Enerji ve Doğal Kaynaklar Endüstrisi. Her şirket bir enerji şirketidir* *değilse bile, yakında olacaktır

Transkript

1 Enerji ve Doğal Kaynaklar Endüstrisi Her şirket bir enerji şirketidir* *değilse bile, yakında olacaktır

2 17

3 İçindekiler İçindekiler Her şirket bir enerji şirketidir 1 Baştan başlayalım: Enerji için strateji 4 Petrol sonrası dönem sanıldığından daha uzakta ve yolu çok inişli çıkışlı olacak 5 Verimliliğe uyanmak: Şirketler daha azla daha fazlasını nasıl yapabilirler 7 Temiz, yeşil ve tam istihdam 9 En verimli ve sürdürülebilir olanlar: Lider şirketler 10 Az aslında daha fazladır: Artık hepimiz yetkiliyiz 13 Yazarlar hakkında 14 Deloitte Center for Energy Solutions tarafından hazırlananan " Every company is an energy company * and if it isn't, it will be soon başlıklı çalışmadan hazırlanmıştır. 2

4 Her şirket bir enerji şirketidir United Parcel Service (UPS) bildiğiniz gibi kargo ve lojistik şirketidir, enerji şirketi değil. Fakat... UPS tüm ABD paket dağıtım fi losunda ( civarı araç) tüketilen galon yakıt başına mil (MPG) performansını 2000'den 2020'ye kadar yüzde 20 iyileştirmeyi hedefl edi. Geçen on yılı aşkın süre boyunca da şirket ABD karayolu fi losunun MPG olarak verimliliğini yüzde 10 artırdı. Sonuç olarak UPS sürücüleri 2009 da 2000 yılına göre 77,3 milyon mil daha fazla yol kat ettiler ama 3,2 milyon galon daha az yakıt tükettiler. 1 Bu çalışmada UPS ve diğer büyük şirketlerce ortaya koyulmuş, enerjiyle ilişkili daha birçok girişim örneği yer alıyor. Hepsi de bizim temel görüşümüzü desteklemekte: Her şirket bir enerji şirketidir. Bu ifade çoğu kişiye şaşırtıcı gelebilir. Ancak esas bundan on yıl sonra enerji ve sürdürülebilirlik departmanı olmayan bir şirkete insan kaynakları departmanı olmayan bir şirket kadar nadir görülecek, olanlar da iş dünyasının dışına itiliyor olacaktır. Her şirket bir enerji şirketidir Fakat şirketlerin bir enerji stratejisi oluşturmak için on yıl hatta bir yıl bile beklemeleri için bir neden yoktur. Ayrıca, ilgili departmanın adının ne olduğunun da önemi yoktur. Şirketler enerji kullanımlarını ve kendi enerjilerini üretme yolları da dahil olmak üzere enerji kaynaklarını ne kadar çabuk anlamaya ve aktif bir şekilde yönetmeye başlarlarsa, önemli tasarrufl ar, daha iyi kâr marjı, daha fazla müşteri bağlılığı, rakiplerine göre maliyet avantajı, daha düşük iş riski gibi birçok avantaja sahip, daha aydınlık bir dünyaya o kadar hızlı dahil olabilirler ve kaynak israfını kontrol edebilen şirket çapında bir sürdürülebilirlik bilincini o kadar hızlı edinebilirler. Bir enerji stratejisi oluşturmak şirketin sürdürülebilirlik yolundaki ilk adımıdır. Ve sürdürülebilirliğin merkezinde temel kaynak yönetim yaklaşımlarını da içeren, şirketin temel iktisadi yönetim uygulamaları bulunmaktadır. Economist Intelligence Unit tarafından yürütülen bir araştırmaya göre küresel yöneticilerin yüzde 69 u fi nansal performansla sürdürülebilirlik çalışmaları arasında uzun dönemde (5-10 yıl) güçlü bir ilişki bulunduğuna inanmakta, sadece yüzde 24 ü ise kısa vadede (1-2 yıl) 2 bir ilişki olduğunu düşünmektedir. Enerji kullanımının azaltılması Verimli ekipman/süreçler Yenilikçi mimari Kendi kendine üretim Küçük ölçekli: Rüzgar Güneş Jeotermal Kojenerasyon Artan kâr (ve gelişmiş enerji güvenliiği) Gelişmiş nakliye fi losu Hibritler Elektrikliler CNG (sıkıştırılmış doğal gaz) Rota planlama Azaltılmış CO com/2010/07/ ups-to-make-its-feet-greener/ Her Şirket Bir Enerji Şirketidir* *değilse bile yakında olacaktır 1

5 Conference Board'un 200 fi nans ve kurumsal sosyal sorumluk (CSR) yöneticisiyle bir yıl önce yaptığı araştırmasında da benzer yönde bulgular ortaya çıkmıştı. Şirketler yaygın bir şekilde planlama süreçlerine sürdürülebilirlik hedefl erini dahil etmeye başlasalar da sadece yüzde 49'u çevresel sürdürülebilirlik hedefl erine ulaşmada gelişme kaydettiklerini belirttiler 3. Görünürde olsa da olmasa da enerji tüketimi bir işletmenin harcamasında önemli bir ağırlığa sahiptir ve normal bir şirketin maliyetlerinin yüzde 5-20'sini enerji tüketimi oluşturur. Birçok yönetim kurulu üyesinin ve yöneticinin şaşırtıcı bulacağı bir istatistiği ortaya koyalım: Ortalama bir veri merkezi, evin tükettiği enerji miktarını tek başına tüketir ve 2020'de dünyadaki veri merkezleri sera gazı salımında bazı sektörleri geride bırakabileceklerdir. Maalesef mevcut durumda pekçok kurum enerji tüketimi ve enerji tüketiminin nasıl azaltacağına dair yeterli anlayışa sahip değildir. Bir şirketin tükettiği enerji hakkındaki bilinçsizliği, bir kişinin süpermarkette içinde ne olduğunu ve fi yatını bilmeden ağzına kadar doldurduğu bir alışveriş sepetinin parasını ödemesine benzer. Bu yaklaşım, ürün ve hizmetlerin maliyetlerinin giderek arttığı bir dönemde başarılı bir operasyon yöntemi değildir. Organizasyonlar, enerji ve diğer kaynak kullanımlarını dönüştürmek için binaların ve araçların daha iyi yönetilmesinden teknolojinin daha akıllıca kullanılmasına kadar tüm kaynak zincirlerinin daha sıkı gözetimine kadar sayısız yaklaşımı seferber edebilirler. Şirketler, çatılarını güneş enerjisi için kullanmaktan rüzgar türbinlerine alan ayırmaya, jeotermale ve mikrotürbine ve diğer üretim şekillerine kadar kendi enerjilerini üretme potansiyelini aktif bir şekilde analiz etmeye başlayabilirler.. Değer bazlı kapitalizm: işin ve dolaysıyla sürdürülebilirliğin geliştirilmesi Bir şirket/iş sürdürülebilir olmaya gayret etmelidir. Şirketin sürdürülebilirliği, müşterilerin daha iyi seçim yapmalarına yardımcı olmak, maliyetleri ve kaynakları yönetmek, daha kaliteli ürünler yaratmak ve uzun dönemli operasyonlar için şirketin kârlılığını ve sürdürülebilirliğini geliştirmek üzere maliyeti azaltırken ürünlerin ve hizmetlerin müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamaları gerektiği anlamına gelir. Ve geleceğin dünyasında "seçim", "ortak kaynaklarla" ilişkili maliyetlerin hesaba katılması demektir. Böylece şirket sürdürülebilir olur, toplum ve dünya da sürdürülebilir bir yola girer. Temizi Satın Alın Arabalar Cihazlar Giyim Evler Teknoloji Gıda Elektrik Kağıt ürünler Eğlence Kaynak: The JAStanislaw Group LLC, 2010 Bu ürünleri modaya uygun hale getirin ve çevre kaynaklarıyla, iklim değişikliğiyle dost ürünlerin pazarı ve talebi yaratacağı yeni bir eko-etik/eko-şık yaratmak için Say Yasası'ndan yararlanın upload/eb/enel_managing_for_ sustainability_web.pdf 3. upload/b/enel_managing_for_ sustainability_web.pdf 2

6 4. net/heatherrast/ earthfriendly-cleaning-products 5. net/en-us/whatwedo/ CDPNewsArticlePages/ CDP-drives-carbonmanagement-globally.aspx 6. url?sa=t&source=web&cd=1 &ved=0cbiqfjaa&url= commdev.org/fl es/2393_fl e_ McKQ_Valuing_Corporate_ Social_Responsibility. pdf&rct=j&q=a%202009%20 global%20survey%20 of%20cfos%20found%20 that%2052%20percent%20 viewed%20their%20 company%e2%80%99s%20 CSR%20efforts%20 as%20a%20way%20 of%20attracting,%20 motivating,%20and%20 retaining%20talented%20 Aktif enerji tedariği, şirketin kendi enerjisini üretmesi ve talep yönetiminin potansiyel faydaları sadece fi nansal alanda değildir, bu yaklaşımların sonuçları, yönetim kurulu ve yönetim ekibini motive edebilecek unsurlardan da olmaktadır. Şirketin enerji stratejileri oluşturması için diğer bazı sebepler şunlardır: Tüketiciler ve hissedarların gözü şirketin üzerinde: Tüm dünyada iklim değişimi ve enerji güvenliği konularında son on yıldır hassaslaşan tüketiciler kullandıkları ürün ve hizmetlerin "çevre dostu" olması konusunda artık dikkatliler. Çevreye en az zarar veren ürünleri ve hizmetleri (diğer eşit özelliklere sahip olanlar arasından) tercih ediyorlar, bu sayede öncü çevreci şirketler müşteri bağlılıklarını sağlayabilirler. 2009'da yapılan bir BBMG anketi, tüketicilerin yüzde 65'inin sosyal ve çevresel fayda sağlayan ürünleri satın almaya önem verdiklerini ortaya koydu4. Bunun yanında hissedarlar ve düzenleyici otoriteler de dahil olmak üzere diğer paydaşlar da şirketlerin enerji ve çevre performanslarına dikkat ediyor. Örneğin İngiltere tabanlı Karbon Açıklık Projesi (Carbon Disclosure Project), 64 trilyon dolarlık değeri yöneten 534 kurumsal yatırımcı adına şirketlerin iklim ve enerji stratejilerini izliyor 5. İşgücü tatmini: Akıllı enerji yönetimi, daha geniş sürdürülebilirlik stratejilerinin önemli bir ilk adımıdır. Enerji kullanımının aktif bir şekilde yönetilmesi, bir kurumda sürdürülebilirlik inancını teşvik etmeye yardımcı olacak hızlı ve önemli kazançlar ortaya çıkarabilir. Zaman içinde aktif enerji yönetiminin olumlu etkileri ölçüldükçe ve değeri anlaşıldıkça, şirketin işgücü de, su benzeri kaynakları daha verimli kullanmaktan atık yönetimine, karbon ayak izini azaltmak için önlem almaya kadar daha kapsamlı sürdürülebilirlik yaklaşımları için motive olacaktır. Sürdürülebilirlik performansı yetenekli işgücünü cezbetmede de önemli olabilir: MBA öğrencileri işlerini seçerken sürdürülebilirliğe giderek artan oranda önem vermektedirler. 2009'da yapılan bir araştırma, CFO'ların yüzde 52'sinin şirketlerinin yetenekli çalışanları cezbetmek, motive etmek ve elde tutmak için kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarını önemli bir yol olarak gördüğünü ortaya koymuştur 6. Risk yönetimi: Önümüzdeki yıllarda küresel talep arttıkça, enerjiye erişim daha istikrarsız olabilir, muhtemelen kesinti ve voltaj düşüklükleri başlayabilir. Enerji fi yatları tahmin edilemez ama büyük olasılıkla yükseliş eğilimi gösterecektir. Bir şirketi istikrarsızlıkla mücadeleden korumanın önemi sadece ekonomik değildir, aynı zamanda kesintisiz operasyonun temel taşı olabilir. Her şirketin bir iş stratejisi vardır. Her şirketin bir risk stratejisi vardır. Her şirketin pazarını büyümek için bir stratejisi, insan kaynaklarını yönetmek için bir stratejisi ve diğer başka stratejileri vardır. Fakat hâlâ birçok şirketin bırakın su, toprak ve diğer kaynakların kullanımının yönetilmesi için geniş bir sürdürülebilirlik stratejisini, bir enerji stratejisi bile yoktur. Artık şirketlerin bir enerji ve kaynak kullanımı stratejisi oluşturmalarının zaman geldi: Bir enerji stratejisi geliştirmek sadece koruma alanında küçük bir girişim olarak kalmamalı, bir şirketin ve toplumun kârını artırabilecek olumlu bir girişim rolü oynamalıdır. Aynı şekilde moda olandan da kaçınmalıdır: Bu sadece çevreye duyarlı gibi yapmak ya da "şık yeşil" olmakla ilgili değildir. Enerji ve sürdürülebilirlik stratejileri, en çetin iş kararlarıyla ilgilidir, kaynakları ve kaynak kullanımını yönetmenin temellerine inmekle ilgilidir. Kıtlık, kârlılığın azalması anlamına gelebilir ve uzun vadede işin sağlığını tehlikeye düşürebilir. 3

7 Baştan başlayalım: Enerji için strateji Enerji yönetimi elbette ki yeni bir fi kir değil. Yeni olan konu, şirketi enerji üreticisi olarak düşünme potansiyelini de işin içine dahil etmek. On yıl önce iklim değişimi hakkındaki endişeler ve enerji güvenliğinin tehlikeleri doruk noktasına eriştiğinden, enerji bilinci yaygın bir düşünce biçimi haline gelmişti (varil başına 140 dolarlık petrolü hatırlayın). Karbon ayak izleri, petrol fi yatının yükselişi ve yeşil enerji sık tartışılan konular olmuştu. Ardından son yaşanan ekonomik durgunluk benzin fi yatlarında hızlı bir düşüşü tetikledi ve tüketicilerin ve kurumların dikkatleri hayatta kalmaya ve kısa dönemli kâra odaklandı. İklim değişimi önceliğini yitirdi, ekonomik krizle ve iklim değişiminin etkisi hakkında popülaritesinin arttığı ama belki de sağlam temele dayanmadığı kuşkusu ile önü kesildi. Ama insanlık ve enerji tarihinde bu son ekonomik durgunluk sadece küçük bir nokta olacaktır. Bu durgunluk başlamadan önce kurumlar enerji kullanımlarını daha aktif bir şekilde yönetmeleri ve sürdürülebilirlik stratejileri oluşturmaları gerektiğinin bilincine varmışlardı. Kriz sadece farkındalıktan eyleme geçişi askıya aldı. Ekonomide düzelme yaşandıkça, enerji kazanç ve kayıpları, karbon profi lleri yine merkeze yerleşecek. Bireylerin enerji tüketimlerini yönetmelerine yardımcı olan daha yeşil ürünler, hizmetler ve teknolojiler güçlerini artıracaklar. Sürdürülebilir kurumlar çevresel etkilerini kapsamlı bir şekilde azaltarak temiz enerji yolunda daha da ileriye gidebilirler: üretim süreçlerini yeniden oluşturarak, ambalajlarını yeniden tasarlayarak ve üretimi mümkün olduğunca yerel hale getirerek. Yerel olarak bütünleşmiş ve küresel olarak bağlantıda olacaklar. Olaya uluslar açısından bakarsak, etkili enerji stratejisinin bulunmaması bir ülkenin geleceğini riske atabilir; aynı şey kurumlar için de geçerlidir. Enerji yönetiminin etkisinin potansiyel boyutu, hem ayrı ayrı şirketler hem de uluslar seviyesinde olağanüstüdür. Hâlâ birçok "gelişmiş" ülke bu cephede geride kalmaktalar. Çin'i bir kaç önde gelen Batı ekonomisiyle karşılaştırın. Son 15 yılda karbondioksit ve diğer sera gazlarını GSYİH birimi başına yıllık ortalama yüzde 4,9 azaltan Beijing, geçtiğimiz 15 yıl içinde ekonomisinin karbon verimliliğini sürekli olarak arttırmıştır. Bu rakamlar Amerika'da yüzde 1,7 ve Almanya'da 2,7'dir 7. Çin dünyadaki en hırslı enerji verimliliği programlarından birini benimsemiştir. Verimlilikte Çin'den başka liderler de vardır, örneğin Pakistan verimli doğal gaz araçlarında dünya lideri konumunda bulunmaktadır (İran dördüncü sıradadır). Gelişmiş dünya geride bırakılmayı kaldıramaz. Enerji: düşünce şekli ve ticaret şekli 7. clientservice/sustainability/pdf/ china_green_revolution.pdf 4

8 Petrol sonrası dönem sanıldığından daha uzakta - ve yolu çok inişli çıkışlı olacak Maliyet tasarrufu, müşteri sadakati, sürdürülebilirlik hepsi de kurumsal enerji ve sürdürülebilirlik stratejilerinin sağladığı faydalar olarak gösterilmektedir. Fakat aksiyon almaya en çok teşvik eden nokta, şirket operasyonlarının enerji kıtlığı ve kesintileri ile sekteye uğraması ya da enerji fi yatlarındaki planlanmayan ya da yönetilemeyen yükseliş olabilir. Bunun Batı dünyasının çoğunluğundaki aşırı yüklenilmiş enerji altyapısından, yenilenebilir enerji teknolojilerindeki beklenenden yavaş gelişimine kadar birçok nedeni vardır. Ancak tükenmekte olan kaynakların en temel yönlendiricisi, gelecek 30 yılda dokuz milyara ulaşacak dünya nüfusunun büyüyen talepleri olacaktır. Günümüzde dünyadaki bir buçuk milyar insanın elektriği yok ve bir milyar insanın da elektriğe sınırlı erişimi var 8. Bu insanlar ve kuşaklar daha rahat yaşam tarzı elde etmek için çabaladıkça büyük miktarda enerji tüketeceklerdir. O nedenle dünyada hidrokarbon bitmese de küresel enerji talebi, ciddi fi yat baskıları ve jeopolitik gerilimler olmadan karşılanamayacak kadar hızlı artmaktadır. Bu da kurumsal ve ekonomik büyümeyi riske atmaktadır. Sonuç olarak şirketler ve devletler fosil yakıtların baskın olduğu şu anki dönemden temiz enerjinin temel enerji kaynağı olacağı gelecek döneme bir geçiş yapmanın yolunu bulmalıdırlar. Bu bir ya da iki kuşak boyunca sürdürülecek bir mücadele olacaktır. Belki de kurumların enerji yönetimini anlamakta ve uygulamakta yeterince hızlı olmamalarının nedeni, rüzgar ve güneş enerjisi gibi yenilenebilir teknolojilerin bir süre daha, öncekine kıyasla daha çabuk yükselecekmiş gibi görünmeleridir. Ancak geçtiğimiz birkaç yılda yenilenebilir enerjilerde elde edilen deneyimler beklentileri kararttı. 8. bambawale2/english 5

9 Düşen petrol fi yatları, dikkatleri rüzgar ve güneş enerjisinin görece daha pahalı olan fi yatlarına çekti, bu da özel sermayenin ve devletin bu sektörlere talebinin azalmasına yol açtı. Kendilerine özgü dezavantajları da özellikle sürekli enerji üretememeleri (geceleri güneş ışığının olmaması sorunu) bu sektörleri engelledi ve ben almayayım kampanyalarına yol açtı. Dahası, bazı durumlarda yenilenebilir enerjiler üzerinde yapılan incelemeler tedavinin hastalıktan daha kötü olabileceğini ortaya koydu. İlk nesil biyoyakıtlar bu alternatif yakıtların genellikle ikiyüzlü olduklarını -bir SUV un deposunu etil alkol ile doldurmak için gerekli tahıl, aç bir insanı bir yıl boyunca doyurabilmesi gibi- gösteren ilk örneklerdir. Bu arada şimdiye kadar yenilenebilir enerji teknolojilerinin vaat eder göründüğü yeşil işler de oldukça az ve söylendiğinden daha geçici olmuştur. ABD de karbona fosil yakıtların ortak maliyetini içeren bir bedel koyabilecek böylece temiz yakıt çağı için uzun dönemli bir çerçeve yaratacak enerji yasa tasarısının kabulünde yaşanan sürekli gecikmeler temiz enerji teknolojilerinin gelişimini de geciktirecektir. Öte yandan tüm bunlar bu teknolojilerin öldüğü anlamına gelmiyor; tam tersi. Temiz enerji hareketi hâlâ emekleme dönemindedir ( Temiz Teknoloji 1.0 ). Bu noktada 1983'teki cep telefonu sektörünü hatırlamak faydalı olabilir. Motorola, 1 kg'lık, dolarlık DynaTac 8000x 9 modelini çıkarmıştı ve bilgisayar dünyası da aynı yıl ayağa kalkmıştı, Windows 1.0 lanse edilmişti. Rüzgar, güneş, biyoyakıt, hidrojen ve diğer güç kaynakları, teknoloji sürecinde 1.0'dan 3.0, 5.0'lara ve daha da ilerilere doğru giderken oldukça hızlı bir gelişim gösterecektir. Gelecek, enerji matematiğini değiştirebilecek yenilikler açısından zenginlik gösterebilir. yosun bazlı biyoyakıt, okyanus dalgası enerjisi, "yeşil kömür" ve daha birçokları ufukta görünmektedir. Ancak ufuk çizgisi, sadece birkaç yıl önceki daha sevinçli zamanlarda düşündüğümüzden daha uzaktadır. Bir gün temiz enerji teknolojileri yaygınlaşacaktır. Ama pek hoşumuza gitmeyen gerçek, "petrol sonrası" çağa giden yolda bir ya da iki kuşaklık bir yolculuk gerektiğini göstermektedir. Teknoloji sürekliliği: sürdürülebilirliğin dinamiği Temiz enerji Temiz enerji Teknoloji sürekliliği: Enerji, bağımsız teknolojilerin gelecekteki gelişimi için bir platform sunacaktır. Bilgisayar işletim sistemleri Windows 1.0'dan Windows 7.0'a kadar yükselmiştir. Biz şu anda Temiz Enerji 1.0'dayız. Temiz Enerji 2.0 ve Temiz Enerji 3.0 de olacak. Bu teknoloji sürekliliği şunları kapsar: Temiz enerji Bugün Yüzyılın Ortası Enerji kaynakları Kömür, petrol, gaz Yenilenebilir ve alternatif enerjiler Her şirket ve birey enerji üreticisi gibi, nasıl enerji üretebileceğini ve aynı zamanda enerjiyi nasıl kullanacağını düşünür Kaynak: The JAStanislaw Group LLC, 2010 Enerji ürünleri İzolasyondan pillere, akıllı sayaçlara, henüz geliştirilecek yeni ürünlere Gereken enerji miktarını azaltmak için tüm ürünlerin üretimi ya da bireylerin enerji kullanımı 9. article/131450/in_pictures_a_ history_of_cell_phones.htm 6

10 Verimliliğe uyanmak: Şirketler daha azla daha fazlasını nasıl yapabilirler Politik çözümün ya da temiz enerji teknolojisine doğru büyük bir değişimin olmadığı durumda, sahip olduğumuz enerjiyi yönetmek en önemli öncelik haline gelmektedir. Bu durum sadece elde edecekleri potansiyel tasarrufl ar nedeniyle değil onlara sağlayacağı diğer faydalar nedeniyle özellikle şirketler için geçerlidir. Enerji verimliliği akla ilk olarak enerjiyi kullanmamak, enerjiden yoksun kalmak fi kri getirmekte, ancak enerji stratejisi yapmaya başlamanın birinci adımı bu yanılgıdan kurtulmaktır. Tasarruf, genellikle daha az enerji ile daha az iş yapabilmek olarak düşünülür. Ama enerji yönetimi daha azıyla daha fazlasını yapmaktır. Verimlilik çabaları sonucunda tasarruf edilen enerjiyi ifade eden Negawatt, Kw/saat başına 1 ila 5 sent arası maliyettedir ve bu da enerji üretimi maliyetinin küçük bir bölümüdür. IBM'e göre yeşil binalar enerji tüketimini ortalama yüzde 30 ila 50 oranında azaltabilir. Binalarda sadece yüzde 15'lik daha az enerji tüketimi tüm dünyada 295 milyar dolarlık enerji tasarrufu sağlayabilir10. Aktif bir kurumsal enerji stratejisi bu yeni temiz enerji teknolojilerinin enerji tedariğine kurumsal çözüm olup olamayacağını sorarak tüm dünyayı tersine çevirebilir. Başka deyişle, şirketlerden insan doğasını enerji yönetiminin yeni çağına uydurmaları istenmemektedir. Yeni çağ, enerjiyi verimli kullanan binalar tasarlamaya yardım etmekten tüm ev eşyalarını düzenlemeye kadar her şeyi yapan akıllı teknolojiler sayesinde insan doğasına uyum sağlamaktadır. Aslında temiz enerji ve enerji yönetimi çağının gösterdiği büyük potansiyel çok gelişmiş BT sektörüyle yakından bağlantılı olmasından kaynaklanır. Öyleyse kurumların ne yapması gerekir? Enerji yönetimi ve sürdürülebilirlik stratejisi için stratejik çerçeve aşağıdaki gibi olabilir: 1. Yukarıdan yönetim: Önce yönetim kurulunun şirket kârı ve uzun dönemli sürdürülebilirliği için enerji yönetiminin gerekli olduğu konusunda fi kir birliğine varması gerekir; bu karar daha sonra yönetime iletilir. Conference Board'un yukarıda referans verilen raporu, çok az şirketin sürdürülebilirlik sorunlarını yönetim kurulu stratejik kararı seviyesine çıkarttığını ortaya koymaktadır. Bunun sonucunda da yönetim kurulunda verilen sürdürülebilirlik kararları sadece acil durumlara karşı tepki şeklinde olmaktadır. Bu sorunlara proaktif yaklaşım sergileyen yönetim kurulları, sürdürülebilir rekabet avantajına sahip olma fırsatını yakaladıklarını fark edeceklerdir. 2. Analizlere Dayalı Yönetim: Yönetim ekibi enerji yönetim sistemlerinin analitik temellerini sadece şirket dahilinde değil tüm tedarik zinciri genelinde -enerji kullanımını ölçüm araçları- uygulamaya koyar. Bu araçların amacı ısınma, üretim süreçleri, aydınlatma, nakliye ve diğer konular için enerjinin nasıl kullanıldığının ayrıntılarını ortaya koymaktır. 3. Gelişimin Ölçülmesi: Performans ölçütleri oluşturulmalı, ve bu ölçütler sadece basit göstergeleri kapsamamalıdır. Ürünlerin ve hizmetlerin sürdürülebilirliğinin bütünsel bir ölçütünü sunan "yaşam döngüsü değerlendirmesi"nin yokluğunda, şirketler operasyonlarının bir yönünü geliştirirken diğerini kötüleştirip kötüleştirmediklerini bilemeyeceklerdir. Bu cephede, Karbon Açıklık Projesi'nin Tedarik Zinciri girişiminden kurumsal sürdürülebilirlik hedefl erine ulaşmak için tedarik zinciri tasarlanmasına yönelik çığır açan bir proje olan MIT'nin Global LEAP (Çevresel Değerlendirme ve Performans Liderleri) lansmanına kadar büyük gelişmeler yaşanmıştır squarespace.com/storage/fs_ renewable_energy_general.pdf 7

11 4. Performans teşviklerinin sunulması: Çalışanlara yönelik teşvik programları, çalışanların içinde olduğu ilgili tüm süreçlerin verimliliğini artırmak için zorunludur. Önceki kısımda bahsi geçen Economist Intelligence Unit'in sürdürülebilirlik konulu araştırmasında, araştırmaya katılan şirketlerin yüzde 38'i personelini motive etmek için parasal olmayan ödül programlarını kullandıklarını söylerken yüzde 18'i ücretleri sürdürülebilirlik göstergelerine bağladıklarını belirtmişlerdir11. Şirketler sürdürülebilirlik düşüncelerini er ya da geç işe alma, ücret ve eğitim süreçlerine entegre edeceklerdir. 5. Her şeyi tekrar düşünmek: Çalışanlar motive edilirlerse, aynı sonucu daha az enerji harcayarak başarmak için şirketin operasyon süreçlerini yeniden yapılandıracak yollar arayacaklardır. Depo ağlarını yeniden tasarlamaktan envanter yönetimini yeniden ele almaya, nakliye kamyonlarının güzergahlarını yeniden düzenlemeye, sürdürülebilir paketler geliştirmeye kadar sayısız olasılık vardır. Kolay kazanımlara odaklanmak, geleceğe yönelik aksiyon alma gücü yaratmaya yardımcı olacağı gibi davranış farklılıklarını ele almaya da yardım eder: yönetici ve çalışanların daha uyumlu olmasını ve böylece çalışan memnuniyetinin yükselmesini sağlar. 6. Marka itibarının oluşturulması: Akıllı şirketler şirket içinde gösterdikleri bu çabaları hem tüketiciler hem de kendi paydaşları ve düzenleyiciler gözünde itibarlarını yükseltmek için kullanacaklardır. Bir araştırmada12 şirketlerin yüzde 57 gibi büyük bir oranı, sürdürülebilirlik çabaları hakkında bir aktivist yatırımcıdan açık talep aldıklarını belirtmiştir. Paydaşların etkinliklerini yükseltmek şirketler için etkili sürdürülebilirlik stratejileri izlemek üzere kazanımları artırmak demektir. 7. Sınırları zorlamak: Şirketlerin küçük bir yüzdesi bu enerji yönetimi ve sürdürülebilirlik çabalarını kendi tedarik zincirlerine ve su, toprak gibi diğer kaynaklara kadar genişleteceklerdir. Bu arada kamuoyu da bu gelişmeleri izliyor olacak: örneğin Orman Ayak İzi Bildirim Projesi şirketlerin palmiye yağı, soya, kereste, et, deri ve biyoyakıt gibi riskli orman ürünlerini nasıl kullandığını izlemeye başlamıştır. Kısacası enerji stratejilerinde ve enerji yönetiminde ustalaşan şirketler yeni temiz gelişim çağının öncüleri olacaklardır Sürdürülebilirlik ve kapitalizmiz yeniden ele alınması: değerler üzerine kurulu kapitalizm Eğitim Fikirler Çözümler Kapitalizmi yeniden tanımlamak ve değere dayanan kapitalizm: İşi ileri götüren verimli döngüler ve enerji dengesi sağlayan çözümler Geri Dönüştürme Gözden Geçirme Azaltma Karbon Maliyeti Kaynak: The JAStanislaw Group LLC, 2010 Yeniden Hayal Etme Yeniden Tasarlama Yeniden Yapılandırma Hedef: Kaynakları yönetme, maliyetleri azaltma, kârı artırma, çalışan memnuniyetini yükseltme (iş tatmini), müşteri memnuniyetini artırma ve şirketin uzun dönemli sürdürülebilirliğini geliştirme Fayda: Düşük karbonlu bir dünya yaratma ve sürdürülebilir beceriler ve istihdam yaratma 11. com/upload/eb/enel_ Managing_for_sustainability_WEB.pdf 12. conference-board. org/press/pressdetail. cfm?pressid=3929 8

12 Temiz, yeşil ve tam istihdam Enerji ve sürdürülebilirlik stratejisine sahip şirketler iş yaratmada da ön planda olacaklardır ve bu da onlara yüksek işsizlik zamanında politik bir avantaj sağlayabilir. Enerjiye stratejik olarak yaklaşmak, uzun dönemli, iyi ücretli iş fırsatlarının ana kaynağıdır. Bunlar sürdürülebilir işlerdir, şirketlerin yazılım ve donanım uygulamaları ürettikleri ve sonra da sürekli ürünlerini yükselterek, bakımını yaparak hizmetleri için sürdürülebilir bir pazar oluşturan BT dünyasındaki işlere benzerler. Temiz enerji dünyası da aynı potansiyele sahiptir. Enerji yönetimi ve sürdürülebilirlik dünyası işlerinin kısa bir listesi: Enerji verimliliği uzmanları, mühendisler, strateji uzmanları ve yöneticilerin hepsi karbon fi yatı yükselirse şirketler için giderek artan bir öneme sahip olacaklar. Kurum genelinde enerji kullanımından sorumlu enerji yöneticiliği, teknoloji, davranışsal değişim, uyumluluk ve satın alma gibi konularda deneyim gerektirir. Kurumların yasalar ve diğer prosedürlerle uyumluluğunu sağlayan çevre yöneticileri Şirketin karbon ayak izini izleyen ve en aza indiren tedarik zinciri uzmanları Yazılım geliştiriciler, veri yöneticileri, sistem yöneticileri ve kontrol mühendisleri Bunlar geleceğin değil bugünün meslekleridir. İngiltere'de 2011'de yürürlüğe girecek Karbon Azaltım Taahhüdü yasası ile birlikte şirketin karbon üretimlerini izlemeleri gerekecek böylece karbon yöneticilerine çeşitli iş pozisyonları yaratılacaktır. Verimlilikle ilgili işler bunlarla sınırlı olmayıp, başka yerlerde de gizlidir: bisiklet yollarını benimseyen bir şehirdeki bisiklet mağazası çalışanlarını, ya da otomobiller için yüklü miktarlarda ücret alan şehirlerde otobüs ve metro işlerinde çalışanlarını düşünün. 9

13 En verimli ve sürdürülebilir olan: Lider şirketler Enerji stratejisinde, yönetiminde ve sürdürülebilirlik yarışında lider şirketler ortaya çıktılar. Bunlar rakiplerine karşı önemli avantaj olabilecek şeyleri oluşturan ve diğer şirketlerin oyunda kalabilmek için karşılamaları gereken standartları oluşturan şirketlerdir. Örneğin aralarında Cadbury, Dell, National Grid ve PepsiCo gibi şirketlerin bulunduğu Karbon Açıklık Projesi'nin Tedarik Zinciri programının 50'ye yakın üyesi tedarik zincirlerini dikkatlice izliyorlar. Son yapılan Karbon Açıklık Projesi araştırması, üyelerinin yüzde 56'sının gelecekte karbon yönetimi kriterlerini yerine getirmeyen tedarikçilerini bırakmayı beklediklerini ortaya koydu, ki bu oran günümüzde yüzde 6'dır 13. Üyelerin yüzde 89'u karbonla ilişkili sorunlar hakkında tedarikçileriyle ilgilenmek için bir stratejiye sahipler ve sözleşmelerine karbon standartlarını da dahil etmeye başladılar 14. Şirketlerin dünyanın paylaşılan kaynaklarının gerçek, doğru ve tüm maliyetlerini yansıtacak sürdürülebilir ürünler ve süreçler geliştirmeleri gerekiyor; bireyler de satın alacakları sürdürülebilir ürünlere sahip oluyor ve satın aldıkları şeylerle dünyayı değiştiriyorlar. Kaynak kullanımı yönetiminin başlangıcı olarak temelde enerjiyi nasıl kullandıklarını, ne kadar enerji kullandıklarını ve enerjiyi hangi yollarla kullandıklarını bilmeleri gerekiyor. Diğer bir lider de Newsweek'in 2010'da "Amerika'nın En Yeşil Şirketleri" sıralamasında en üstte yer alan Dell'dir 15. Tedarik zincirine ve operasyonlarına sürdürülebilirliği ekleyen Dell, tüketicilerin yeşili tercih etmelerini kolaylaştırmış ve maliyet verimliliği sunmuştur. Örneğin şirketin geri dönüşüm programları 2006'dan bu yana çöp alanlarından 484 milyon pound'luk cihazı dönüştürmüştür, bunun yanında bambu ambalaj malzemeleri de kolay imha edilmek üzere gübreye dönüştürülebilmektedir. Şirket başkanı Michael Dell'in ifadesine göre: "Dell'in çevre yönetimine ve sürdürülebilirliğe odaklanması müşterilerimiz için daha sorumlu bir ortak olmamıza yardım ediyor. Daha yeşil ürünler, çözümler, hizmetler ve programlar kullanarak elde edebildiğimiz verimlilik, her kurumun kültürünün bir parçası olmalı." 16 Enerji yönetimi ve sürdürülebilirlik liderliğinin diğer dikkat çekici örneklerine bakacak olursak: Unilever, Kasım ayında şirketin kendi operasyonlarının ve aynı zamanda tedarikçilerinin ve tüketicilerinin sera gazı emisyonlarını yarı yarıya azaltmayı hedefl ediğini duyurdu (aynı kural su kullanımına ve atık üretimine de uygulanacak). CEO Paul Polman şöyle diyor: "Ürünlerimizin toplam karbon, su ve atık etkisini yarı yarıya azaltarak - öncelikle onları kaynak temini, üretme ve paketleme yolumuzdaki yeniliklerle - insanların onları her kullandıklarında küçük bir fark yaratmalarına yardımcı olabiliriz. Ürünlerimiz dünyanın neredeyse her ülkesinde günde 2 milyar kez kullanıldığından tüketicilerinizin küçük faaliyetleri büyük değişiklik yaratır."17 IBM, 90 ülkeden 'e yakın ilk kademeden tedarikçiyi kapsayan dünyanın en büyük ve en karmaşık tedarik zincirlerinden birini yürütmektedir 18; şirket bu tedarikçi ağının gelişmiş sürdürülebilirlik girişimleri için büyük bir potansiyel oluşturduğunun farkındadır cdproject.net/en-us/ WhatWeDo/Pages/ overview.aspx 14. com/2010/02/cdpfnds-most-membercompanies-expect-todeselect-suppliers-whodon%e2%80%99tmanage-carbon.html 15. newsweek.com/ feature/2010/green-rankings.html 16http:// com/2010/10/18/the-100- greenest-companies-inamerica.html 17. com/mediacentre/ pressreleases/2010/ 18. ibm-establishes-newcorporate-responsibilityand-environmentalrequirements-toadvance-sustainabilityacross-its-global-supplychain html 10

14 Oyun alanı: Oyuncular için, temele dönüş Bireyler değişmeye hazırlar ama hangi ürünleri almaları gerektiğini ya da nasıl değişmeleri gerektiğini bilmiyorlar. Fakat bireyler enerjiyi nasıl kullanacaklarını, nasıl yöneteceklerini ve masrafl arını ve kullanımlarını nasıl azaltacaklarını biliyorlar. Devletler ve STK'lar, gerçek ve şeffaf maliyetleri ortaya koymak ve sürdürülebilir ürünler ve süreçler yaratan şirketleri ödüllendirme kurallarını oluşturmak üzere tüm tarafl arı içine alan bir platform yaratmaya yardım edebilirler. Tüm ekonomik tarafl ar sürdürülebilir prensiplerin ekonomik ve küresel sisteme katkıda bulunduğunu anlayacaktır. Şirketlerin dünyanın paylaşılan kaynaklarının gerçek, doğru ve tüm maliyetlerini yansıtacak sürdürülebilir ürünler ve süreçler geliştirmeleri gerekiyor; bireyler de satın alacakları sürdürülebilir ürünlere sahip oluyor ve satın aldıkları şeylerle dünyayı değiştiriyorlar. Kaynak kullanımı yönetiminin başlangıcı olarak temelde enerjiyi nasıl kullandıklarını, ne kadar enerji kullandıklarını ve enerjiyi hangi yollarla kullandıklarını bilmeleri gerekiyor. Tedarikçilerin yapması gerekenlerden bazıları şöyle özetlenebilir: kurumsal sorumluluğa uygun bir yönetim sistemi tanımlama, uygulama ve sürdürme. Bunlara buna tedarikçi yönetimi ve çevre koruma, ölçüm performansı ve gönüllülük sağlama, ölçülebilen çevresel hedefl er ve bu gönüllü çevresel hedefl erin ve yönetim sistemlerinin diğer çevresel yönleriyle ilgili elde edilen sonuçları kamuya açıklamak da dahildir. IBM'in Küresel Tedarik Satın Alma Başkanı şöyle diyor: "Tüm dünyada satın alma organizasyonlarının kurumsal ve çevresel sorumluluklarını etkili şekilde yöneten tedarikçileri seçmelerinin fi nansal fayda sağladığı açıktır. IBM olarak bu bizim ve tedarikçilerimizin ticari başarısına katkıda bulunuyor. Bunun ötesinde bu, yapılması doğru olan şey." Geçtiğimiz aylarda UPS dünya çapında 900 CNG'li (sıkıştırılmış doğal gaz) araç bulunan fi losuna 245 yeni CNG'li araç ekledi. UPS'in yakıt kullanımını düşürmek için uyguladığı metotlar arasında şunlar bulunuyor: gelişmiş araç teknolojisi; etkili araç bakım prosedürleri; gelişmiş rota teknolojisi; rölantide çalışan makineleri en aza indirmek gibi operasyonel girişimler ve alternatif yakıt teknolojisi ve araç dağıtımı. Şirketin enerji yönetimi çabaları tüm şirketin ötesine geçmektedir. şirket iki güçlü havacılık biyoyakıt geliştiriciyle Ön Sözleşme (MoU) imzalarken, veri merkezleri de son üç yılda elektrik harcamalarını önemli ölçüde azaltmışlardır news/2010/01/19/ups-adds- 245-cng-trucks-green-feet 11

15 Az, aslında daha fazladır: Artık hepimiz yetkiliyiz Dünya artık yeni bir kalkınma modeli oluşturmanın ortasında. Bu yeni model daha eşit küresel ekonomik gelişimi teşvik etmekte ve bir yandan iklim değişimini engellerken, bir yandan da kurumsal seviyede rekabet avantajı sağlama ve sürdürülebilir kurum geleceği yaratma potansiyeline sahip. Sürdürülebilir enerji stratejileri için fırsatlar binaları tasarlayan mimarların eğitilmesinden konstrüksiyon süreçlerine, izolasyona, ısıtma, soğutma havalandırma sistemine, aydınlatmaya, suya, asansörlere, güç ve soğutma teknolojilerine, insanların ısıtılıp serinletilmesine kadar her yerde açıkça ortadadır. Günümüzde her yerde vatandaşlar ve kurumlar uyanmış ve yetkiyi ele almış durumdalar. Enerji kullanımı artık bilinçli bir hareket ve vicdani bir davranış. Bu bilinçli davranış ekonomik gücün ve sürdürülebilirliğin temeli. Bu davranış erdemli olmayla, kârlı olmayla ilgili - ve yanında erdem karşılıksız elde ediliyor. Bireyler ve şirketler kendi enerji kazançları ve zararlarının ve karbon ayak izlerinin giderek artan bir şekilde bilincine varıyorlar. Şirketler ve devletler tüketicilere enerji tüketimlerini yönetmelerine yardımcı olacak ürünler ve hizmetler sunarak bu yeni gerçeğe karşılık vermeliler. Kurumlar kendi temel işlerine ek olarak her birinin kendi enerjilerini üretme potansiyeline sahip bir enerji şirketi olduklarını ve enerji kullanımlarını yönetmenin kâr marjları için önemli olduğunu artık fark etmeliler. Politika yapıcılar oyunun kuralını koyarak ve tüm gelişmiş ülkeleri Temiz Enerji evriminin ileri aşamasına konumlandıracak araştırmalara kaynak ayırarak bu eğilimleri güçlendirebilirler. Sürdürülebilirliğe yönelmek yaratıcılık ve yeniliğe yönelmektir. En temiz, enerjiyi en verimli kullanan şirketler kazansın! Enerji ve sürdürülebilirlik - temiz enerji süreci ve değere dayanan kapitalizm: iki kuşak Esaslar Eğitim: Sürekli Liderlik: Öğrenme Temeller: Bütünsel bir yaklaşımla tüm maliyetleri fi nanse etmeye dayanan unsurlar Zaman Cetveli: Bir ya da daha fazla kuşak Yeni oyun ve yeni oyun alanı Temiz Enerji 1.0 Bugün Ve yeni kurallar Temiz Enerji 2.0 Temiz Enerji 3.0 Yüzyılın ortası Değere dayalı kapitalizm "Ortak varlıklar"la ilgili maliyetleri elde tutmak Tüm yerel, bölgesel ve ulusal öğeler Ardından Temiz Enerji Kuralı Kitabı'nın yazılması Kaynak: The JAStanislaw Group LLC, 2010 New Clean Energy Rule Book'tan bir örnek Bir evi nasıl inşa etmeli; evi güneş ve rüzgar için nasıl konumlandırmalı Banliyölerde küçük ölçekli rüzgar türbinleri için yerel kurallar Mimari yeşil bina Şehir yollarının planı (hareketlilik ihtiyacını değiştiremezsiniz ama onu şekillendirebilir ve etkileyebilirsiniz) Yerel gelişmeler, yerel ürünler Alternatif enerji: yerel tedarikçiler, yerel bakım Süreç değişimi daha yüksek yıllık verime sahip tohumlardan sıfır karbon ayak iziyle üretilen mallara kadar Paketleme: Hacmi azalt, toprakta çözünebilir ve karbonsuz hale getir Daha akıllı tüketim ve daha akıllı üretim 12

16 Size nasıl değer katabiliriz? Deloitte Türkiye sürdürülebilirlik ve enerji hizmetleri Deloitte Türkiye, 25 yıldır süregelen Türkiye de üretim ve enerji sektöründeki uzmanlığını, Deloitte un global ölçekteki sürdürülebilirlik uzmanlığı ile birleştirerek giderek önem kazanan bu yeni konuda bilgi ve tecrübesini Türkiye deki müşterilerine sunmaktadır. Deloitte, sürdürülebilirlik konusunda global uzmanlık sahibi DOMANI, Clear Carbon, DCarbon8 gibi dünyaca ünlü şirketleri bünyesine katmış olup Deloitte Türkiye de bu global uzmanlıktan yararlanmaktadır. Deloitte Türkiye, başta Deloitte un Almanya, İngiltere, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere sürdürülebilirlik konusunda daha uzun yıllara dayanan tecrübesi bulunan ve en iyi uygulamaların pek çoğunu gerçekleştirmiş olan yurtdışı ofi slerinin de uzmanlığını Türkiye ye getirmektedir. Deloitte Türkiye, global Deloitte tecrübesinin gücünü ve kendi yerel uzmanlığını sürdürülebilirlik konusunda uzman yerli ve yabancı çözüm ortakları ile de zenginleştirmektedir. Danışmanlık, Denetim, Vergi, Kurumsal Finansman ve Kurumsal Risk Hizmetleri alanlarında profesyonel hizmet sunmakta olan Deloitte, en büyük profesyonel hizmet fi rması olarak tüm bu fonksiyonlarındaki uzman ekibiyle enerji ve sürdürülebilirlik konusunda da entegre bir şekilde ve Deloitte kalitesi hizmet sunmaktadır. Deloitte, sürdürülebilirlik konusunda geniş bir yelpazede hizmet sunmaktadır. Hizmetlerimiz şirketler için sürdürülebilirlik stratejisi hazırlanmasından enerji ve kaynak yönetimine, karbon ayak izi hesaplamak ve emisyon doğrulama hizmetlerinden sürdürülebilirliğe yönelik uygulamaların yapılmasına dek entegre bir paketi kapsamaktadır. Dan manl k Denetim Kurumsal Finansman Yönetim Destek (Outsourcing) Kurumsal Risk Hizmetleri Vergi 13

17 Sürdürülebilirlik stratejisi Enerji vekaynak yönetimi Sürdürülebilirlik doğrulamaları Ayak izi ölçümü ve emisyon doğrulama Sürdürülebilirlik stratejisi Yeşil IT stratejisi Yenilebilir enerji Enerji stratejisi Kaynak kullanımı stratejisi Emisyon doğrulama (verifi cation) Karon ayak izi ölçümü Sürdürülebilirliğe yönelik analiz araçlarının ve yazılımlarının implemantasyonu Veri derleme yapısının kurulması Sürdürülebilirlik performansı yönetimi Değer zinciri ve tedarik zincirinde emisyon azaltımı uygulamaları Enerji verimliliği 14

18 Yazarlar hakkında Nick Main Global Yönetici Ortak İklim Değişikliği ve Sürdürülebilirlik Deloitte Touche Tohmatsu Limited Joseph Stanislaw Bağımsız Kıdemli Danışman, Enerji ve Sürdürülebilirlik, Deloitte LLP Danışmanlık fi rması The JAStanislaw Group LLC'nin kurucusu 15

19 16

20 Deloitte, faaliyet alanı bir çok endüstriyi kapsayan özel ve kamu sektörü müşterilerine denetim, vergi, danışmanlık ve kurumsal fi nansman hizmetleri sunmaktadır. Küresel bağlantılı 140 tan fazla ülkedeki üye fi rması ile Deloitte, nerede faaliyet gösterirse göstersin, başarılarına katkıda bulunmak için müşterilerine birinci sınıf kapasitesini ve derin yerel deneyimini sunar. Deloitte un yaklaşık uzmanı, mükemmelliğin standardı olmayı kendilerini adamıştır. Deloitte uzmanları; ortak kültürün sağladığı birlik, pazar ve müşterilere sağlanan katma değer, birbirlerine olan bağlılık ve kültürel çeşitliliğin gücü ile tek bir bütündür. Uzmanlar, sürekli öğrenim, mücadele isteyen deneyimler ve zengin kariyer olanakları sunan bu çevrede çalışır. Deloitte uzmanları kurumsal sorumluluğu güçlendirmeye, kamu güvenini oluşturmaya ve toplumlarında pozitif bir etki yaratmaya kendilerini adamışlardır. Deloitte; bir veya birden fazla, ayrı ve bağımsız birer yasal varlık olan, İngiltere mevzuatına gore kurulmuş olan Deloitte Touche Tohmatsu Limited ve üye fi rma ağına atfedilmektedir. Deloitte Touche Tohmatsu Limited ve üye fi rmalarının yasal yapısının detaylı açıklaması için lütfen adresine bakınız Deloitte Türkiye. Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited 18