ele alınıp Türkiye Türkçesi ile mukayese edilerek, ndeki ölçü birimlerinin kullanımı ortaya konulmaya çalışıldı. Bazı ölçü birimleri ile hemen hemen aynı amaçlar için kullanılmaktadır. Kelimelerin; kimi zaman aynı şekliyle geldiği, kimi zaman küçük ses değişimine uğradığı ve kimi zaman da büyük bir farkla kullanıldığı ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın sınırları içerisinde nde öteden beri kullanılan ölçü ve birim yapma yollarının tamamını vermek mümkün olmasa da, verilmiş örneklerle konu hakkında bir fikir oluşturulduğu düşünülebilir. ağızlarında hala kullanılan ama kayıtlara girmeyen pek çok sayıda kelime ve ölçü birimleri vardır. Bunların çalışılması ve bir araya getirilmesine önem ve ağırlık verilmesi, kelime hazinemizin daha da zenginleşmesi için yeni kazançlar sağlayacaktır. KAYNAKLAR Ahmedli, Refail Ayvazoğlu (2014) Uygur Türklerinin Sosyal Fikir Tarihi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 2, Haziran, s Aksan, Doğan (2000) Her Yönüyle Dil, Türk Dili Kurumu Yayınları, Ankara Atmaca, Emine (2009/27) Kazak Türkçesinde Ölçü Ve Ölçü Adları, Türk Dünyası Dil Ve Edebiyat Dergisi, Ankara, Bahar, s Başdaş, Cahit (2006) Türkçe Organ Adlarında Kelime Sonu -k Ünsüzü Ve Çokluk, İlmi Araştırmalar, Sayı 21, Daşdemir, Muharrem (2013) Türkçede Miktar Ve Sayı Sistemi, Turkish Studies. Ankara, Gümüşatam, Gürkan (2012) Eski Türk Tıbbında (Xiv. - Xvi. Yüzyıllar) Ölçüler Ve Ölçme Usulleri, Turkish Studies, Hinz, Walther (1990) İslamda Ölçü Sitemleri, Marmara Üniversitesi Yayınları. Çeviren: Acar Sevim, İstanbul Karaağaç, Günay (2008) Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dili Kurumu Yayınları, Ankara Necipoviç Necip, Emir (1995) Yeni Sözlüğü, Rusçadan Çeviren: Yrd.Doç.Dr. İklil Kurban. Türk Dili Kurumu Yayınları: 615 Ankara Niyaz, Zeynep (2008) Hazirḳi Zaman Uyġurtilidin Omumiy Savat, Beijing Milletler Neşiriyati, Beijing Özyetgin.A.Melek ( 2003) Tarihi Türk Dili Alanında Uzunluk/Mesafe Ölçümünde Kullanılan Birimler, Ankara, s Özyetgin.A.Melek (2003) Eski Türkçede Ölçü, Mustafa Canpolat Armağanı. Yayınları. 427

13 Yeni nde Ölçü Aysu Ata, Mehmet Ölmez. Ankara, s Seyhan, Tanju Oral (2007) Çağataycadaki Zafernâme Tercümesinde Kullanılan Bazı Uzunluk Ölçüsü Birimleri, s Şenel, Mustafa (2009) Ağızlarında Ölçü Birimleri, Karadenİz, Sayı 12 Tömür, Hemit (1987) Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi (Modern Uyghur Grammer) Beijing Milliyetler Neşiriyati Tunyukuk (2011) Uyġur Tilidiki Bir Ḳisim Alahide Miḳtar Sözler Toġrisida, Hoten Pidagogika Enistitütü Jurnili, 3-Sayı Tsl. (2011) Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yanınları. Ankara Ünlü, Suat. (Nisan 2013) Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Karatay/Konya, Eğitim Kitabevi Yayınları Ünlü, Suat. (2012) Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Karatay/Konya, Eğitim Kitabevi Yayınları ---- (2006) Uygurçe- Ḫenzuçe Luġet( 维汉大辞典 ), Beijing Milliyetler Neşiriyati ---- (2011) Hazirḳi Zaman Uyġurtiliniŋ İzahliḳ Luġiti, XinJiang Ḫelḳ Neşiriyati. Ürümçi, 2- neşiri. 李久之 (Li Jiu Zhi)(2015) 汉维语量词对比分析以及在翻译中的表达, 学术社区 428 张玉萍 (Zhang Yu Ping) 维语量词的形象性和模糊性 [ The Vividness and Fuzziness of Quantifiers in the Uygur Language]. 语言与翻译,2001(3) Genel Ağ Kaynakları: (15/05/2016) (16/05/2016)