T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAMÎ BİLİMLER (TEFSİR) ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAMÎ BİLİMLER (TEFSİR) ANABİLİM DALI BOYKOT DÖNEMİNDE NAZİL OLAN SURELERİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ ABDÜLVAHİD YAKUB SİPAHİOĞLU TEZ DANIŞMANI PROF. DR. HALİS ALBAYRAK ANKARA

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAMÎ BİLİMLER (TEFSİR) ANABİLİM DALI BOYKOT DÖNEMİNDE NAZİL OLAN SURELERİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ ABDÜLVAHİD YAKUB SİPAHİOĞLU TEZ DANIŞMANI PROF. DR. HALİS ALBAYRAK TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ İmza..... TEZ SINAV TARİHİ. I

3 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim (././2014). Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Abdülvahid Yakub SİPAHİOĞLU İmzası.. II

4 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... V ÖNSÖZ... VI GİRİŞ Araştırmanın Konusu ve Önemi Araştırmanın Yöntemi ve Kaynakları BİRİNCİ BÖLÜM: BOYKOT HADİSESİNİN TARİHİ ARKA PLANI Kureyş Muhalefetinin Yapısı İslam ın Mekke Toplumsal Yapısına Etkisi Boykot Kararının Sebepleri İKİNCİ BÖLÜM: MEKKÎ SURELERİN KRONOLOJİSİ ve BOYKOT YILLARI Surelerin Nüzul Zamanları Mevdudi nin Nüzul Sıralaması Değerlendirmeleri Nüzul zamanını Tespit Yöntemi Mevdudi ye Göre Üçüncü Dönemde Nazil Olan Sureler Muhammed Abid el-cabiri nin Nüzul Sıralamasını Tespit Yöntemi Nüzul Zamanını Tespit Yöntemi Cabiri ye Göre Boykot Döneminde Nazil Olan Sureler Mevdudi ve Cabiri nin Yöntemlerinin Karşılaştırılması Boykot Öncesi Nazil Olan Sureler Boykot Dönemi Nazil Olan Sureler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: SURELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Boykot Sürecinin Değerlendirilmesi Boykot Sureleri Hakkında Genel Bir Değerlendirme Mümin Suresi Fussilet Suresi Şura Suresi Zuhruf Suresi Duhan Suresi Casiye Suresi III

5 3. İki Ana Muhatap ve Boykot Öncesi Sureler Müşrikler Şirk ve Siyasi Tavır جحد Batıl Delillerle Tartışma Müşrik Muhalefetin Durumu: Çok Seslilik Hz. Peygamber Hz. Peygamber in Müşrikler Karşısındaki Konumu Hz. Peygamber in Vahiy Karşısındaki Konumu Hz. Peygamber e Yönelen Temel Uyarı: Şüpheye Düşme- Uzlaşma Hz. Peygamber in Müminlere ve İnkârcılara Karşı Tavrı Muhatapları İtibariyle Boykot Dönemi Sureleri Müşrikler Tartışmacı Tavır ve Allah Hakkındaki Zanları Nübüvvet Makamı Hakkındaki İddiaları Vahiy Karşısındaki Durumları Hz. Peygamber ve İnananlar Temel Tavır: Dini Allah a Has Kılmak ve Şeriata Uy Emri Müminlerin Durumu SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT IV

6 KISALTMALAR AÜİF bkz. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Bakınız c. : Cilt numarası çev. MEB DİA TDV Hz. : Çeviren : Milli Eğitim Bakanlığı : Diyanet İslam Ansiklopedisi : Türkiye Diyanet Vakfı : Hazretî s. : Sayfa numarası (sav) sad. sy. thk. : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem : Sadeleştiren : Sayı : Tahkik eden b. t. y. : Basım tarihi yok Tkd. Yay. : Takdim : Yayınları V

7 ÖNSÖZ Sözlü bir hitabın yazılı kaydı olan Kur an-ı Kerim in, ilk muhataplarına doğrudan hitap ettiği ve kendilerine yönelik yoğun atıflarda bulunduğu aşikârdır. Bu atıfların yanı sıra kısa ve öz ifadelerle konuşan Kur an; ilk muhatabının kafasında yer alan kodlamaları kullanarak onların günlük dilinin pratikleri ile hareket etmiştir. Başından sonuna sıradan bir kitap gibi okunmaya uygun olmayan sure ve ayet tertibi, okuyucuyu şaşırtacak bir şekilde sürekli olarak değişen konularıyla; Kur an ın bir canlı hitab oluşundan kaynaklanmaktadır. Hitap, muhatabının kafasındaki ifade pratiklerini kullanarak insanları aciz bırakan bir söz olmuştu. İşte bu gibi sebeplerle bir hitabı en iyi o hitaba muhatap olanların anlayacağı fikriyle yola çıkan bu çalışmamız; öncelikle bir Müslüman olarak Kur an-ı Kerim i nüzul ortamında nasıl anlaşıldığını kavrayarak anlamak ve onu fikir dünyamızda olması gerektiği yere koyma hedefinin ilk adımı hüviyetindedir. Ümidimiz ve duamız Allah ın inayetiyle bu nevi çalışmalarımızı kararlılıkla sürdürüp bu alanda attığımız bu ilk adımın devamını getirebilmektir. Çalışmamı hazırladığım yaklaşık bir buçuk yıllık süre zarfında beni sabırla dinleyen ve tavsiyeleri, yönlendirmeleri ile bu çalışmanın ortaya çıkmasına en büyük katkıyı sunan değerli danışman hocam Prof. Dr. Halis Albayrak a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca lisansüstü düzeyden başladığım Tefsir anabilim dalı çalışmalarında belirli bir bakış açısı, literatür bilgisi ve İslami ilimler vizyonu kazanmamda emeği büyük olan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı nın değerli hocaları; Prof. Dr. Salih Akdemir, Prof. Dr. Ahmet Nedim Serinsu, Prof. Dr. Mehmet Akif Koç ve Prof. Dr. Mehmet Paçacı hocalarıma ve Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyesi hocam Doç. Dr. Şahin Güven e de ayrıca teşekkürü bir borç bilirim. VI

8 Bütün eğitim hayatım boyunca benden desteklerini esirgemeyen değerli aileme: ilk hocalarım babam Celalettin Sipahioğlu ve annem Nimet Sipahioğlu na ve kıymetli kardeşlerime de şükranlarımı arz ediyorum. Ayrıca süreç boyunca destekleri ile faydalı bir tez çalışması ortaya konabilmesi için benim gibi genç araştırmacılara ilgi gösterip maddi ve manevi destek veren; Uğur Altun, Hikmet Yıldırım, Metin Mahitapoğlu ve Hasan Gültekin ağabeylerime ve benim için destekleri çok kıymetli olan Cenk Beyaz kardeşime de teşekkür ediyorum. Abdülvahid Yakub Sipahioğlu Ankara 2014 VII

9 GİRİŞ 1. Araştırmanın Konusu ve Önemi Kur an ın belirli bir dönemde inen belirli bölümünü konu alarak yapılan çalışmalar temel bir varsayıma dayanmaktadır. Kur an; nazil olduğu 23 yıllık sene zarfında canlı bir hitab olarak, muhataplarının davranışlarına, toplumsal olgularına ve zihin dünyalarına verilen bir cevap hüviyetine sahiptir. Bu cevap olma hüviyeti nüzul yıllarını dolduran hadiselerin birer sonucu olarak İslam toplumunun doğuşuna kaynaklık etmektedir. Temelde iki tip muhatabı bulunan Kur an inananlar ve inkârcıların hem kendi içlerinde yaşadıkları hem de birbirleri ile yaşadıkları durumları ele almış, bu durumlara ilişkin yönlendirmelerde bulunmuş ve muhataplarının bu yönlendirmelere verdikleri cevaplar Kur an ın bir sonraki hitabının şekillenmesine katkıda bulunmuştur. Olgularla kurduğu canlı iletişiminde Kur an; özü itibariyle uluhiyet, rububiyet, nübüvvet, ahiret, tevhid başlıkları ile özetleyebileceğimiz temel mesajını aktarırken muhataplarının durumunu gözetmiş ve mesaj; zeminde karşılığı olan bir üslup ve muhteva ile nazil olmuştur. İlk nazil olan ayetlerde/surelerde işlenen konular ile zaman içerisinde anlatımı yoğunlaşan konulara baktığımızda bu durumu kolaylıkla görebiliriz. Nitekim Kur an ın ilk surelerinin muhtevasına ilişkin Fazlur Rahman ın yorumu şu şekildedir: Kur an ın ilk inen sureleri açıkça göstermektedir ki, o toplumun vahim meseleleri, şirk, fakirlerin sömürülmesi, ticari ahlaksızlık ve topluma karşı genel bir 8

10 sorumsuzluktur (Kur an ın bütün bunları birbirine bağlı sorunlar olarak gördüğüne dair yeterince delil olduğu kanaatindeyiz). 1 Burada meseleyle alakalı olarak yalnızca surelerin içerdiği konulardan değil kullanılan kavramlar ve hitabın üslubundan da bahsetmek gerekmektedir. Özellikle muhatapların Kur an karşısındaki konumlarını ifade eden kavramların kullanımında; içlerinin doldurulması itibariyle zaman zaman anlam daralmaları yahut genişlemeleri şeklinde gözlemleyebileceğimiz bir farklılık göze çarpmaktadır. Bunda etkili olan tabi olarak o an hitap edilen ortam veya atıfta bulunulan hadisenin taraflarının durumudur. Denilebilir ki; müşriklerin içinde bulundukları durum, başından beri şirk olsa da onların Kur an karşısındaki durumlarını ifade eder anlamıyla müşrik kelimesinin kendisiyle kast edilen bu anlamı, daha doğrusu şirk koşanların مشركون olarak isimlendirilmeleri, Kureyş in; Kur an ın hakikatine vakıf olduktan sonra onu inkâr etmede ve Allah ın dışında taptıkları, ilah edindikleri nesneleri sahiplenmede gösterdikleri inat ile ortaya çıkmıştır. Ve ancak inanmayacağı kesinleşen, kör, sağır, kalpleri kapalı olarak tarif edilen kimseler; aslında bu dönemlerde böyle kimselere dönüştükleri için belirli bir sürecin sonunda Kur an onlar hakkında bu gibi ifadeler kullanmaya başlamıştır. Bir topluma hayatlarını kökten değiştirecek bir mesajı iletmek, hele ki bu mesaj bir şeriat olacaksa bir çırpıda iletmek veya daha başlangıçta muhatapları inanmayan kimseler olarak addetmek yanlış olur. Hitabet sanatının gereği olarak hitabın şekli ve mesajın aktarılma üslubu muhatapların tepkilerine göre şekillenir. Söz gelimi şöyle bir soru soralım: şayet Mekkeliler Urve nin mektubunda anlatıldığı gibi imanın kıyısına yaklaştıkları rivayet edilen 2 bisetin ilk yıllarında 1 Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, çev. Hayri Kırbaşoğlu-Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yay., Ankara 1999, s Çalışmamızın ilk bölümünde değineceğimiz bu mektup şu şekildedir: Hişam b. Urve, babası Urve nin Abdulmelik b. Mervan a şu mektubu yazdığını rivayet eder: Tanrı, hidayet ve nurdan ibaret olan Kuran ayetlerini indirerek onu elçisi diye gönderir. O, ilk önce dine davet ettiği vakit kavminden uzaklaşmadı. Onların put ve ilahlarını(tavağıt) ayıplayıncaya kadar bu hâl devam etti. Az kalsın kavmi onun sözlerini dinleyeceklerdi. Bu sırada Kureyş ten bazı kimseler Taif ten geldiler. Onlar, kendileri 9

11 Taif ten gelen iki adamın kışkırtmasına kanmayıp iman etmiş olsalardı durum nasıl şekillenirdi? Bunun nasıl olacağına dair bir varsayımda bulunmak zordur. Ancak net bir şekilde ifade edebiliriz ki iman etmiş olmaları bir ihtimaldi ve Kur an karşısında muhataplarının aldıkları tavır her bir kırılma anında farklı ihtimaller de söz konusu iken bugün gerçekleştiğini okuduğumuz hadiseler cereyan etmiştir. Bugün okuduğumuz hadiseler, Kur an ın nazil olduğu ortamı şekillendiren olaylar olarak temelde Hz Peygamber (sav) ve Kur an a yönelen; müşrik Kureyşliler, Yahudiler ve kısmen de olsa Hıristiyanlar tarafından ortaya konan düşmanlıkla şekillenmişlerdi. 3 Bu düşmanlığın ürettiği karşı duruş Kur an ın ve Hz Peygamber in (sav) konumuyla etkileşim içerisine girerek nüzul ortamını şekillendirmede başat bir rol oynamıştır. Elbette ki burada sadece Kur an a düşman olanların davranışları değil hem bu düşmanlık karşısındaki tutumları hem de Kur an ın mesajını hayatlarına aktarırken yaşadıkları hadiselerle müminlerin durumu da en az Kur an ın düşmanlarının oynadığı rol kadar etkin bir konumdadır. Nitekim Medine dönemi surelerinde; Mekke döneminde okuduğumuz, müşriklerin tutumlarına yönelik, yoğun atıfların yerini Yahudiler ve müminlerin durumlarına yapılan atıflar almıştır. Tüm bunların yanında Kur an hitabının şekillenmesinde hitap ettiği ortamın olgularından kaynaklanan tek yönlü bir etkilenme değil Kur an ın da olgulara yönelttiği müdahalesiyle bir karşılıklılık söz konusudur. Binaenaleyh vaka; asıl mesajın aktarımında üslup ve muhtevanın hitap edilen ortam ile hitabın birbirlerine muhtelif zaviyelerden tesir ettikleri canlı bir iletişimin gerçekleşmiş olduğudur. ile birlikte mal ve para getirmişlerdi. Taif ten gelen bu zatlar, Tanrı elçisinin davetini reddettiler; O na karşı şiddet gösterdiler. Tanrı elçisinin sözlerini nefretle karşıladılar. Kendilerine itaat edenleri Tanrı elçisinin aleyhinde harekete geçmeye isteklendirdiler. Onların propagandası tesiriyle bütün halk, Tanrı elçisine karşı cephe aldı. Ancak Tanrı tarafından korunanlar, bu harekete katılmadılar. Fakat onların sayısı azdı. Tanrı elçisi, Tanrı nın takdir ve tayin ettiği müddet bu halinde yaşadı. Bundan sonra Kureyş in ileri gelenleri İslamiyet i kabul etmiş olan oğul ve kardeşlerini ve kendi soylarından olanları dinlerinden ayırmak için her türlü zorluklara, fitne ve belalara katlandırdılar. Taberi, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Zakir Kadiri Ugan- Ahmet Temir, MEB, Ankara 1991, 2/ Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, s

12 Kur an hitabının tarihsel çevresine ve hitap ile muhatap arasındaki canlı ilişkiye ilk işaret edenler klasik dönemden çıkmıştır. Bunların başında kendi döneminin sınırlı talebini bir şekilde aşan, kendi zamanında cılız kaldığından olsa gerek, İslam dünyasında çok geç bir zamanda adeta yeni bir keşif gibi farkına varılan Şatıbi (h.790); nüzul ortamının bilgisine ulaşma ihtiyacını net bir şekilde vurgulamış ve klasik usulü aşan bir talepte bulunmuştur: Kuranı anlamak için gerekli ilimlerden biri de Kuranın indiği sırada mevcut bulunan söz, fiil ve hareket tarzlarıyla ilgili Arap adetlerini bilmektir. Özel bir nüzul sebebi yoksa Kuran ilmine dalmak isteyen kimse için bu bilginin olması zaruridir. 4 Şatıbi nin tarih içinde cılız kalmış gibi görünen sesine yer yer eşlik eden başka sesler duymak da mümkündür. Ebu l-hayyan ın (h.745) bu dil onların dili, muhit onların muhiti, beyan onların beyanı idi ifadesini bu bağlamda zikretmek gerekir. 5 Ortaya konan bu görüş, bu şekliyle ardına düşülüp Kur an ın anlaşılması konusunda bir usul olarak denenmiş değildir. Ancak muhtelif Kur an araştırmalarında ve tefsir çalışmalarında bu usulün imkânlarını arayan çalışmalar giderek artmaktadır. Neticede bugün vahyin indiği topluma göre çok fazla değişikliğe uğramış bir toplumsal dokuya sahip olan bugünün Müslüman toplumları için Şatıbi nin bahsettiği ihtiyaç, onun konuştuğu günden daha yoğun bir şekilde kendini hissettirmektedir. Ve bu durum Kur an la ilgili yeni bir tasavvuru gerektirmektedir. Nitekim temelde mesele bugünün düne nazaran değişmiş olan parametreleriyle bir okuma gerçekleştirmektir. 6 Yeni parametreler üzerinden gerçekleşecek bir okuma; Kur an ı çevreleyen klasik usulün kendi dönemine ait anlama usulünü aşacak ve Kur an hakkında yeni bir tasavvur inşa edecek bir okuma olmalıdır. 7 Diğer bir ifadeyle bu inşa ile Kur an ın 4 Ebu İshak Şatıbî, el-muvafakat: İslami ilimler Metodolojisi, çev. Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık İstanbul 1993, 3/ Mustafa Öztürk, Kur an ı Kendi Tarihinde Okumak- Tefsirde Anakronizme Ret Yazıları-, Ankara Okulu Yay, Ankara 2013, s Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur an, çev. Alpaslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yay, Ankara 2007, s Halis Albayrak, Tarihin İçinden Kur an ı Algılamak, Şule Yay., İstanbul 2011, s

13 sahabenin zihnindeki tasavvurunu 8 yakalamak adına aslında onu sadece korumak maksadıyla oluşturulmuş mushaf tertibini 9 aşarak iniş sürecinin tarihi zeminine paralel bir okumadan bahsediyoruz. Esasında yapılması teklif edilen okuma yeni bir bilgi türü oluşturmak değil yeni bir sunum biçimidir. 10 Nasr Hamid Ebu Zeyd Kur an ı edebi olarak incelemek gerektiğinden bahseder. 11 Kur an ı edebi olarak inceleme teklifi; yazarın eserini yazdıktan sonra karşı karşıya kaldığı akıbetten de anlaşılacağı üzere Müslümanların Kur an ile ilgili kodlarını sert bir şekilde zorlamıştır. Ve belki de belirli bir süre daha enine konuna ele alınacak gibi durmamaktadır. Cabiri ise bu noktada Kur an ı tanımlamaktan bahseder. Bu tanımlamada Kur an a yönelen bir felsefi cesaretin olması gerektiğini söyleyen Cabiri, 12 Kur an ı çevreleyen geniş literatürün çöpe atılmaması gerektiğini ancak bünyesinde barındırdığı ideolojik ve tarihsel boyutlarını ayıklamak ve Kur an a doğrudan uzanırken onu açıklamak maksadıyla oluşturulmuş külliyatı pratik olarak kullanmak gerektiğini söylemektedir. 13 Kur an ın anlaşılmasıyla ilgili burada aktardığımız değerlendirmelerin temelinde Kur an ı iki kapak arasında bir mushaf olarak ele alıp öylece tanımlamak yerine; çözümlerinde indiği dönemin özelliklerinin bulunduğu fikri 14 ile onun ilk inmeye başladığı günden mushaf haline geldiği zamana kadar olan oluşum sürecini ele alıp geçirdiği aşamaları anlamaktan hareket eden bir tanımlama düşüncesi 8 Halis Albayrak, Tarihin İçinden Kur an ı Algılamak, Şule Yay., İst. 2011, s Mesut Okumuş, Kur an ın Kronolojik Okunuşu-Muhammed İzzet Derveze Örneği, Araştırma Yay., Ankara 2009, s M.Akif Koç, Tefsirde Bir Yöntem Esası Olarak Kur an Kronolojisi Meselesi İsimli Tebliğin Müzakeresi, Kur ân Nüzûlünün Mekke Dönemi Sempozyumu, Çorum Belediyesi Kültür Yay., Çorum 2013, s Nasr Hamid Ebu Zeyd, İlahi Hitabın Tabiatı: Metim Anlayışımız ve Kur an İlimleri Üzerine, Kitabiyat, Ankara 2001, s Muhammed Âbid el-cabiri, Fehmu l-kur an-siyer Eşliğinde Kur an ı Anlamak, çev. Muhammed Coşkun, Mana Yayınları, İstanbul 2013, 1/7. 13 Cabiri, Fehmu l-kur an, 1/8. 14 Salih Akdemir, Kur an ı Anlamada Tarihsellik ve Bütünsellik Sorunu, Kur an ı Nasıl Anlamalıyız [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri], KURAV Yay., Bursa 2005, s

14 bulunmaktadır. 15 Bu aşamaların tespiti ve değerlendirilmesinde temel maksat Kur an ı; elçisi, inananları ve inkârcıları arasında cereyan eden hadiselerle ve daha da ötesi nüzul ortamını oluşturan bütün olgular ile ele alarak indiği dönemin içinde aldığı konumu kavrayıp; bu konumun bugünün değişen dünyasındaki yerini görmeye katkısının olup olamayacağına dair bir ipucu ortaya koymaktır. 16 Araştırmamızın konusu olan boykot yıllarının içinde bulunduğu Mekke dönemi; tarih kaynaklarında tasnif edilmemiş ve sınırlı bir anlatımla okunmasına karşın Kur an ın azımsanmayacak bir kısmının indiği zemindir. Kur an hitabının ilk örneklerinden başlayarak karşısında düşmanların belirdiği, inananların ve Hz Peygamber in (sav) çok zor şartlar altında bu mesajı taşımak için gayret ettikleri Mekke dönemi; bahsettiğimiz yöntemin tesis edilebilmesi için öncelikle tetkik edilmelidir. Biz de bu gereklilikten hareketle hitabın şekillenmesi ve tarihsel zeminle ilişkisini görebilmek adına Mekke yi ve Mekke içinde özel bir yere sahip olduğunu düşündüğümüz boykot yıllarını bu minvalde incelemek üzere çalışmamızı kaleme aldık. Zannediyoruz esaslarını tafsilatlı olarak aktardığımız yeni yöntemin tespitinde bu yıllar üzerinde gerçekleşecek bu araştırmada önemli ipuçları doğacaktır. 2. Araştırmanın Yöntemi ve Kaynakları Genel bir bakış açısı sağlayan ancak Kur an ile yüzleşmesi tamamlanmamış olan Kur an ın tarihle olan ilişkisine dair aktardığımız değerlendirmelerin sıhhatini doğrulamak için Kur an ın anlaşılması konusunda getirdikleri teklifin vaat edileni verip vermeyeceğini görmek adına somut adımlar atılmalıdır. Bu somut adımların ilki; Kur an ın tarihle kurduğu ilişkinin nasıl olduğunu ve metin ile olgu arasında olduğunu düşündüğümüz ilişkinin derecesini tespit etmek olmalıdır. Zira Kur an metninde bulunan ve mesajın ana yapısını teşkil eden kısmı ile metnin tarihe ait olan, hitabın nüzul tarihi ile sınırlı olan kısmını iyi tespit etmek gerekmektedir. 15 Cabiri, Kur an a Giriş, çev. Muhammed Coşkun, Mana Yay, İstanbul 2011, s Mustafa Öztürk, Kur an ı Kendi Tarihinde Okumak, s

15 Bu hususta Fazlur Rahman ın ikili hareket olarak tercüme edilen bugünden Kur an ın nüzul tarihine gitmek ve o günden de bugüne gelerek iki zaman diliminin birbirine göre karşılığını bulmak anlamındaki şu değerlendirmelerini kaydedebiliriz: ilk hareket [özelden genele] Kur an ın bazı ayetlerinden onun genel ilkelerinin, değerlerinin ve uzun vadeli gayelerinin ortaya çıkarılıp sistemleştirilmesine yöneliktir. İkinci hareket ise [genelden özele]çıkarılan bu genel görüşten, şimdi kendi zamanımızda formüle edilerek uygulanması gereken, şu andaki duruma yöneliktir. 17 Müellifin öngördüğü bu ikili hareket esasında Kur an metninde ve metnin ilintili olduğu olgularda belirgin bir tasnif/kategorizasyon yapmayı gerektirmektedir. Hukuk, ahlak, siyaset, iktisat vs. gibi bugünün düşüncesini oluşturan kategorilere denk gelen bir çıkarım yapmak bu ikili hareketin işleyişinin temelidir. Bununla beraber müellif bu hususta önemli bir ayrıntıya dikkat çekmektedir. Bu ikili hareketin gerçekleştirilmesinde tutarlılığı sağlayabilmek için Kur an ın bir bütün olarak okunması ve ele alınması gerekmektedir. Nitekim Fazlur Rahman Kur an ın bir bütün olarak anlaşılmasının geçmişte de ihmal edildiğini belirtmektedir. 18 Müellifin bahsettiği anlamda Kur an ın bütüncül olarak algılanması konusunun temelde Kur an dan alınacak ilkelerin, onları ihtiva eden bütünlüğün içinde asıl anlamlarını kazandıkları fikrinden doğduğunu düşünüyoruz. Zannediyoruz esasında müellifin bu talebi Kur an ın başlı başına ne olduğunu yeniden düşünmek ve onun kendi nüzul ortamı ile kurduğu ilişkiyi ona atfedilecek kimlik üzerinden tetkik etmek anlamına gelmektedir. Kur an ın ne liği hakkında, Müslümanların kafasında bugün hâkim olan pek çok kodun arasında konumuz dâhilinde olan birkaç tanesinden bahsetmek gerekmektedir. Öncelikle Kur an bugün iki kapak arasında, Fatiha suresinden Nas suresine kadar Mushaf tertibi ile ayetleri sıralanmış ve bu düzende okunan bir kitaptır. Ancak bu haliyle onun tarihine inmek isteyen araştırmacılara pek verimli bir 17 Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, s Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, s

16 zemin sağlamamaktadır. Bu sebeple Fazlur Rahman ın bahsettiği ikili hareketi gerçekleştirmek için yeni bir teklif getirmek gerekmektedir. Bu konuda Cabiri nin yukarıda bahsettiğimiz Kur an ı mushaf oluncaya kadar geçirdiği aşamalar üzerinden tanımlamak teklifi ilgi çekicidir ve esasında bizim de çalışmamıza kaynaklık edecek olan ve müellifin bu teklifinin aynı zamanda başlangıç noktası olan görüşleri şu şekildedir: Kur an ı iki kapak arasında bir metin olarak ele alıp öylece tanımlamak yerine, ilk inmeye başlamasından itibaren tam bir Mushaf haline gelmesine kadar geçirdiği aşamaları anlamaya çalışmaktan hareket ederek tanımlama yapmak gerekmektedir. Kur an la kurulacak bu ilişki biçimi, metnin oluşumunu ve yapısını anlamaya önem verir. Metnin oluşum ve yapısı ise hem onun kendi içindeki gelişim hareketlerini gözlemleyerek hem de insanlar arasındaki varlığının tekâmül etme süreci boyunca onunla (dış müdahalelerden korunmuş bir metin olarak) kurulmuş olan ana ilişkinin biçim ya da biçimlerini inceleyerek anlaşılacaktır. 19 Başlangıçta ifade etmiş olduğumuz hitabın şekillenmesi meselesinin bir başka boyutu da Cabiri nin bu tanımında kendini bulmaktadır. Metnin oluşum süreci daha önce de bahsettiğimiz gibi Kur an ın hitap ettiği ortamın olguları ile girdiği diyalektiği 20 ifade etmektedir. Metnin oluşum sürecini takip etme fikri ilk olarak oryantalist çalışmalarda ortaya atıldı. Oryantalist Kur an araştırmalarının arka planında; ilahi vahiy ürünü olmayan Kur an ın hangi fikri altyapıdan beslendiği ve onun kendi tarihine yönelttiği atıflarının arkasında özellikle Hz Peygamber in (sav) hangi kaynaklardan beslenerek ve hangi amaçları güderek bu metni oluşturduğu sorusu vardır. Kimi araştırmacılar için Kur an Yahudi kaynaklardan iktibas edilmiş, kimileri içinse Hıristiyan kaynaklardan iktibas edilmişti. Hal böyleyken oryantalist araştırmacılar bu tezlerini destekleyecek bir dayanak bulabilmek adına siyer araştırmalarına önem vermişlerdir. Bu yolla Hz Peygamber in (sav), kendilerine göre, fikir dünyasını dolayısıyla da Kur an ı oluşturan ve ilahi olmaktan son derece uzak insani hedeflerini ortaya çıkarmaya çalışmışlardı. 19 Cabiri, Kur an a Giriş, s Ömer Özsoy, Kur an ve Tarihsellik Yazıları, Kitabiyat Yay, Ankara 2004, s

17 Çalışamaların bu boyutunu dikkate alan bazı Müslüman araştırmacılar kronolojik okumaların; Kur an metninin yetersiz görülmesi gibi bir noktadan hareket ettiğini ve İslam geleneğinde hiçbir yeri olmadığı fikrindedirler. 21 Oryantalistlerin ortaya koyduğu nüzul sırasını tespit etme çalışmaları; ürettiği sonuçlar itibariyle bu iddiayı destekler niteliktedir. Bir silsile halinde gelişen bu çalışmaların başlıca müellifleri ve ortaya koydukları esaslar şu şekildedir: Surelerin kronolojik bir tertibini yapan ilk araştırmacı Gustav Weil dir. Hz Peygamber in davet sürecinin seyrini takip etmeye yönelen müellifin eseri - Historisch Kritische Einleitung (1844)- daha sonra Theodor Nöldeke tarafından Geschicte des Qorans (1860) ismiyle geliştirilmiş ve bu çalışmaların temeli olmuştur. 22 Theodor Nöldeke nin ardından bu alanda çalışmalara imza atan araştırmacılardan en meşhurları Regis Blachere, Richard Bell, William Muir, Hartwig Hirschfeld gibi isimlerdir. Batılı İslam araştırmacılarının Kur an üzerinde yürüttükleri bu çalışmaları kısaca değerlendirecek olursak öncelikle Nöldeke nin çalışmasından bahsetmemiz gerekmektedir. Nöldeke Gustav Weil in çalışmasını geliştirerek Kur an ın nüzul sırasına göre incelemesini yapmıştır. Bu çalışmasında Nöldeke öncelikle Mekke yıllarını üç döneme ayırmış ve sureleri bu üç dönemin içine yerleştirmiştir. Osman mushafında yer alan nüzul sıralamasına sadık kalarak bu surelerin zamanlamasına ilişkin bir değerlendirmede bulunmuştur. Kronoloji çalışmaları için sorun teşkil eden vahyin iniş birimi ve surelerin kronolojik sıralamasının nasıl olacağına ilişkin tahlillerinde büyük oranda klasik İslam uleması görüşlerine uymuş ve vahyin iniş birimi olarak sureleri ve kronoloji için de bilinen nüzul sıralamasını ele almıştır. Ancak Nöldeke den sonra yapılan çalışmalarda araştırmacılar bu hususlarda farklı görüşler ortaya koymuşlardır. Özellikle bize göre oryantalist bakışın karakterini yansıtması bakımından Hartwig Hirschfeld in çalışmasından bahsetmek gerekir. 21 Suat Yıldırım, Kur an a Bakışlar, Işık Yay, İstanbul 2011, 1/ Gerhard Böwering, Chronology of the Quran, Encyclopaedia of the Quran, ed.jane Dammen McAuliffe, Lieden: Brill, , Volume One s

18 Hirschfeld; Mekki ayetleri tasnif ederken beş gruba ayırmaktadır. Bu tasnifte kullandığı başlıkları aynı zamanda metnin tarihlendirilmesinin de göstergesi olarak ortaya koyan Hartwig Hirschfeld in kategorileri şu şekildedir; ilk ilan, teyid edici vahiyler, hitabi vahiyler, öyküsel vahiyler, tasviri vahiyler ve teşrii ayetler. Sureleri bütün olarak almayıp ayetlerin yahut pasajların karakterini bu başlıklardan birine göre tespit eden Hartwig Hirschfeld; başlıkların altını aktardığımız sıraya göre kronolojik sıraya koyarak metnin oluşum sürecini kendi bakış açısına göre değerlendirmiştir. Buna göre Alak suresinin ilk beş ayetiyle ilk ilanı gerçekleştiren Kur an; daha sonra bu durumu teyid eden ayetleri ardından Kureyş e yönelen hitapların bulunduğu ayetleri daha sonra geçmiş peygamberlerin kıssalarını anlatmış, muhataplarının durumlarını tasvir eden ayetlerle devam edip en son şeriat hükümlerini vazeden ayetlerle Mekkî kısmını tamamlamıştır. Hirschfeld bu tahlilinde bir metnin mesajını aktarmada kullanacağı sıralamanın nasıl olabileceğine dair bir fikirle hareket etmiş olmalıdır. Ancak Kur an ın böyle bir tasnifle tahlil edilebilmesinin ne kadar mümkün olduğu sorusunu sorduğumuzda yine yazarın ilave edilmiş ve belirsiz diyerek kendi tasnifinde herhangi bir başlığa uymayan pasajları ayırmasından anlaşılacağı üzere olumsuz bir cevap ile karşı karşıya olduğumuzu görüyoruz. 23 Kronoloji çalışmalarının oryantalist cenahtaki durumunu tahlil etmek açısından aktardığımız bu değerlendirmeleri yeterli görüyoruz. Bununla beraber Müslüman dünyada Kur an ın nüzul sıralamasına göre okunmasını esas alan çalışmalara da yer vermemiz gerekmektedir. Müslüman âlimlerin bu alanda ortaya koyduğu eserlerden ilk olarak İzzet Derveze nin Tefsiru l-hadis isimli eserini sayabiliriz. Müellif öncelikle Türkçeye Kur an a Göre Hz Peygamber in Hayatı ismiyle çevrilen Asru n-nebi eserini telif etmiş ve Hz Peygamber in (sav) hayatı ile Kur an arasındaki canlı ilişkiyi ortaya koymaya çalışmıştır. Burada sadece nüzul sürecinde cereyan eden hadiseleri zikretmekle kalmamış aynı zamanda nüzul ortamını çevreleyen dini, siyasi ve 23 Esra Gözeler, Kur ân Ayetlerinin Tarihlendirilmesine Batılı Yaklaşımlar, AÜİF Dergisi, 2010,cilt: LI sy.2 s

19 iktisadi şartları da çalışmasının konusu içerisine alarak Kur an ın nüzul ortamını çok boyutlu olarak değerlendirmenin örneklerini ortaya koymuştur. Siyer çalışmasının ardından nüzul sırasına göre tefsir eserini kaleme alan müellif bu alanda ilk eserlerden birini ortaya koymuştur. İzzet Derveze nin bu eserine ilaveten kronolojik sıralamayı esas alan Müslüman âlimlerin eserleri ise Abdulkadir Molla ed-deyrezuri nin Tefsiru l-beyani l-meani, Muhammed Abid el- Cabiri nin Fehmu l-kur an ve merhum Zeki Duman ın Beyanu l-hak nüzul sırası esasına göre yapılmış tefsir çalışmalarıdır. 24 Bu çalışmaların içerisinden Cabiri nin çalışmasını bir kenara ayırarak genel bir değerlendirme yapacak olursak şu hususları ortaya koymamız mümkündür. Bilinen nüzul sıralamasını takip ederek yazılmış olan bu eserlerde klasik tefsir usulünün dışına çıkılmamıştır. Ayetlerin zamanlamasına ilişkin ilave değerlendirmelere rastlamadığımız bu eserlerde nüzul sırasına göre okumanın özellikle oryantalist çalışmalardaki karşılığını bulmak zordur. Fehmu l-kur an a baktığımızda ise farklı bir üslup ile karşı karşıyayız. Bu çalışmanın tafsilatlı incelemesini çalışmamızın ilerleyen bölümlerde aktaracak olduğumuz için burada yalnızca örneklerini verdiğimiz oryantalist çalışmalar karşısındaki durumunu belirtmekle yetineceğiz. Öncelikle kronolojik yahut nüzul sıralamasına göre okumada Batılı araştırmacıların durduğu konum vahiy ürünü olmadığını düşündükleri Kur an ın kaynağının ne olduğunu ve bugün elde bulunan mushafın nasıl oluştuğunu sorgulamak noktasındadır. Cevap aradıkları sorular ise Hz Peygamber in (sav) nasıl biri olduğu, ne yapmaya çalıştığı ve ne yaptığı 25 yahut okudukları sözleri yazdığını düşündükleri Muhammed in neyi kastettiğidir. 26 Oryantalistlerin Kur an a yönelttikleri bu soruları cevaplandırabilmek için araştırmalarında tarihle kurdukları ilişki dikkat çekicidir. Öncelikle ilk dönem siyer 24 Rıza Savaş, Ömer Dumlu; Nüzul Sırasına Göre Ayet Ayet Kur an Yorumu, Tarihten Günümüze Kur an a Yaklaşımlar, İlim Yayma Vakfı Kur an ve Tefsir Akademisi, İstanbul 2009, s Ömer Özsoy, Kur an ve Tarihsellik Yazıları, s Ömer Özsoy, Kur an ve Tarihsellik Yazıları, s

20 kaynaklarına müracaat edilen bu çalışmalarda Mekke dönemine hasredilen bir ihtimam söz konusudur. Mekke dönemi ve biset öncesi Mekke tarihi üzerinde yoğunlaşan bu ihtimamın başat sebeplerinden biri; Mekke döneminin kaynaklarda yer alma şeklinin; oryantalist tarih anlayışını oluşturan temel parametreler üzerinden bir okuma yaparak, araştırmacılara, Kur an ın ortaya çıktığı ortamda cereyan eden hadiseleri siyasi, iktisadi 27 yönleriyle değerlendirip Hz Peygamber (sav) ve muhataplarının davranışlarını bu temelde açıklayabilme imkânı vermesidir. Klasik İslam tarihi eserlerine göz attığımızda Mekke dönemi tasnif edilmemiş, olaylar arasında boşluklar bulunan ve İslam kelamına yer yer uymayan 28 bir anlatıma sahiptir. Bu durum da Kur an ın kaynağına ilişkin şüpheli bakışların destek bulduğu bir zemin hazırlamaktadır. Araştırmacıların hangi niyetle yaklaştıklarını bir kenara bırakacak olursak oryantalist çalışmalarda alışılageldik siyer anlatımının dışına çıkan bir tablo ile karşı karşıya olduğumuz aşikârdır. Ancak hakkaniyeti sağlamak açısından değinmemiz gereken önemli bir husus Batılı araştırmacıların sahip oldukları tarih perspektifi ulaştıkları sonuçlar nasıl olursa olsun bizlere Kur an ın indiği zemini tahlil edebilmek için önemli bir imkân açmaktadır. Nitekim biz de çalışmamızda bu imkânı önemli oranda kullandık. Batılı kronolojik Kur an araştırmalarının tarihle olan bu sıkı ilişkisi karşısında; aslında, bizler için de Kur an ın doğru anlaşılması mesaisinde artık yeri yadsınamaz bir öneme sahip olan kronolojik/nüzul sırasına göre Kur an çalışmaları için benzer şekilde tarihle irtibat kurmak ihtiyacı vardır. Medine dönemi rivayetlerin, tarihsel kayıtların çokluğu dolayısıyla ayrı bir yerde duruyor ancak özellikle Mekke döneminin anlaşılabilmesi ve Mekki Kur an ın kastının tayin edilebilmesi için Kureyş i, Hicaz ı saran kültürü, ticareti, putperest zihniyeti, hanifliği vs iyi bilmek gerekmektedir. Ve bunlar gibi pek çok unsurun tarihin bu verili döneminde bir araya 27 Bu duruma örnek olarak Montgomery Watt ın Hılfu l-fudul anlatımı örnek gösterilebilir. Yazara göre Hılfu l-fudul saf bir adalet sağlayıcı kurum değil aslında Mekke de belirli aşiretlerin tekeline alması riski bulunan güney ticaretinde; orta ölçekli aşiretlerin etkinliğini koruma çabasıydı. Montgomery Watt, Hz. Muhammed Mekke de, çev. Rami Ayas, Azmi Yüksel; A.Ü.İ.F Yay, Ankara 1986, s İlk dönem tarih ve tefsir kaynaklarında rastladığımız Garanik olayı anlatımı bu duruma örnek olarak verilebilir. 19

21 gelerek oluşturdukları tarihi iyi tahlil edebilmek gerekmektedir. Bu anlamda metnin oluşum sürecini takip etme teklifinin önemli olduğunu düşünüyoruz. Ve nüzul ortamını çevreleyen kültürü ki burada kültür kelimesini en temel anlamıyla yani doğal olanın üstüne insan eliyle eklenmiş her şeyi içine alacak biçimde kullanıyoruz, tanımanın Kur an ı anlama ve Kur an ın bugünün tabiri ile bilimsel ve nesnel bir şekilde anlaşılmasını 29 sağlama konusunda son derece önemli bir zemin oluşturacağı kanaatindeyiz. Burada kimi araştırmacıların özellikle nüzul sırasını takip ederek okuma yönteminden hareketle nüzul ortamının tekrar yaşanmak isteniyor olduğu ve bunun bidat olduğu görüşünü zikretmek gerekir. 30 Sadece Kur an ın nüzul ortamının değil hiçbir tarihsel ortamın yeniden yaşanmasının asla mümkün olmayacağı aşikârdır. Ancak Kur an ı oluşum sürecini takip ederek ve nüzul ortamının olguları karşısındaki durumunu görmeye çalışarak yapılan okumalarda böyle bir iddia söz konusu değildir. Bu okuma biçiminde; tarih, olgularla metin arasında var olan ilişkiyi açıklayacak biçimde ve nüzul ortamının bugünün diline ve düşüncesine tekabül edecek şekilde yeniden kurgulanarak bir nesnellik aracı olarak değerlendirilmektedir. 31 Tarih ile kurulan bu ilişki geçmişten tevarüs eden ve geçmişin verili zamanlarında inşa edilen Kur an tasavvurunu yenilemek ve hatta yeni bir tasavvur inşa etmek için elzem bir noktada duruyor gibi görünmektedir. Kur an ve tarih arasındaki bu ilişkinin tahlilini gerçekleştirebilmek için bir yöntem tespiti zorunluluğuyla karşı karşıyayız. Bu yöntem tespitinde oryantalist çalışmaların sahip olduğu perspektifin imkânlarını da kullanan ancak Kur an ile kurulacak ilişkiyi belirlemede ve Kur an ile tarih arasında var olan irtibatın nasıllığını sorgulamada farklı bir noktada durmak gerekmektedir. Bu meseleyi sonuca bağlamadan önce Müslüman araştırmacıların kendi yöntemlerini tespit etmeleri açısından klasik İslam ilim geleneğinden istifade edebilme imkânlarına dair birkaç değerlendirme yapmak gerektiğini düşünüyoruz. 29 Nasr Hamid Ebu Zeyd, İlahi Hitabın Tabiatı, s Yasin Aktay, Kur an Tarih ve Hermenötik, Kur an ve İslamî İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi, ed. Mahfuz Söylemez, Ankara Okulu Yay, Ankara 2013, s Mustafa Öztürk, Kur an ı Kendi Tarihinde Okumak, s

22 Kur an metninin tarihle olan ilişkisini incelemek esasında oryantalist çalışmalarla başlamamıştır. İlk tefsir eserlerinde ve bilhassa ulumu l-kur an ve fıkıh usulünde nüzul tarihinin önemli bir yeri vardır. Bu manada son iki yüzyılın çalışmalarının milat olmadığını aslında sahabeden hemen sonraki nesillerin Kur an ın nüzul sürecine ve nüzul ortamına inmeye çalıştıklarını görüyoruz. Bu çabanın kendini en çok gösterdiği alan olarak ulumu l-kur an ın; Mekki-Medeni ayetler, esbab-ı nüzul ve nasih-mensuh şubelerini hassaten anmak gerekmektedir. Tefsir eserlerinde çok önemli bir müracaat kaynağı olan esbab-ı nüzul bilgisi ilaveten müstakil kitaplarda da toplanarak önemli bir külliyatı oluşturmaktadır. Bu külliyatın genişliği ve yoğun kullanımından hareketle ifade edebiliriz ki klasik dönem âlimleri ayetlerin nerede ve hangi olaylar üzerine indiğiyle yakından ilgilenmişlerdir. Nasih-mensuh bilgisi ise farklı bir alanda esbab-ı nüzulden daha canlı olarak kullanılmaktadır. Ulumu l-kur an ın bir şubesi olduğu gibi Kur an dan hüküm istinbat etme usulü olan Fıkıh usulünün de önemli bir şubesi olan nasih-mensuh bilgisine; aynı konuda inen farklı hükümlerin zamanını tespit ederek sonra inen hükmün uygulanması için müracaat edilmektedir. Bu da ayetlerin indiği zamanları dolayısıyla Kur an ın nüzul tarihini bilmeyi gerektirmektedir. Ulumu l-kur an ın bu iki şubesi geleneksel tefsir usulünde nüzul ortamının bilgisine olan talebe işaret etmektedir. Ancak nasih-mensuh örneğinde olduğu gibi sınırlı bir amaç güdülmekte ve zaten ayetlerden kastın anlaşılması için baskın olarak uygulanan lugavi, beyani metodun yanında sadece ayetlerin zamanlamasını tespit maksadıyla ele alınmaktadır. 32 Esbab-ı nüzul ün durumu ise nasih-mensuhtan daha farklıdır. Herhangi bir esbab-ı nüzul kitabını eline alan yahut tefsirlerde var olan esbab-ı nüzul nakillerini okuyan bir araştırmacı öncelikle bir karmaşa ile karşı karşıyadır. Sözgelimi Mekki olduğu ittifakla kabul edilen bazı surelerde Medine de gerçekleşen olaylar nakledilmektedir. Yahut ayetin anlamını vermekten uzak farklı 32 Çünkü burada kullanılan istinbat metodu dini metinlerin metodunu anlamaktan ziyade hukuki içerikli metinlerden kanun yorumlama tarzında şer î amelî hükümler çıkarmaya yöneliktir. Mustafa Öztürk, Kur an ı Kendi Tarihinde Okumak, s

23 rivayetlerle karşılaşılmaktadır. Bu nevi daha farklı sorunları da yine bu külliyatın içinde görüyoruz. Esbab-ı nüzul rivayetleri bugün ciddi bir tasnife muhtaçtır. Özellikle ayetlerle ilgili zikredilen hadiselerin esbab-ı nüzul bilgisinin kaynağı olan sahabenin nüzule sebep olan olayı mı aktardığı yoksa zaman içerisinde ayet ile ayetin nüzulünden farklı bir zamanda cereyan eden farklı bir olay arasında bir bağlantı mı kurduğu tespit edilmelidir. 33 Bununla beraber bütün ayetlerin belirli olaylara mebni olarak inmediğini düşünecek olursak belirgin olayları değil hitap edilen kültürel ortamı kavramayı sağlayacak daha derin bir tarihsel kavrayışı inşa etmek gerekmektedir. 34 Burada Mekki-Medeni ayetlerin tespiti meselesine geçmeden önce bir noktaya işaret etmek istiyoruz. Klasik tefsir literatüründe ya da geniş olarak geleneksel usûlde; Kur an ın nüzul ortamı ile irtibat kurma meselesi sınırlı kalmıştır. Esbab-ı nüzul rivayetlerinde ortaya çıkan karmaşa buna işaret etmektedir. Yahut nasih-mensuh bilgisinin kendi iç tartışmaları bir yana nüzul ortamı ile irtibat kurma bağlamında ayetlerin zamanlamasını belirlemekten öteye gitmemesi de buna işaret etmektedir. Daha açık bir ifade ile ortaya koyacak olursak Kur an ın oluşum sürecini tüm unsurları ile yukarıda ifade ettiğimiz biçimlerde tahlil edebilmek için klasik İslam ilimlerinin bu şubeleri doğrudan başvuru kaynağı değil işlenmemiş yahut bahsettiğimiz bakış açısıyla tetkik edilmemiş olarak karşımızda durmaktadır. Mekki-Medeni ayetlerin bilgisine baktığımızda kastettiğimiz anlamda hitap edilen ortama ulaşma konusuna en çok yaklaşılan alandan bahsedebiliriz. Ancak ne var ki bu mesele de ayrımın nasıl yapılacağına ilişkin bir takım tartışmalar sebebiyle sınırlı kalmıştır. Hangi ayetin Mekki hangi ayetin Medeni kabul edileceğine karar verebilmek için mekân, üslub gibi kıstaslarla; ayetin indiği mekân veya hitabında yer alan ey insanlar, ey müminler gibi hususlardan hareketle Mekki-Medeni ayrımı tespit edilmeye 35 çalışılarak sadece bir tescil kaygısı güdülmüştür. 33 Ahmet Nedim Serinsu, Kur an ve Bağlam, Şule Yay., İstanbul 2008, s Mustafa Öztürk, Kur an ı Kendi Tarihinde Okumak, s Nasr Hamid Ebu Zeyd, İlahi Hitabın Tabiatı, s

24 Suyuti (h.911); İtkan ın ilk konusu olan Mekki-Medeni bilgisinin başlangıcında bu bilginin faydasının ne olduğuna ilişkin kısa bir izahat getirmektedir. Buna göre Mekki-Medeni yi bilmek nasihi (nesh edilmiş ayeti) veya anlamı tahsis edilen ayetleri bilmek için önce inenler ve sonra inenleri tespit etmek maksadına hizmet eder. 36 Bu ifadelerin ardından müellif Mekki-Medeniliğin ölçüsünün ne olacağına dair ortaya atılan görüşleri sayarak konuya devam etmektedir. Burada da yine geleneksel usulün kendi sınırları içinde kalan bir anlayışı görüyoruz ki bu tamamen dönemin şartlarının ortaya çıkardığı sorunlarla alakalı bir durumdur. Neticede klasik ilimlerin şubeleri olan Mekki-Medeni, Nasih-Mensuh ve esbab-ı nüzul bilgileri ilk dönem Kur an çalışmalarında vahyin nüzul ortamına inme ve Kur an ın arka planına ışık tutma anlamında sınırlı bir talebe sahiptiler. Esasında vahyin anlaşılmasında nüzul ortamının bilgisine ulaşma çabası; kültürünü, cereyan eden hadiseleri bilmek noktasındaki talebi tetikleyen temel unsur olarak sınırlı da olsa geleneksel usulde belirli mesaiye konu olmuştur. Bahsettiğimiz ilim sahaları bunun bir işaretiydi. Ancak bu çalışmalar bugün bizim kastettiğimiz anlamda bir çabanın karşılığı değil; kaynağı durumundadırlar. Kur an ın tarihle olan ilişkisini tespit etmede klasik ilimlerin kaynaklığına müracaat eden ve onların sağladığı verileri işleyen; bununla beraber insanların eylem alanlarını kuşatan farklı bilimsel metotlar ve değişen toplumsal olguları karşılayan bir yöntem geliştirilmelidir. Bu yöntemin teknik esaslarında Batılı kaynaklara müracaat edilmesi gerekirken bir ayağı daima İslam ilim geleneği ve kaynakları üzerinde olmalıdır. Özetleyecek olursak temelde Kur an ın tarihle ilişkisini tespit etmek adına bir yöntem tesis etmeye çalışıyoruz. Bu ilişkiyi tanımak adına geçmişte yapılmış çalışmalardan sunduğumuz örnekler ve aktarmış olduğumuz değerlendirmelerden hareketle belirgin bir düşüncenin oluştuğunu ifade edebiliriz. Biz bu düşünceyi referans alarak yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Kur an ve tarihle bir yüzleşme denemesi yapacağız. 36 Celaleddin es-suyuti, el-itkan fi Ulumi l-kur an, Dar-u İbn Kesir, Beyrut 1987, 1/25. 23

25 Temel kaynaklarımız tefsir ve İslam tarihi alanlarının nüzul dönemine yakın bir dönemde telif edilmiş eserleri olacaktır. Tefsir alanında rivayetleri kullanma ve ayetlerle ilişkilendirme biçimiyle tarihle sıkı bir irtibat kuran Mukatil ve Taberi tefsirlerinden yoğun olarak faydalanacağız. Bu eserlerin yanında Celaleddin Mahalli ve Celaleddin es-suyuti nin Celaleyn, İbn Kesir in Tefsiru l-kur ani l-azim, Beydavi nin Envaru t-tenzil ve Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır ın Hak Dini Kur an Dili isimli tefsiri, Mevdudi nin Tefhimu l-kur an ı ve Cabiri nin Fehmu l- Kur an isimli tefsirlerine müracaat edeceğiz. Bunların dışında kalan büyük tefsir külliyatına ise gerek rivayetleri kullanmada burada saydığımız tefsirlerin tekrarı olmaları gerekse de nüzul döneminden uzaklaştıkça tarihle ilişkinin zayıflaması hatta kopması durumlarından dolayı müracaat etme ihtiyacı duymuyoruz. Kavramların lugavi izahları için gerekli gördüğümüz yerlerde Zemahşeri nin el-keşşaf isimli tefsiri, Firuzabadi nin Kamusu l-muhit i, İsfahani nin Müfredat ı ve Muhammed Abdulbaki nin el-mu cemu'l-mühres li Elfazi l-kur an ı ile İbn Manzur un Lisanu l-arab ına müracaat edeceğiz. Kur an ilimlerine dair değerlendirmelerimizde ise Suyuti nin el-itkan ı çalışmamız çerçevesinde bizim için yeterli olacaktır. Çalışmamızın tefsir ve Kur an ile ilgili ayağında saydığımız temel eserlerin dışında son dönem Kur an araştırmalardan da istifade edeceğiz. Burada başvurduğumuz pek çok kitap, makale ve tez çalışmasını ayrı ayrı kaydetmiyoruz. Ancak çalışmamızın asıl şeklini almasındaki katkısından ötürü Esra Gözeler in Kur an Ayetlerinin Tarihlendirilmesi Sorunu ve Kur an a Kronolojik-Olgusal bir Yaklaşım ( 1 Rebiu l-evvel 4 Rebiu l-evvel Arası) isimli Doktora tezi ile Kur an Ayetlerinin Tarihlendirilmesinde Batılı Yaklaşımlar isimli makalesini ve Gerhard Böwering in History and the Quran isimli makalesini bilhassa belirtmek ihtiyacı duyuyoruz. Çalışmamızın tarih bölümüyle alakalı olarak yoğun bir kaynak kullanımında bulunacağız. Tarih ilminin ortaya koyduğu verileri tahlil ederek mesajın hitap ettiği zemini tespit edebilmek için tarih eserlerine yoğun bir şekilde müracaat edeceğiz. Tarih eserlerinde de tefsir eserlerinde olduğu gibi klasik dönem eserlere ağırlık vereceğiz ancak bugünün diliyle ve bakış açısıyla Mekke dönemini tahlil eden son dönem çalışmalarının da belirgin bir ağırlığı olacaktır. 24

26 İbn Hişam ın es-siretu n-nebeviyye, Taberi nin Tarihi l-umem ve l-muluk, İbn Kesir in el-bidaye ve n-nihaye ve el-fusul fi Sireti Rasul, Beyhaki nin Delailu n-nubuvve, Belazuri nin Ensabu l-eşraf ve İbn Sad ın Tabakatu l-kubra isimli eserleri müracaat ettiğimiz İslam tarihi kaynaklarından bazılarıdır. Bunların dışında isimlerini burada saymadığımız başka kaynaklara da müracaat ettik ancak bunların arasından çalışmamıza verdiği ilham itibariyle önemli olan İzzet Derveze nin Asru n-nebi (Kur an a Göre Hz Peygamber in Hayatı) eserini zikretmek gerektiğini düşünüyoruz. Son dönem tarih çalışmalarından ise Mevdudi nin Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz Peygamber, Muhammed Hamidullah ın İslam Peygamberi, Hodgson ın İslam ın Serüveni, Montgomery Watt ın Hz Muhammed Mekke de, Emile Dermenghem in Hz Muhammed ve Risaleti, Ira Lapidus un İslam Toplumları Tarihi isimli eserleri çalışmamızda öncelikli kaynaklarımızdandır. Bunların yanı sıra hem batılı hem de Müslüman araştırmacıların kitap ve makaleleri çalışmamıza kaynaklık etmiştir. Burada tarih kaynaklarını tanımak ve tarih kronolojisi konusunda fikir edinmek adına Kasım Şulul un İlk Kaynaklara Göre Hz Peygamber Devri Kronolojisi eserinin çalışmamıza önemli bir katkısı olduğunu da ayrıca vurgulamak gerekmektedir. Son olarak çalışmamızın içinde çok az yer vermemize karşın süreci anlayabilmek adına İslam öncesi Arap tarihini de incelediğimizi belirtelim. Çalışmamızda bu hususta yukarıda saydığımız tarih eserleri yanında İbrahim Sarıçam ın Emevi-Haşimi İlişkileri ve Yaşar Çelikkol un İslam Öncesi Mekke isimli çalışmaları araştırmamızda yer bulurken sair kaynaklar bir bakışı açısı sağlamak ve kabile düzeninin kökenlerini tanımak bakımından çalışmamıza kaynaklık etmişlerdir. 25

27 BİRİNCİ BÖLÜM: BOYKOT HADİSESİNİN TARİHİ ARKA PLANI 1. Kureyş Muhalefetinin Yapısı Hz Peygamber in (sav) tebliğ sürecinin kuşkusuz en önemli dönüm noktalarından biri hemen hemen bisetin 4.yılına rastlayan zamanlardı. Bu yıla kadar Kureyş müşriklerinin önde gelenleri Hz Peygamber e (sav) karşı çıkmıyor onunla sadece alay ediyorlardı. Ve bu durum Hz Peygamber (sav) onların ilahlarını açıktan açığa ayıplayıncaya kadar devam etti yılın başından itibaren Hz Peygamber e (sav) yönelen muhalefet düşmanlık ve eziyet noktasına gelmişti ve bu hal 5.yılda daha da şiddetlenmişti. 38 Şiddeti artan bir baskı altında Müslümanlar Habeşistan a hicret etmek zorunda kalmışlardı. Bu süre zarfında Hz Peygamber i (sav) durduramayan müşrikler sonuç alabilmek adına bisetin 7.yılında Hz Peygamber i (sav) koruyan Beni Haşim ve Beni Muttalib aşiretlerine 3 yıl 39 sürecek bir boykotu başlatmışlardı. Açık davetin başlaması ile boykot arasında geçen yaklaşık 3 yıllık süre zarfında gerilimin epeyce tırmandığını ve Kureyş in kendi içinden soy ve şeref 37 Kasım Şulul, İlk Kaynaklara Göre Hz Peygamber Devri Kronolojisi, İnsan Yay., İstanbul 2011, s Kasım Şulul, İlk Kaynaklara Göre Hz Peygamber Devri Kronolojisi, s Muhammed İbn Sad, et-tabakatu l-kubra, Matbaatu l-lecne Neşri s-sekafeti l-islamiyye, Kahire 1358 (m.1939), c.i s.193; Kureyş in Beni Haşim ve Beni Muttalib e uyguladığı muhasara bisetin 7. Yılı Muharrem ayının hilali ile başladı ve bisetin 10. senesinde sona erdi. Denildi ki belki 9.senede bitti. Bkz. Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin Beyhaki, Delailu n-nubuvve ve Marifet i Ahvali Sahibi ş- Şeriati, thk. Dr. El-Mu ta el-kal abî, Daru l-kutubu l-ilmiyye, Beyrut, 1988, 2/312 (1.dipnot). 26

28 bakımından en önemli aşiretlerden birini 40 boykot edip açlıkla ve daha birçok meşakkatle dolu bir duruma itebildiğini görüyoruz. Boykot hadisesini okuduğumuz zaman Hz Peygamber (sav) ve daveti açısından çok zor yılların yaşandığı bir süreçle karşı karşıyayız. Biz, araştırmamızın bu ilk bölümünde tarihi olayları temel alarak; Mekke toplumunu sosyal, siyasi ve iktisadi boyutlarıyla inceleyeceğiz. Böylece Kur an ın, boykot öncesindeki 3 yılı kapsayarak nasıl bir ortama hitap ettiğini ve Hz Peygamber in (sav) içinde bulunduğu şartların metinde nasıl yankı bulduğunu görebileceğimiz kanaatindeyiz. Boykotta alınan kararlar gereği Kureyş in geri kalanı bu iki aşiretin mensuplarıyla; Müslüman olsun ya da olmasın, ne ticaret yapıyor ne nikâh akdinde bulunuyor ne de meclislerinde onlara yer veriyorlardı. 41 Bu süreçte Beni Haşim ve Beni Muttalib aşiretlerinin mensupları ve Hz Peygamber (sav) çekildikleri Ş ib-i Ebi Talib ten 42 ancak haram aylarda çıkabiliyorlardı. 43 Güvenlik endişesi ile Ebu Talib Hz Peygamber i (sav) sürekli yakınında tutuyor, geceleri onu koruyabilecek kimselerle beraber yatırıyor ve hatta bazen yatağını değiştirerek sürekli tedbir alıyordu. 44 Mekkeliler ile ticaret yapamayan Beni Haşim ve Beni Muttalib mensupları ancak haram aylarda Mekke ye dışarıdan gelen tüccarlardan mal alabiliyorlardı. Ne var ki Kureyşlilerin araya girip fiyatları artırması ya da onlardan önce malları piyasadan toplamasıyla ya çok yüksek fiyattan alış veriş yapmak durumunda kalıyor 40 Beni Haşim aşireti adını Mekke nin zenginleşmesinde büyük rolü olan ilaf ın kurucusu ve Abdulmuttalib in babası olan Haşim den alır. Bu aşiret Kureyş için büyük şeref kabul edilen rifade (hacıların yemek ihtiyaçlarını giderme) ve sikaye (hacıların su ihtiyacını giderme) görevlerini ifa etmekteydi. Bkz. İbn Hişam, es-siretu n-nebeviyye, Daru l-kitabu l-arabiy, thk. Ömer Abdusselam et-tedmuri, Beyrut, 1990, 1/ İbn Sad, 1/ Beyhaki, 1/ İbn Sad, 1/ Ebu l-fida İsmail ibn Ömer ibn Kesir, El-Bidaye ve n-nihaye, Dar-u İbn Kesir, Beyrut-Dımaşk 2007, 3/

29 ya da hiçbir şey satın alamıyorlardı. Nitekim bu süreçte Hz Hatice ve Ebu Talib in servetlerinin ciddi oranda azaldığı rivayet edilmektedir. 45 Bu noktada öncelikle; Kureyş in bu denli sert bir boykot uygulamış olması, Mekke nin siyasi tarihi göz önüne alındığında nasıl mümkün olmuştur diye sormak gerekir. Öyle ki Kureyş aşiretleri arasında geçmişte yaşanmış hesaplaşmalar ve bu hesaplaşmalar sonucunda oluşmuş bazı kamplaşmalar vardı. Kureyş in Mekke deki mazisinin başından itibaren yaşanan bir takım anlaşmazlıkların sebep olduğu bu hesaplaşmalarla aşiretlerin neredeyse silahlı olarak çatışmaya girişmesi durumları dahi ortaya çıkmıştı. Sonuçta bu çatışma tecrübelerinin bakiyesi aşiretlerin birbirleriyle yine birbirlerine karşı oluşturdukları ittifaklardı. Meseleyi Kureyş in Mekke deki tarihinin başlangıcından itibaren inceleyecek olursak Kureyş in Mekke ye yerleşmesi üzerinden çok fazla bir zaman geçmeden ortaya çıkan ilk çatışmadan bahsedebiliriz. Hz Peygamber in (sav) beşinci kuşaktan dedesi Kusay; Kureyş i Mekke civarlarında yarı göçebe halde yaşarken bir araya getirip şehrin hâkimiyetini ele geçirerek yerleşik bir toplum haline getirmişti. Ve aşiretler arasında ilk ayrılık, henüz bir çatışmadan söz edemesek de, Kâbe civarına yerleşmekle şehri çevreleyen vadilere yerleşmek şeklinde olmuştu. Kureyş el-bitah merkezde iskân edilmiş, ez-zevahir ise çevreye yerleştirilmişti. 46 Biset yıllarına ulaştığımızda Mekke nin iki güçlü aşireti ve İslam ın iki büyük düşmanı Beni Mahzum ve Beni Ümeyye nin el-bitah tan olduklarını görüyoruz. Bu merkez-çevre ayrımı güçlü bir etki bırakmamıştı ancak Kusay ın oğullarının ondan kalan mirası 47 paylaşmakta düştükleri anlaşmazlıkla Ahlaf ve 45 Mehmet Azimli, Mekke Dönemindeki Boykot Yıllarına İlişkin Bazı Mülahazalar, İstem, 2006, sy. 7, s Kureyş el-bitah: Abdumenaf(Haşim, Nevfel, Muttalib, Ümeyye, Rebia), Abduddar, Abduluzza (Esedoğulları), Abd Kusay, Teym, Mahzum, Zühre. Kureyş ez-zevahir: Amiroğlulları (Adî, Sehm ve Cumah), Haris b. Fihr, Amir b. Lüey, Muharib b. Fihr. Watt, Hz Muhammed Mekke de, s Yapılan anlaşma sonucunda Mekke nin idaresi anlamına gelen (Watt, Hz Muhammed Mekke de, s.12) rifade, sikaye ve kıyade görevleri Abdumenaf a verildi; hicabe, sidane, nedve ve liva görevlerinin Abduddar da kaldı. İbn Hişam, es-siretu n-nebeviyye, 1/