Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi (III)

Transkript

1 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi (III) ESAGEV - Ekonomik ve Sosyal Düşünce Araştırma Geliştirme Vakfı iletisim@esagev.org +90 (312) Eskişehir Yolu Ufuk Üniversitesi Caddesi Arma Kule No: 11/34 Çankaya, Ankara facebook.com/esagev twitter.com/esagev_org

2 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi A. Kadim Kültürlerle Tanışma ve Çeviri Faaliyetleri Bilim tarihinin belki en önemli olaylarından biri Bağdat ta yapılan çeviri faaliyetleridir. Bazı tarihçilere göre bu proje, antikite mirasının salt muhafaza sı işlevi gören sathi bir olayken bazılarına göre ise bu mirasın yeniden yorumlanıp geliştirildiği bir kültür havasıdır. Yine her iki zıt durumda da bu projenin evrensel bilim tarihi çizgisinin önemli kilometre taşı olduğunu anlaşılmaktadır. Çeviri hareketi üzerine önemli çalışmalara imza atmış Dimitri Gutas, çeviri hareketinin karakteristiğini bu çeviri hareketi iki yüzyıldan fazla süre devam etmiş olduğundan gelip geçici fenomen değildir. Kendi dar gündemini zenginleştirme çabası içindeki herhangi bir grubun özel projesi değil; halifeler, emirler, komutanlar, tüccarlar, müderrisler ve bilim adamları gibi toplumun bütün seçkin kesimlerden destek görmüştü. Bir diğer husus da kamusal ve özel büyük fonlarla destekleniyordu,1 cümleleriyle özetler. Emeviler döneminde devlet zenginleşmiş ve o zamanın zengin tarım ve ticaret noktaları İslam toprakları olmuştur. Bu geniş coğrafya, merkezdeki Arapların yeni tanıştığı dünyalarda birçok yazılı ve sözlü kültürle muhatap olmuşlardı. Çünkü Müslümanların fethettikleri bazı bölgeler, uzun yıllar eserlerin telif edildiği, bilimsel çalışmaların yapılıp muhafaza edildiği merkezlerdi. Bunlar içerisinde İskenderiye, Harran, Urfa, Nusaybin, Cündişapur, Merv gibi yerler öne çıkıyordu. Zaten hâlihazırda kâğıdı imal etmeyi yaygınlaştıran Müslümanların bunları toplaması ve okuması için altyapı da hazırdı. Ayrıca bu farklı kültürler arasında ortaya çıkan birtakım sürtüşme ve tartışmalarda Müslümanlar kendi inanç ve düşüncelerini tutarlı bir şekilde savunmak ve İslam'ın üstünlüğünü göstermek için bu kültürleri çok iyi tanımak zorundaydılar.2 Çeviri hareketinin kaynağı olan bölgedeki bilimsel ve fikri vaziyete hızlı bir göz atalım. Yunan Helenistik bilimi zaten çok önce yani Bizans Ortodoksi sinin güçlenmesini müteakip üretimini durdurmuştur. Bazı Bizans İmparatorları, Yunan bilimsel ve eğitim kurumlarını kapatmış veya dini kurumlara tebdil etmiştir. Ancak İran da ise hem Hind hem de Yunan eserlerinin Sasani şahları tarafından tercümesinin yaptırıldığı artık bilinmektedir. Bu çeviri faaliyeti neticesinde Cündişapur gibi belli başlı Sasani şehirleri bilim merkezleri haline gelmiştir. Tıp ve astronomi ile ilgili çalışmaların öncülleri bu okulda bilimsel faaliyetlerde bulunan kişilerce başlatılmıştı. Bunun yanı sıra İskenderiye kütüphanesinin İslam çeviri hareketindeki rolü üzerine araştırmalar yapılmışsa da birincil kaynakların İskenderiye hakkında yetersiz malumatları bizi aydınlatmaya yetmemektedir.3 Muhtemelen ya Hıristiyanlık ın bölgeye hâkim oluşu sırasında ya da Arap fetihleri sırasında kütüphanenin varlığı tahrip edildiğinden çeviri kampanyası döneminde bu kütüphane ayakta değildi. Bir başka rivayette ise İskenderiye'nin Müslümanlar tarafından fethi sırasında burada tıp ilmi başta olmak üzere tabiat 1 Dimitri Gutas, Arapça Düşünce Yunanca Kültür, (çev. Lütfi Şimşek), İstanbul: Kitap Yayınevi,, 2011, s. 16. Mahmut Kaya, Beytülhikme TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 1992, C. 6, s Hilmi Ziya Ülken, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2016, ss

3 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi bilimleriyle ilgili bir okulun varlığından söz edilmektedir. Said el-endelüsi İskenderiye'nin, İslam fetihleri sırasında "ilim" ve "hikmet" merkezi olmaya devam ettiğini kaydetmekte ve nitekim İslam tıp tarihinde Cevâmiü l-iskenderâniyyin adlı külliyat bu bölgeye ait tıp okulunun mirasıydı. 4 Yine İbn Ebi Useybia gibi tabâkat yazarları İskenderiye nin Yunancadan çeviri kanallarının en mühimi olduğunu vurgulamıştı. 5 Antakya ve Harran ise Arap-İslam çeviri hareketini besleyen önemli ilim merkezlerindendir. Çünkü birçok mütercim Huneyn b. İshak ve Sabit b. Kurra gibi Harran da yaşayan ve Sabii denilen ahalinden çıktığı gibi aynı zamanda Batı da olan Yunanca eserlerin temini de bu şehirler üzerinden sağlanmıştır. 6 Müslümanlar da dolayısıyla bu şehirlere sahip olduğu veya yakınlaştığı için hem Batı dan (Yunan) hem de Doğu dan (Fars ve Hind) etkilenecektir. Bir cihetten bizzat Kur an etrafındaki kelami tefekkürle başlayan bir din felsefesi, diğer cihetten İran yolu ile gelen bütün Şark ve bilhassa Hind tesirleri, nihayet Süryani mütercimler vasıtasıyla yerleşen Yunan tesirlerinin çarpışmasından İslam tefekkürünün kendine mahsus olan hüviyet ve manası meydana çıkacaktır. 7 Bu çeviri hareketlerini aktaran literatürler, ağırlıklı olarak Yunancadan Arapçaya yapılan tercümeler üzerinde vurgulansa da hem mütercim ve bilim adamlarının önemlilerinin İranlı olması hem de bu süreçte ihdas edilen kurumların da İran dan örnek alınması bu hareketin doğu kanadının da önemli olduğunu vurgular. Çeviri faaliyeti aslında Emevi hanedanı ile başlamış ve başlatan olarak ilk Emevi prensi Halid b. Yezid ismi kaynaklarda zikredilmektedir. 8 Daha sonra Mervan b. Hakem ve Ömer b. Abdülaziz zamanında çeviri faaliyeti devam etmiş ve özellikle tıp alanında ilerlemiştir. Ömer b. Abdülaziz in Mısır valiliği yapmış olması hasebiyle İskenderiye okulunun eserleri Arapçaya intikal ettirilmişti. 9 Eski Babil topraklarının üstüne Bağdat ı kuran Abbasi nin ikinci halifesi Cafer el-mansur, gerçek anlamda İslam dünyasında çeviri faaliyetinin başlatan olarak bilinir. Colin Ronan da el-mansur u yeniden doğuşun baş mimarı olarak niteler. 10 Dini ilimlerin yanında pozitif ilimlere de merakı olan el-mansur, meraklı olduğu astronomi ve astroloji disiplininde yazılmış önemli Yunanca eseri tercüme ettirmişti. Zaten müneccimlik İran şahlarının da sürekli ihtiyaç duyduğu bir görevdi ve Abbasilerin de İran geleneğine olan ilgisi bu alanda çalışmaların Arapçaya ve Arap dünyasına taşınmasına imkân vermişti. Ayrıca tıpta da el-mansur İranlı meşhur tabipleri (örn. Cibril el-buhtişu) saraya davet etmiş ve Fars tıbbının Abbasi sarayına intikali de böylece gerçekleşmişti. Halife el-mansur un yukarıda da bahsedilen yeniden doğuş için başlattığı ilk geniş çaplı hamle, Dicle nehrinin üstüne eski Babil şehrinin 4 Casim Avcı, İslam Bizans İlişkileri, İstanbul: Klasik Yayınları, 2003, s Avcı, a.g.e., s Ülken, a.g.e., ss Ülken, a.g.e., s El-Endelüsi, a.g.e., s Avcı, a.g.e., s Colin A. Ronan, Bilim Tarihi, (çev. E. İhsanoğlu ve F. Günergun), Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2003, s

4 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi yakınına kurduğu Bağdat ya da diğer adıyla Medinetu s-selam-barış şehri dir. Bu şehrin özelliği yeni inşa edilmiş bir başkentten çok aslında yeni devrin başlangıcını işaret eden birçok şeyi barındırmış olmasıdır. Örneğin, bu şehrin inşaatına başlanırken Maşallah adlı bir müneccim yıldızları gözlemlemiş ve uygun tarih kestirilmiştir. Halife nin çok sevdiği Euclides geometrisine uygun şehir planı çizilmiş ve tam daire şeklini alması umulmuştu. 11 Bu hikâyelerin doğruluğu kesin olmasa da bir başkentin planının ve inşasının o millete göre yabancı 12 bilimler kullanılarak mikro-planda bir şehir bir başkent, makro-planda ise yüzyıllarca sürecek bir düşünce sistemini de inşa etmişlerdi. Ayrıca kâğıt üretiminde de Abbasi toplumu belli mesafe kat etmişti. Çin le geliştirilen ilişkiler neticesinde hamurdan kâğıt üretim tekniğini öğrenen Araplar bunun yanında alternatif olarak keten, kenevir ve pamuk gibi lifleri sağlam bitkileri kullanarak sağlam kâğıt üretmeye başladılar. Böylece Abbasi topraklarında birçok önemli şehirde kâğıt üretimi önemli bir orana ulaşmış oluyordu. 13 Zaten belli dönem sonra Bağdat ta kâğıt ve diğer kırtasiye malzemelerinin kolayca temin edileceği sûku lvarrâkin adlı meşhur çarşı kurulmuştu. 14 Zaten el-mansur un Bağdat ı yüksek İslam kültürünün somutlaştırılmış numunesi sayılmış edebiyatın, sosyal yaşamın, kültürün, modanın ve nihayet düşünce ve fikirlerin merkezi olmuştu. Sadece Halife ve ailesi değil diğer yönetici elit ve zengin ve soylu aileler de bu bilim ve kültür başkentine yoğun katkı sağlayanlardandı. Bu cömert zümre sayesinde, Bağdat, imparatorluğun dört bir yanından kalkıp gelen, dürüstüyle, düzenbazıyla çok sayıda sanatçı, şair, âlim ve felsefecinin akınına uğradı; kim bu ailelerden birinin rızasını kazanırsa, istikbalini kurtarmış oluyordu. 15 Ayrıca Abbasiler döneminde eski dünyanın birçok noktasına erişebilen geniş ticaret ağının da bu tür faaliyetlere zemin hazırladığını unutmamak gerekir. Japonya dan Viking ülkelerine kadar birçok coğrafyaya giden Abbasi tüccarları tabi olarak oradan aldıkları farklı şeyleri kendi ülkelerine taşımışlardı. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi başkent Bağdat, bu sebeple zamanının en büyük metropolü olmuştu. Ayrıca bu ticari zenginliğe ek olarak tarımda da önemli devrim yapılmıştı. Çoğunluğu suyun az olduğu bölgelere hâkim olan Abbasiler, gelişmiş sulama teknikleri geliştirmişler ve su kanalları, barajlar ve benzeri büyük yapılar inşa edilmişti. Ayrıca geniş coğrafyada ürün rotasyonu yapılarak birçok bölgede ürün çeşitliliği artırılmış ve bununla birlikte yılda iki veya üç ürün hasadı yapacak kadar tarımsal gelişmeye önem vermişlerdir Jonathan Lyons, Hikmet Evi, (çev. Ş. Bıyıklı, M. Savan), İstanbul: Doğan Kitap, 2012, s Yabancı ilimler - ulûmu l-acemi: Müslüman Arapların belli bir dönem ithal ettikleri pozitif bilimleri tanımlamak için kullandıkları tabirlerden birisi. Bkz. G. Makdisi, Ortaçağda Yüksek Öğretim, (çev. A. H. Çavuşoğlu, T. Başoğlu), İstanbul: Klasik Yayınları, 2012, s Ed. Salim T. Hassani, 1001 İcat Dünyamızda İslam Mirası, Foundation for Science, Technology and Civilisation, 2010, ss Lyons, a.g.e., s M. G. S. Hodgson, İslam ın Serüveni, (çev. Alp Eker vd.), İstanbul: İz Yayıncılık, 1995, c. 1, s Hassani, a.g.e., s

5 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi Abbasiler birçok noktadan İslam tarihinde ilkleri barındırır. Bunlardan en önemlisi, onlar siyaset olarak zaman zaman belli bir dini ve dünyevi görüşü desteklemiştir. Dimitri Gutas, Abbasi iktidarının Emevilerden farklı olarak yönetimsel olarak İslami düşünceyi öncelediği ve böylece onların ihtida hareketlerine çok önem vererek hem devlet kadrolarında hem de sosyal düzlemde Müslüman kimliğinin önemli üst kimlik olduğunu çeşitli yollarla gösterdiğini belirtmektedir. 17 Daha sonra Hilafet topraklarında Müslüman ve gayrimüslim din adamları arasındaki münazaraların hem sözlü hem de yazılı olarak vukuu bulması neticesinde hem çeviriye ihtiyaç artmış hem de ortaya zengin bir literatür çıkmıştır. El-Mansur döneminde Pehlevice ve Yunanca dan eser çeviren İbn Mukaffa, Kelile ve Dimne yi Arapçaya kazandırmış ama daha sonra zındık ilan edilip öldürülmesiyle kariyeri son bulmuştu. Burada Sabit b. Kurra, Huneyn b. İshak, Buhtişu ailesi, Ebu Sehl Fadl b. Nevbaht ve Kusta b. Luka gibi birçok mütercim bazıları mühtedi, bazıları gayrimüslim olmakla- ismi sayılabilir. Çeviri faaliyetinin kapsamı, Zerdüşt metinleri, Pehlevi ve Hind literatürü dâhil, Yunan eserlerini de kapsayan geniş eski dünya literatürünü içermiştir. Bir yandan Arapça bilimsel dilde lingua franca olmaya hazırlanırken Süryanice o dönemde mütercimlerin tercih ettiği dil olmuştu. Zamanla Arapça asırlar boyunca bilimsel dil olma hüviyetini muhafaza edecekti. Çeviri hareketi, Müslüman dünyada tıp (örn. Galenos un eserleri), kimya, geometri, aritmetik (örn. Diophantus un Aritmetika sı), astronomi, haritacılık ve mantık (örn. Porphyrios un İsagoci si) gibi ihtiyaç duyulan alanlara yoğunlaşmıştır. 18 Said el-endelusi, felsefi ilimler içinde ilk ilgilenilen alanların mantık ve astronomi olduğunu söyler. 19 Her ne kadar felsefe üzerine çeviri çok yapılmış gibi görünse de aslında felsefe çevirinin lüks kısmıydı. Çeviri hareketinin bitmesi de artık Arap düşüncesinin kendi ayaklarının üstüne durabileceği inancı ve Arapçanın da bilimsel dil yetkinliğini geliştirmiş ve zenginleştirmiş olduğuna inancın kökleşmesiyle gerçekleşmiştir. 20 Çeviri hareketleri, kadim medeniyetlerdeki bilimsel düşüncenin Arapçaya intikali olduğu gibi bu dildeki kelime ve kavramların Arapça karşılıkları aranıp bulunarak Arap-İslam düşüncesinin kadim medeniyetler karşısında benidraki nin tamamlanmasına imkân verdi. Zaten Sarton un da belirttiği gibi Araplar, eserlerini çevirdiği Yunan ve Hind bilim adamlarına saygı gösterseler de onlarla yetinmemiş astronomi, cebir ve trigonometri gibi alanlarda onları eleştirmiş ve bu alanları geliştirmişti Gutas, a.g.e., ss Çeviri hareketi iki asırdan fazla sürdüğünden ötürü çevrilen eserlerin listeleri ve muhtevaları konusunda birçok eser yazıldığından burada ayrıca bahsetmek istemedik. 19 Said el-endelusi, Tabakatü l-ümem (Milletlerin Bilim Tarihi), (çev. Ramazan Şeşen) Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2014, s Gutas, a.g.e., s George Sarton, A Guide to The History of Science, Chronica Botanica Company, Waltham, Mass., 1952, s

6 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi B. Beytü l-hikme 1. Kurum Çeviri hareketleri sadece yabancı dildeki eserlerin Arapçaya intikali değildir. Bu hareket, Müslüman dünyada bilgi edinme alanlarının çeşitlenmesine ve yeni alternatif kurumların tesisi arayışına girişilmesiyle sonuçlanır. Bunlardan ilki ve en yaygını kütüphaneler olup ilk örneği de Beytü l-hikme dir. Çeviri hareketleri yönetici elitlerin ve bilim adamlarının bireysel istek ve çabalarıyla da sürse de asıl faaliyet Beytü l-hikme de yapılmıştır. Gutas, Beytü l-hikme nin tanımını El-Mansur döneminde Sasani örgütlenmesini örnek alan Abbasi yönetim mekanizması içerisinde muhtemelen büro olarak kurulmuş bir kütüphane 22 olarak vermektedir. Amaç ise Farsçadan Arapçaya çeviri yapılarak Sasani kültürünü öğrenmek ve onu model almaktı. Daha sonra el-me mun döneminde bu kurum, mevcut tekil amacını aşarak astronomi ve matematik gibi temel disiplinlerle ilgili çeviri yapıldığı ve bu alanda çalışmaların yapıldığı kompleks bir kurum haline gelmiştir.23 Ancak Gutas a göre Beytü l-hikme ile ilgili birincil kaynakların yeterli bilgi verememesi ışığından bakıldığında orası ne bir akademi ne de içinde çeşitli bilimsel faaliyetlerin, konferansların verildiği bir yerdi.24 Gutas a göre beytü l-hikme terimi, Sasani Sarayında savaş raporlarının, vesikaların, önemli şiir ve zafernâme gibi edebi eserlerin muhafaza edildiği depo olarak kullanılan kısma verilen ismin Arapçaya çevirisidir.25 Bazı araştırmacılar ise beytü l-hikme teriminin İslam dünyasında kütüphaneleri tanımlamak için kullanılan isim olduğuna dikkat çekmişlerdir. Beyt, hizâne ve dâr gibi ev veya mekân anlamındaki üç kelimeyle hikme, ilm ve kütüb gibi içeriğine temas eden üç kelimenin terkibiyle oluşan tamlamaların yukarıda bahsedilen kütüphane ismi olduğu anlaşılmaktadır.26 Başka bir deyişle Bağdat ta kurulduğu düşünülen Beytü l-hikme nin kendisinden sonra kurulan kütüphanelere örnek olduğu anlaşıldığı gibi aynı zamanda bu ismin özel bir kütüphane adından daha çok bu fonksiyona sahip bütün müesseseler için konulmuş olabilecek genel bir isim olduğu da düşünülebilir. Daha sonra Kahire de Fatımi Hanedanı tarafından kurulacak olan kütüphanenin ismi de Dâru l-hikme adını taşıyacaktır. Nitekim Abbasi sarayındaki kütüphane çokça birincil kaynaklarda beytü l-hikme olarak adlandırılsa da hizânetu l-hikme veya hizânetu l-kütüb tamlaması da kullanılmıştır.27 Ayrıca içinde değerli şeylerin bulunduğu saklandığı ve günümüzde hazine olarak kullanılan hizâne kelimesi, İslam kültüründe kütüphane için kullanılmış ve bu kütüphane sorumluları için de hazin denilmiştir Gutas, a.g.e., s. 64. John Freely, Işık Doğudan Yükselir, İstanbul: Doğan Kitap, 2010, s Gutas, a.g.e., ss Gutas, a.g.e., s Makdisi, a.g.e., s Makdisi, aynı yer. 28 Mustafa Demirci, Beytü l-hikme, İstanbul: İnsan Yayınları, 2016, s

7 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi John Freely ise bu görüşe karşın bahsedilen tercüme faaliyetlerinin büyüklüğünün bir şekilde bu kurum gibi bir organizasyonun varlığının gerekliliğine temas edebileceği ihtimalini düşünür. 29 Çünkü Aristo nun Fizik eseri ve Euclides in Elementler eseri gibi birçok Yunan dönemi pozitif bilim eserleri el-me mun döneminde çevrilmiş ve bu tür faaliyetlerin başında da el-harizmi adlı önemli bir matematikçi bu büronun sorumlusu olarak bulunmuştur. Ayrıca vakanüvis Sicistani, Bağdat ta tam gün istihdam amacıyla İshak b. Huneyn ve Sabit b. Kurra adlı iki meşhur mütercimden bahsetmiş ve onların ücretlerinin de üst düzey idareci maaşına denk olduğunu söylemiştir. 30 Yine Mustafa Demirci ye göre Beytü l-hikme nin ilk nüvesinin Halife Mansur döneminde sarayda oluşturulan bir kütüphane olduğu, önceden beri tercüme edilen kitapların oraya konduğu, dışarıdan getirilen eserlerin artık buraya sığmaması üzerine Harun Reşid tarafından sarayın bitişiğine Hizânetü l-hikme adı verilen kütüphanenin yaptırıldığına dair bilgiler de bulunmaktadır. 31 Daha sonra bu kurum belli başlı alanlarda ihtisaslaşmanın olduğu bir entelektüel üretim merkezine dönüşecekti. 32 Ancak yukarıda da vurgulandığı gibi bu kurum hakkında birincil kaynakların yetersizliği nedeniyle ne zaman tam anlamıyla ihdas edildiği, aktif faaliyetine başladığı ve nasıl bir çalışma sistemi takip edildiği bilinmemektedir. El-Mansur döneminde Aristo nun Organon u Porphyrius un Eisagoge si, Ptolemaios un Syntaxis i, Euclides in Elemento Geometricae si, Hintçe den de Sind-Hind, Farsça dan Kelile ve Dimne çevrilen önemli eserler arasındadır. El-Mansur bu tercüme geleneğini oğlu el-mehdi ye öğütlese de o dönemki zendeka isyanlarından ötürü bu proje akim kalmıştır. 33 Harun er-raşid döneminde ise yeniden hız kazanan tercüme hareketi, Halife nin Bizans a karşı yürüttüğü sefer neticesinde Ankara civarında ele geçirilen kitapların çevrilmesiyle devam etti. Yuhanna b. Mâseveyh Yunanca eser tercüme kısmının başkanlığını yürütürken Ebu Sehl b. Nevbaht da Farsça tercüme kısmının başkanlığını yürütmüştü. O dönemde çevrilen eserlerin sayısı çoğalıp mevcut saray kütüphanesine sığmayınca daha geniş bir yer tahsis edilmiş ve adına da -muhtemelen- hizânetu l-hikme denilmiştir. 34 Halife el-mehdi ilk defa askeri keşif seferlerinde kitap toplatma ve biriktirme geleneğini başlatmış bu süreç daha sonraki halifelerde özellikle Harun er-raşid ve oğlu el-me mun döneminde geniş çaplı devam etmişti Freely, a.g.e., s Sicistani den aktaran Freely, a.g.e., s Demirci, a.g.e., s Gazi Erdem, İslam Kültür Tarihinin İlk İlimler Akademisi: Beytü l-hikme, Dini Araştırmalar, Ocak - Haziran 2013, Cilt: 16, Sayı: 42, s Kaya, a.g.m., s Kaya, aynı yer. 35 Hassani, a.g.e., s

8 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi Beytü l-hikme nin bugünlere kadar gelen efsanevi hüviyetini kazanması Halife el-me mun dönemindedir. El-Me mun bu kurumla bizzat ilgilendiği ve gelişmesinde önemli rolde olduğu artık tarihçilerin ortak kanaatidir. O dönemde İslam düşünce dünyasında devlet eliyle kabul ettirilen Mutezile düşüncesinin akli metotları önceleyen metodolojisi bu kurumun itibarının artmasına zemin olmuştur. Ancak, kısa sürede Yunan felsefesini katlayacak büyüklükte çalışmaların yapılmasını, halife de olsa bir kişinin felsefeye olan merakına bağlamak uygun olmasa gerektir. 36 Zaten bu kurumda sadece eser tercümesi değil diğer bilimsel çalışmalar da yapılmıştır El-Me mun un bu tercüme faaliyetine sımsıkı sarılmasında hem onun aldığı eğitimin onu felsefeye yöneltmesi hem de onun o dönem popüler olan aklı temelli düşünce sistemini savunan Mutezile mezhebine duyduğu yakınlık en önemli amillerdir. Dönemin önemli bir kültürel etkinliği olarak halifenin huzurunda yapılan münazaralarda, Mutezile imamlarının felsefe ve mantık kurallarını da kullanarak Yahudi ve Hıristiyanlara uygun cevaplar vermelerinin ve onlardan bazılarının Müslüman olmasının, el-me mun u müspet ilimler yoluyla İslam a hizmet etme anlayışına sevk ettiği de düşünülebilir. 38 Zaten el-mehdi döneminde İslam din bilginlerinin başta Topika olmak üzere önemli mantık ve cedel kitaplarının çevrilmesine yönelik meyilleri ve daha sonra bu dönemlerde Arapça yazılmış savunma ve polemik eserlerinin de sayıca çokluğu hem dinlerarası tartışmaların önemine 39 hem de bu dönemki çevirinin istikameti ve gerekliliğine delil gösterilmiştir. Ayrıca çeviri hareketinin Abbasi ile Bizans arasındaki diplomatik ilişkilerde bile kendisini gösterdiğini görüyoruz. Birçok eski yunan eserini Bizans tan edinen Müslümanlar kendilerini bu mirasın doğal talipleri olarak görmüşler ve bunu da İslam sayesinde yaptıklarını düşünmüşlerdi. Ve bu minvalde Müslümanlar, eski Yunan felsefesine sahip çıkmayan Bizans ı da suçlamakta ve onları bu hazineyi terk ettiği için geri kalmakla itham etmişlerdi. Bizans la olan her diplomatik ilişkide ve cereyan eden savaşlarda Müslümanlar bu çeviri işine sımsıkı sarılmakta ve bunu propaganda aracı olarak da kullanmaktaydı. 40 Daha önce bahsettiğim gibi Yunanca kitaplar hem bu savaşlarda ganimet olarak ele geçirildiği gibi Abbasi Halifeleri tarafından bizzat Bizans İmparatorundan da talep edildiği oluyordu. Mesela el-me mun kütüphaneyi zenginleştirmek için büyük bir para ayırdı ve Beytülhikme'nin müdürü Selm ile İbnü'l-Bıtrik, Haccac b. Matar ve Yuhanna b. Mâseveyh'ten oluşan bir heyeti Bizans'a göndererek bu heyetin kütüphanelerden seçeceği kitapların kendisine gönderilmesini imparatordan rica etmişti. 41 Bu süreçte sadece klasik dönem eserleri değil dönemin büyük bilim adamları da el-memun un ilgilendiği ve başkentte toplamak istediği şeyler arasındaydı. Örneğin dönemin önemli matematikçisi Bizanslı Leon, halife tarafından Bağdat a davet 36 Erdem, a.g.m., s Ronan, a.g.e., s Erdem, a.g.m., s Gutas, a.g.e., s Gutas, a.g.e., s Kaya, a.g.m., s. 89.

9 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi edilmiş ve bunu duyan İmparator onun maaşını artırarak İstanbul da kalmasını sağlamıştır. Yine vazgeçmeyen el-memun, İmparator a direkt mektup yazarak Leon un kısa süreli bile olsa Bağdat ta olmasını istemekte ve bunun karşılığından kalıcı barış ve önemli miktar altın vermeyi teklif etmiş olsa da İmparator bunu kabul etmemişti. 42 Bunu yanı sıra halifeler, etrafındaki bilim adamlarını Bizans ve sair yerlere göndererek dil öğrenme, bilimsel keşif, eser toplama ve diğer bilimsel çalışmalar yapmak üzere göndermekteydiler. Bunlara örnek olarak El-Harezmî Efes kalıntılarını incelemiş, Huneyn b. İshak ise Rum topraklarında birçok tıp kitabını taramıştır. 43 El-Me mun un bu ideolojik temelli politikası el-cahiz gibi Mutezile bilginleri tarafından desteklenmekteydi. Bu tür propaganda çerçevesinde önemli bir örnek de el-me mun un meşhur Aristo rüyasıdır. İbn Tahir, Yahya b. Âdi ve İbnu n-nedim gibi kronik yazarlarınca aktarılan rüyada Aristo nun el-me mun u öğütlemesi tahkiye edilir. Ve birçok kişilerce bu rüya çeviri hareketinin tetikleyicisi olarak kabul edilse de aslında uzun süredir devam eden bu çeviri sürecini nihayette meşrulaştırmak için yazarlar tarafından uydurulduğu iddia edilmiştir. 44 Sonuçta rüya gerçek olsun veya olmasın o dönemde tercüme fenomeninin önemini göstermesi açısından bu olay ciddi bir delil sayılabilir. El-Me mun döneminde Beytü l-hikme nin gelişmesine paralel olarak başkent Bağdat da artık döneminin büyük kozmopolit metropolü olmuştu. Müslüman öğrencilerin eğitiminde gittikçe artan sayıda Sabiî, Hristiyan ve Zerdüştî hocaya görev verildi ve hepsi de derslerini Arapça olarak anlattılar. Bağdat kısa zamanda, el-me'mun'un himayesiyle Arap edebiyatının ve şeriat incelemelerinin olduğu gibi, bilim ve felsefenin de imparatorluktaki en büyük merkezi oldu. 45 Mesela tarihte Beni Musa diye bilinen Muhammed. Ahmed ve Hasan adlarındaki üç bilgin ve kâşif kardeş Huneyn b. İshak'ın başkanlığında bir heyeti Bizans'a göndererek büyük paralar karşılığında kitaplar temin etmişlerdi. 46 Said el-endelüsi bu dönemden bahsederken onun zamanında ilim revaç buldu, hikmete dayanan bir devlet hüküm sürdü. Akıllı-bilgili kişiler ilim yolunda yarıştılar. Zira halifenin ilim erbabını koruduğunu görüyorlardı. Abbasi devleti, Yunan ve Roma devletlerinin parlak devriyle yarışır hale geldi Avcı, a.g.e., s Avcı, a.g.e., s Gutas, a.g.e., ss Hodgson, a.g.e., s Kaya, a.g.m., s El-Endelüsi, a.g.e., s

10 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi 2. İşleyiş Beytü l-hikme nin binası ayrı olup olmadığı şu ana kadar elimizdeki mevcut verilerle aydınlatılamamıştır. Ancak kaynaklardan anlaşılacağı üzere bizzat Halife nin gözetiminde mütercimlerin çalışıyor olması ve yine mütercimlerin saray erkânıyla içli dışlı olması ve mütercimlerin faaliyetlerin sarayda yapıyor olmaları bu kurum için ayrı bir binanın olmadığını ve sarayın bir parçası olduğu iddiasını güçlendirmektedir.48 Saray müştemilatı içinde çeşitli bölümler ihtiva eden bir bölüm olduğunu kabul etsek bile kitapların korunduğu hücreler, müellif, mütercim, kâtip, müstensih ve mücellitler için ayrılan odalar ve bir de okuma salonu bulunuyordu.49 Ancak Halife el-memun döneminde bu kurum bir bilim merkezi olacak şekilde yeniden düzenlenmiş, eski tercümeler yenilenmiş ve bir de rasathane eklenmiştir.50 Beytü l-hikme, Sahibu Beyti l-hikme adı verilen bir müdür tarafından idare ediliyordu. Yuhanna b. Masaveyh, Selm el-harranî, Sehl b. Harun ve Huneyn b. İshak bu görevi yürütmüşlerdir. Bunlar kurumun hem ilmi hem de ağırlıklı olarak idari işlerinden sorumlu idi. Örneğin, Sehl b. Harun el-me mun döneminde Beytü l-hikme nin müdürüydü.51 Bu genel müdürlüğün altında iş kollarına göre taksim edilmiş departmanların da müdürleri bulunmaktaydı. Binanın kütüphane bölümünün İbnü n-nedim e göre çok sayıda eski koleksiyonun olduğu zengin bir kitaplık ihtiva ettiği düşünülmekte ve burada her ne kadar abartılı sayılar gösterilse de milyonlarla ifade edilmekte- çok sayıda kitap olduğu için çalışan kişilerin de önemli sayıda olması beklenmektedir. Ayrıca bu kadar kitabın kolay bulunabilmesi için kataloglama ihtiyacı hissedilmesi tabi olduğundan o dönemde hazinler tarafından fihristler ve kataloglar hazırlanmıştır.52 Ayrıca mütercim sayısı konusunda ise yine bilgiyi o kurumu bizzat gördüğünü iddia eden İbnu nnedim den alıyoruz. Onun tespit ettiği mütercimler listesine göre Grekçeden Süryaniceye, oradan da Arapçaya veya doğrudan Grekçeden Arapçaya tercüme yapanların sayısı kırk yediyi buluyordu. Farsçadan tercüme yapanlar on altı, Sanskritçeden tercüme yapanlar üç kişi idi.53 Mütercimler ise disiplin veya dillerine göre taksim edilmiş odalarda ayrı ayrı çalışmaktaydılar. Her bir bölümdeki mütercim, müstensih ve müdekkiklerden sorumlu bir hâzin olmakta ve her hazin de sâhibu Beytü lhikme ye tabi idiler.54 Hâzinler, genellikle sorumlu oldukları departmanın üst düzey bilim adamı olarak kabul edilir ve çevirilerin kontrolünü, tedkik ve tashihini yapmakta, yeni gelen kitapların 48 Demirci, a.g.e., s. 82. Kaya, aynı yer. 50 Demirci, a.g.e., s Erdem, a.g.m., s Demirci, a.g.e., ss Kaya, aynı yer. 54 Demirci, a.g.e., s

11 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi kabulü, tasnifi ve kataloglanması gibi önemli işlerin yürütücüsüydü.55 Müstensihler ise çevrilen kitabın temize çekilmesi, edisyonunun yapılması ve çoğaltılmasından sorumlu kişiler olduğundan oldukça güvenilir olmak zorunda ve kütüphane kullanıcılarınca rağbet görmekteydi.56 Beytü l-hikme nin bir de hizmet bölümü mevcuttu. Bu bölüm içinde yer alan mücellidler ise temize çekilen sayfaları ciltleyip kitap haline getirmekten sorumlu oldukları gibi yıpranan, zarar gören kitapları da tamirinden sorumluydu. Münaviller ise kütüphaneye gelenlere yol gösteren, kütüphane hakkında bilgi sunan ve kitapların yerlerini, dizilişlerini bilen kişilere denilirdi.57 Beytü l-hikme nin mali kaynağı devlet tarafından desteklendiği için muhtemelen doğrudan hazineden temin edilmekteydi. Ancak el-memun, bu kadar masraflı bir projenin kendinden sonraki halifeler tarafından durdurulmaması için bu kurum giderleri ve çalışanlarının maaşının temini için vakıflar kurmuştur.58 Bu durum daha sonraki Müslüman hükümdarlara örnek teşkil edecek ve birçok eğitim öğretim müessesesi vakıflar eliyle idame ettirilecektir. Bunun yanında bilim ve kültüre hizmet eden zengin elitlerin de kitap koleksiyonu yapmak için yüklüce mali kaynak ayrıldığı ve bu kaynağın dolaylı olarak Beytü l-hikmeye ulaştığı da unutulmamalıdır.59 Ayrıca bu kurumda mütercimlerin veya bilginlerin çıkardıkları önemli eserler başına halifelerden değerli hediyeler ve altınlar aldıkları zaten herkesin malumudur. 3. Siyasi İktidarla İlişki ve Perdenin Kapanması Beytü'l-Hikme Kurumu ile siyasi iktidar arası ilişkiler hakkında maalesef yeterli bilgiyi elimizde tutamıyoruz. Ancak çok iyi bildiğimiz bir şey var ki Cafer el-mansur döneminde başlayan ve Harun erraşid ve oğlu el-memun döneminde zirveye ulaşan çeviri projesinin tecessüm hali olan bu kurum, aslında el-memun'un şahsıyla birleşmiş ve altın çağını yaşamıştır. Bu kurum, genel Abbasi ideolojisi olan Mutezile akımının da fikri besleyicisi konumuna yine el-memun döneminde gelmiştir. Hal böyle olunca zamanla karşıt görüşler tarafından da eleştiri oklarına hedef olan bu kurum, el-mütevekkil döneminde Abbasi ideolojisinin ehl-i sünnet fikri ile değişmesiyle Mutezile ile özdeşleşen bu kurum, kapanma noktasına gelmişti Demirci, a.g.e., s. 97. Demirci, a.g.e., s Demirci, a.g.e., ss Demirci, a.g.e., s Demirci, a.g.e., s Demirci, a.g.e., s

12 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi Halife Vâsık bi-emrillah ve Mu tasım Billah döneminde bilimsel faaliyetler devam etmiştir. Daha sonra bazı halifelerce tekrar canlandırılma girişimi olmuşsa da iç karışıklıklar ve halifelerin bireysel tutumları arasındaki farklar bu kurumda istikrarı bozmuştur.61 Yine bu dönemde Sabit b. Kurra ve Huneyn b. İshak gibi önemli mütercimler mevcuttu. Mustafa Demirci'ye göre bu kurumda farklı din ve milletten kişilerin çalışması ve bunun da sürekli devam etmesi, aslında buranın siyasi yönlendirme ve baskılardan ari olduğuna işaret etmektedir.62 Yine de bazı halifelerce desteklenmesine rağmen artık çeviri faaliyetine ihtiyaç kalmadığı düşünülmesinden ötürü Beytü'l-Hikme Kurumu yavaş yavaş küçüldü. Nihayet Moğol lideri Hülagu'nun 1258 yılında Bağdat'ı işgal etmesiyle oluşan yangın ve talanda Beytü'l-Hikme de nasibini almıştır. 4. Beytü'l-Hikme'de İz Bırakanlar İslam uyanış dönemine ya da altın çağına denk gelen Beytü l-hikme kurumunun Farabi, Battani, İbnu l-heysem, Cabir b. Hayyan, Fergani gibi önemli bilim insanlarının ortaya çıkmasına imkân veren bilimsel zemini oluşturma açısından önemi tartışılmazdır. Ancak bunların içinden bazıları bu kurumun ihdasında kilometre taşı olmuştur. Buhtişu ailesi Sasani ilim kenti Cundişapur'daki önemli hastanede başarılı çalışmalarıyla tanınmış doktor ailesidir. Daha sonra el-mansur'un daveti üzerine 765 yılında Bağdat'a gelmiş ve Halife'nin sarayında kurulan bimaristanda 250 yıl kadar çalışmalarına devam etmişti. Bu uzun sürede bu aile, İslam tıbbının gelişmesinde tartışılmaz roldedir. Bu ailenin en meşhur üyesi ise Cürcis b. Buhtişu'dur.63 Beni Musa Kardeşler, 9. yüzyılda geometri, matematik, astronomi ve mühendislik alanında İslam bilim tarihinde ilk ve önemli çalışmaları başlatmış üç kardeştir. Halife el-memun tarafından yetiştirilmiş olan bu üç kardeş, yapılan çeviri eserler üzerinde tetkik ve tashih çalışmaları yapmış, çeviri çalışmaları için önemli miktarda mali destekte bulunmuş ve yine bazı mütercimleri eser toplatmak için Bizans'a göndermiştir. Bu üç kardeşin bilim tarihindeki asıl önemi, Yunanlıların başlattığı otomat teknolojisi üzerinde yaptıkları çalışmalardır.64 Halife el-memun'un mütercimlerinden olan Huneyn b. İshak (ö. 873), Bizans'a gidip Grekçe öğrendi. Grekçeden birçok tıp kitabı çeviren Nesturi olmasına rağmen Huneyn, el-mütevekkil'in özel hekimliğine kadar yükseldi. Ancak bu bilginin asıl önemi, çevirdiği tıp kitapları sayesinde Arapça tıp 61 Demirci, a.g.e., s Demirci, a.g.e., s Hasan Doğruyol, "Buhtişu", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 1992, C. 6, s Kâzım Çeçen ve Atilla Bir, "Benu Musa", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 1992, C.5, ss

13 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi terminolojisine zemin hazırlamış olmasıdır.65 Daha sonra İshak b. Huneyn gibi kendi ailesinden mütercim silsilesi başlayacaktır. Sabit b. Kurra (ö. 901) Harranlı olup Sabii'dir. Grekçeden çevirdiği astronomi ve matematik eserleriyle kendisini ispatlamış ve halifenin saray astronomları arasına girmiştir. Çevirdiği eser sayısı o kadar çok ve önemlidir ki İslam tarihinin Huneyn ile birlikte iki büyük mütercim arasında tartışmasız yer almıştır.66 El-Harezmî (ö. 847) dünya matematik tarihinin seçkin karakterlerinden olan el-harezmî, elmemun döneminde Beytü'l-Hikme'de görev almış bilgin ve mütercimlerdendi. Yaygın anlatıma göre Hind rakamlarını Arapçaya dâhil edip bugünün sayılarının temelini atan, cebrin kurucusu, algoritmanın oluşumunda önemli rolü olan el-harezmî, sadece matematik değil astronomi ve coğrafya alanında önemli çalışmalarda (örn. bir dünya haritası çizme) eserler vermiştir.67 El-Kindi (ö.866) felsefe ile ilgili özgün eserler vermeye başlayan el-kindi, bu nedenler "Arapların filozofu" olarak anılmıştır. Bağdat'ta yaptığı çalışmalar ile kendisini ispatlayan el-kindi, Beytü'l-Hikme mütercimleri arasında yer almış, kimya ve tıp üzerine çalışma yapmış ve ayrıca halife el-memun'un çocuklarının eğitimini de üstlenmiştir. Parfüm üzerine ilginç çalışmaları bulunan el-kindi, ayrıca kriptolojinin de kurucusu sayılır.68 C. Çeviri Hareketinden Sonra Kurulan Diğer Kurumlar Beytü l-hikme yi Abbasilerden ayrılan Fatımiler, Kahire de Daru l-hikme /Daru l-ilm adıyla takip edecek ve Müslüman coğrafyanın muhtelif noktalarında kütüphaneler tesis edilmiştir. İslam medeniyeti, kütüphanelerle ünlendiği gibi bu medeniyetin çöküşü de kütüphanelerin metruk kalmasındandır. Sadece Bağdat, Kahire ve Endülüs te değil sahranın ortasında Timbuktu gibi İslam ın merkezi coğrafyasından uzaktaki şehirlerde bile kitap akışı ve küçük çapta da olsa bilginlere özel kütüphaneler mevcuttu.69 Çeviri hareketinin Müslüman dünyaya kazandırdığı bir diğer alan astronomidir. Bu alan, Harun er-raşid döneminde Ptolemaios un Almagest i (el-macisti) çevrilerek açılmıştır. Oğlu el-me mun ise astronominin icra edileceği ilk kurumları yani rasathanelerin başlangıcını yapmıştır. Şemmasiye Gözlemevi (rasathane) Aydın Sayılı ya göre Beytü l-hikme nin bir parçası olup el-me mun eliyle 65 Hasan Katipoğlu, "Huneyn b. İshak" TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 1998, C. 18, ss İhsan Fazlıoğlu, "Sabit b. Kurre", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 2008, C. 35, ss İhsan Fazlıoğlu, "el-harezmî", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 1997, C. 16, s Mahmut Kaya, "el-kindi", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 2002, C. 26, ss Brent D. Singleton, African Bibliophiles: Books and Libraries in Medieval Timbuktu, t: , s

14 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi Müslüman emirler, rasathaneler kurma misyonuna sahip olmuşlar. 70 Ayrıca el-endelusi nin aktardığı malumata göre Şam da da Kâsiyun Rasathanesi kurulmuş ve bu rasathanede güneş yılının miktarını, güneşin meylini ve bu meylin merkezi gibi noktaların ölçümü yapılmıştır. 71 El-Me mun dönemi astronomları Benu Musa kardeşler, Dinaveri, el-battani, gibi önemli isimler sayılmakla beraber el- Me mun Ptolemaios un Almagest ine çok fazla güvenmiş ve onun eserinin ölçümlerini tekrar yapılmasını ve düzeltilmesi gerekenlerin düzeltilmesini istemiştir. Daha sonra İslam dünyasının her yerinde kurulacak olan rasathaneler büyük ölçüde el-me mun un yaptırdıkları örnek alınacaktır. Yukarıda da bahsettiğimiz üzere El-Mansur un hastalanması sebebiyle Bağdat a çağrılan İranlı tabip Cibril el-buhtişu, zamanla oraya yerleşmiştir. Buhtişu Bağdat a gelirken beraberinde Yunan ve Pehlevi tıbbının terkibinden oluşmuş geniş bir tıp bilimini de Arap dünyasına tanıtmıştır. O sıralar Cundişapur da hastane ve tıp okulu mevcuttur ancak Harun er-raşid, Buhtişu ailesine Bağdat ta Cundişapur dakine benzer tıp okulu ve hastanenin (bimaristân) kurulmasını emretmiştir. 72 Daha sonra Bağdat ta ve Mısır da devlet büyüklerinin destekleriyle hastaneler kurulur ve yaygınlaşır. Tıp ilminin insanlara aktarımı ve bilginin yaygınlaşmasındaki gelişme yine çeviri hareketlerine bağlı olarak ve neticesinde gelişmiştir. Suriye de ve Mısır da yaygınlaşan tıp eğitim merkezi, daruttıplar, hastanelerin eğitim işlevini üstlenmiştir. İslam düşüncesi tevarüs ettiği bilgileri önce temellük ederek kendi dillerinde işleyip benimsemişler ve sonra edindikleri bilgilerin eksikliklerini tamamlayıp özgün hale getirdikleri temessül safhasına da ulaşmışlardır. Beytü l-hikme nin zamanla ilgisini kaybetmesi belki iki hususla açıklanabilir. Birincisi Abbasilerin siyasi yapısında yaşanan güç kaybı ile bilim merkezinin Mısır ve Endülüs e intikal etmesidir. İkincisi de 200 yıl kadar süren çeviriler neticesinde Arap-İslam düşüncesinin özgün eserler vermeye hazır zemini bulmuş olmasıdır. 70 Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1960, s Said el-endelusi, a.g.e., s Arslan Terzioğlu, Bimaristan TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992, c. 6., s

15 Bağdat Hikmet Evi Bilim Tarihi Serisi Kaynakça Avcı Casim, İslam Bizans İlişkileri, İstanbul: Klasik Yayınları, 2003 Demirci Mustafa, Beytü l-hikme, İstanbul: İnsan Yayınları, 2016 Erdem Gazi, İslam Kültür Tarihinin İlk İlimler Akademisi: Beytü l-hikme, Dini Araştırmalar, Ocak - Haziran 2013, Cilt: 16, Sayı: 42 Freely John, Işık Doğudan Yükselir, İstanbul: Doğan Kitap, 2010 Gutas Dimitri, Arapça Düşünce Yunanca Kültür, (çev. Lütfi Şimşek), İstanbul: Kitap Yayınevi Ed. Hassani Salim T., 1001 İcat Dünyamızda İslam Mirası, Foundation for Science, Technology and Civilisation, 2010 Hodgson M. G. S., İslam ın Serüveni, (çev. Alp Eker vd.), İstanbul: İz Yayıncılık, 1995 Kaya Mahmut, Beytülhikme TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 1992 Lyons Jonathan, Hikmet Evi, (çev. Ş. Bıyıklı, M. Savan), İstanbul: Doğan Kitap, 2012 Makdisi G., Ortaçağda Yüksek Öğretim, (çev. A. H. Çavuşoğlu, T. Başoğlu), İstanbul: Klasik Yayınları, 2012 Ronan Colin A., Bilim Tarihi, (çev. E. İhsanoğlu ve F. Günergun), Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2003 Said el-endelusi, Tabakatü l-ümem (Milletlerin Bilim Tarihi), (çev. Ramazan Şeşen) Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2014 Sarton George, A Guide to The History of Science, Chronica Botanica Company, Waltham, Mass., 1952 Sayılı Aydın, The Observatory in Islam, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1960 Ülken Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları,