ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER: TÜRKİYE SOL HAREKETİ İÇİNDEKİ YERİ VE GÖRÜŞLERİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER: TÜRKİYE SOL HAREKETİ İÇİNDEKİ YERİ VE GÖRÜŞLERİ Yüksek Lisans Tezi Özge Unsur Ankara-2003

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER: TÜRKİYE SOL HAREKETİ İÇİNDEKİ YERİ VE GÖRÜŞLERİ Yüksek Lisans Tezi Özge Unsur Tez Danışmanı Prof. Dr. Ömür Sezgin Ankara-2003

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER: TÜRKİYE SOL HAREKETİ İÇİNDEKİ YERİ VE GÖRÜŞLERİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Ömür Sezgin... Prof. Dr. Yavuz Sabuncu... Prof. Dr. Raşit Kaya... Tez Sınavı Tarihi:

4 ÖNSÖZ Böyle bir araştırma yapmaya yönelmemin nedeni, büyük ölçüde, 1960 öncesi sol akımların Türkiye Sol Tarihi üzerine yapılan değerlendirmelerde göz ardı edilen bir olgu olduğunu düşünmemdi. Özel olarak Şefik Hüsnü Değmer in bu sol akımlar içindeki yerini inceleme fikri ise, Türkiye Solu üzerine bir çalışma yapmayı düşündüğüm sıralarda, Vedat Türkali nin 1999 yılında yayımlanan Güven isimli romanını ve Metin Çulhaoğlu nun Türkiye solunun bu unutulmuş dönemi ile ilgili değerlendirmelerini okumamla zihnime doğdu. Bu çalışmayı yapmamı sağlayan yazarlar yanında, çalışmam boyunca bana yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Ömür Sezgin e, konuyla ilgili Arşiv belgelerinden yararlanmama yardımcı olan Türkiye Sosyal Tarih ve Araştırma Vakfı (TÜSTAV) yetkili ve çalışanlarına, manevi destek sağlayan aileme, arkadaşlarıma ve Algın Okursoy a teşekkür ediyorum.

5 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM DÖNEMİ TÜRKİYE SİNDE SOL AKIMLAR VE ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER... 7 I. TEORİK VE PRATİK BİRİKİM : OSMANLI DA SOL AKIMLAR TANZİMAT TAN İKİNCİ MEŞRUTİYET E SOSYALİZM VE KOMÜNİZM ÜZERİNE GÖRÜŞLER İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE SOSYALİZM VE İŞÇİ HAREKETLERİ II. SOVYET DEVRİMİNİN ETKİLERİ : YILLARI ARASINDA TÜRKİYE VE SOL AKIMLAR SOVYETLER VE TÜRK MİLLİ KURTULUŞ HAREKETİ SOL ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ : YILLARI ARASINDA SOL PARTİ VE KURULUŞLAR A. Millici Güçlerin Denetimi Altında Kurulan Partiler : İttihatçı Solundan Halk Zümresi, Yeşil Ordu ve Resmi TKP ne B. II. Enternasyonal Paralelindeki Örgütlenmeler C. III. Enternasyonal Paralelindeki Örgütlenmeler a. Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi (TİÇSP) ve Şefik Hüsnü Değmer Partinin Kuruluşu ve Faaliyetleri İşçi Hareketi ve Türkiye İşçi Derneği b. Yurtdışı Türkiye Komünist Partisi (TKP) ve Mustafa Suphi c. Hafi (Gizli) Türkiye Komünist Partisi nden Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası (THİF) na d. Partiler Arasındaki İlişkiler ve Şefik Hüsnü nün Değerlendirmeleri KOMÜNİST TEORİ VE TÜRKİYE iv

6 2. SINIFLAR VE SINIF MÜCADELESİ A. Sınıfların Konumlanışı B. Aydınlar C. Türkiye de Sınıf Mücadelesi, Emperyalizme Karşı Mücadele ve Devrim KEMALİZM VE KEMALİST HÜKÜMET A. Kurtuluş Savaşı ndan 1923 Yılına Kadar Olan Değerlendirmeler B. Cumhuriyetin Kurulmasından Sonraki Değerlendirmeler C. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası: Sağ Muhalefet ve Şefik Hüsnü EKONOMİ: KAPİTALİST OLMAYAN YOLDAN GELİŞME ŞEFİK HÜSNÜ VE KOMİNTERN-I İKİNCİ BÖLÜM DÖNEMİ : TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ VE ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER I YILLARI ARASINDA TKP: İLLEGAL FAALİYET DÖNEMİ YILI İÇİNDE TKP : BİR DÖNEMİN BİTİŞİ A TKP Kongresi B. Takrir-i Sükun Kanunu ve 1925 Tutuklaması VİYANA KONFERANSI VE MENŞEVİK-TASFİYECİ MERKEZ KOMİTESİ A. Viyana Konferansı B. Menşevik-Tasfiyeci Merkez Komitesi TEVKİFATI VE SONRASI A. Menşevik-Tasfiyeci Merkez Komitesinin Tasfiyesi B Tevkifatı v

7 C. Geçici Merkez Komitesinin Oluşturulması YILI İÇİNDE TKP A. Türkiye Komünist Gençler Birliği ve Hikmet Kıvılcımlı B Tevkifatı C. Eskişehir İlan ı Harbi NAZIM HİKMET MUHALEFETİ A. Muhalefetin Doğuşuna Giden Süreç: Arası Nazım Hikmet ve Şefik Hüsnü B. Muhalefet Grubunun Doğuşu C. Muhalefetin Görüşleri D. Komintern in Mektubu ve Muhalefet Grubunun Tasfiyesi YILLARI ARASINDA TKP TKP KONGRESİ VE 1934 DIŞ BÜRO PLENUMU II. ŞEFİK HÜSNÜ NÜN TEZLERİ EMPERYALİZME KARŞI ORTAK MÜCADELEDEN SINIF MÜCADELESİNE KÖYLÜ SORUNU DİKTATÖRLÜK OLARAK KEMALİZM TKP DIŞINDAKİ MUHALİF UNSURLAR A. Gerici Muhalefet B. Kürt Sorunu C. Kadro Hareketi ve Diğer Muhalif Gruplar EKONOMİ: DEVLET ELİYLE ZENGİNLEŞTİRME VE YABANCI SERMAYEYLE İŞBİRLİĞİ ŞEFİK HÜSNÜ VE KOMİNTERN-II: DESANTRALİZASYON KARARI SONUÇ vi

8 KAYNAKÇA EK: ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER İN YAŞAMI KRONOLOJİ ÖZET SUMMARY vii

9 GİRİŞ Şefik Hüsnü Değmer in, liderliğini yaptığı Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası (TİÇSF) ve Türkiye Komünist Partisi (TKP) çerçevesindeki faaliyetlerinin ve Türkiye üzerine değerlendirmelerinin incelenmesi, tezin ana konusunu oluşturmaktadır. Genel olarak TKP hakkında, özel olarak da Şefik Hüsnü Değmer üzerine bir araştırma yapmanın belirli güçlükleri taşıdığının bilinmesi gerekir. Bu zorlukların başında bazı kişi ve hareketlerin TKP yi tabulaştırmaları ve onu eleştirel bir gözle ele almamaları gelmektedir. Bu çalışmada, birincil kaynakların kullanılmasına dikkat edilmiş ve özellikle Tunçay ın (1992, 2000) yapıtlarında yer alan belgeler ve Şefik Hüsnü nün Aydınlık Dergisi ve Komintern organlarında yayımlanmış olan yazılarını derleyen Türkiye de Sosyal Sınıflar (1997) ve Yazı ve Konuşmalar (1995) isimli eserler temel kaynak olarak kullanılmış, Komintern Arşivi nden yeni belgeler sunan Akbulut (2002) un yapıtından da büyük ölçüde yararlanılmıştır. Bu yayımlanmış eserler dışında, sınırlı da olsa, Türkiye Sosyal Tarih ve Araştırma Vakfı (TÜSTAV) Arşivinden Türkçe, Fransızca - Fransızca belgelerin kullanımında çeviri için yardım alınmıştır- ve İngilizce olmak üzere bazı belgelere yer verilmiştir. Ancak TKP belgelerinin bir bölümü hala daha gün ışığına çıkarılmamıştır. Ayrıca bazı yorumcuların da varolan belgeleri aktarırken tahrifatlara girişmiş olduğu da ileri sürülmektedir. Bu yüzden inceleme yaparken, bu türden yayınların ayıklanması gerekmektedir. Tevetoğlu (1967) ve Sayılgan (1972) ın yapıtları bu çerçevede değerlendirilebilir. Ayrıca TKP nin 1925 sonrası dönemde illegal bir parti oluşu, incelediğimiz döneme ait bir tarih yazıcılığını engelleyen önemli nedenlerden biri olmuştur. Örneğin 1940 lı yıllarda Partinin genel sekreterliğini yapan Reşat Fuat Baraner, bu durumun açıklamasını Örgütsel bağları reddederdik, yazarsak kabul etmiş oluruz. şeklinde yapmıştır yılında çok-partili rejime geçilinceye kadar, Parti kadrolarının yazdığı herhangi bir tarihsel veya anı nitelikli belge bulunmamaktadır. 1

10 1946 yılındaki göreceli özgürlük ortamından etkilenen Şefik Hüsnü ise Partinin tarihini yazmaya çalışmış fakat hemen arkasından bu belgeler evinde yakalanmış ve üstelik de mahkemeye itiraf olarak sunulmuştur. Tüm bu güçlüklerin de ötesinde, siyasal iktidar mücadelesi olarak bakıldığında küçük ve önemsiz bir hareket olarak değerlendirilebilecek bu konuyu araştırmaya değer kılanın ne olduğu sorusu gündeme gelmektedir. Bu soruya Mete Tunçay ın yorumundan da hareketle, düşünsel planda yapılan denemeler şeklinde cevap verilebilir. Bir ikinci cevap ise, dönemindeki sol hareketlerin, söz konusu döneme ait incelemelerde ve özel olarak sol hareketler üzerine yapılan araştırmalarda göz ardı edilmiş olmasıdır. Oysa ki TKP, ne kadar küçük bir hareket olursa olsun, uzunca bir süre ( ) dönemin tek muhalif hareketi olma özelliğini korumuştur. Bu açıdan, Türkiye yi bu hareketin bakış açısından değerlendirmek önem kazanmaktadır. Şefik Hüsnü nün bu dönemdeki özgün konumu ise pek çok araştırmacının da takdir ettiği gibi, sadece uzun süre harekete liderlik etmesinden değil, kendisinin özgün değerlendirmelerinden kaynaklanmaktadır. Genel olarak, şimdiye kadar yapılan analizler, Şefik Hüsnü nün ya bir Kemalist konumuna indirgenmesi ya da onun bilimsel sosyalizmi Türkiye ye uygulayan bir devrimci olarak yüceltilmesi şeklinde olmuştur. Bu çalışmanın öne sürdüğü tez ise, her iki yaklaşımdan da farklı olarak, Şefik Hüsnü nün Türkiye sol tarihinde, solu Kemalizmin solu na indirgeyen örneklerden (Örneğin TKP de Vedat Nedim Tör ve Şevket Süreyya Aydemir) ayrıldığı ancak onun görüşlerinin ve önderliğini yaptığı hareketin tarihsel nedenlerden dolayı Kemalizm den bağımsız olarak ortaya çıkamamış ve gelişememiş olduğudur. Bu bağımsız olamama durumunun üç boyutu olduğu düşünülmektedir: 1. İç nedenler: Türkiye solunun ortaya çıktığı veya gelişmeye başladığı dönemi olarak ele alırsak, birinci boyutu Kemalist hareketin Kurtuluş Savaşı ile hareketi çoktan ele geçirmiş ve ülkede siyasi ağını kurmuş olması ile açıklayabiliriz. Ayrıca Kemalist yönetim, inceleyeceğimiz gibi, çeşitli yollarla, işçi sınıfı ile sol hareket arasında bağ kurulmasını engellemiştir. 2

11 2. Uluslararası konjonktür: Yine dönemine ait başka bir gözlem, Türkiye deki sol hareketin ana çizgileriyle Komintern in etkisi altında gelişmiş olduğudur. Türkiye nin konumu, Komintern prizmalarından ve Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkileri ekseninde değerlendirilmiştir. 3. Doktrin: Bu dönemde doğu sorunu, üçüncü dünya ülkeleri, kurtuluş mücadeleleri, üçüncü yol aranışları gibi olgular Komintern i bile uğraştıran konular olurken, Türkiye sosyalistlerinin zihinlerinde de bulanıklığa yol açtıkları görülmektedir. Bu tarihsel koşullar çerçevesinde bir aydın hareketi olarak ortaya çıktığını söyleyebileceğimiz Şefik Hüsnü önderliğindeki oluşumu, yıllarını kapsayacak şekilde inceleyeceğiz.. Konu, temelde, ve olmak üzere iki ayrı bölümde incelenecektir. Böyle bir sınıflandırmanın başlıca gerekçesi, ilk dönemde Şefik Hüsnü nün yarı-legal TİÇSF, ikinci dönemde ise illegal bir parti olarak TKP nin lideri olarak faaliyet göstermiş bulunmasıdır. Diğer ayırıcı noktalar ise, pek çok sol grubun görüldüğü ilk dönemin tersine, 1925 sonrası dönemde tüm sol grupları çatısı altında toplaması ve Şefik Hüsnü nün Komintern le ilişkileri bağlamında düşüncelerindeki kopuş noktalarının bu tarihlerle örtüşmesidir. Öncelikle Osmanlı daki sınırlı sol mirası ve işçi hareketlerini aktaracağımız ilk bölümde, daha sonra 1917 Sovyet Devrimi nin Türkiye üzerindeki etkilerini inceleyeceğiz. Sovyet Devriminin Türkiye ye olan etkisinin iki ayağı olduğu düşünülmektedir. Bunlardan birisi Ulusal Kurtuluş Mücadelesi ve bu mücadeleyi yürüten Kemalist Kadro üzerindeki etkisidir. Bu dönemde, Kemalizm i Sovyetlerle olan ilişkileri bağlamında sola kaydıran bazı etmenler ve olaylar olduğu düşünülmektedir. Bu olaylar ağı içinde Türkiye solu ve işçi hareketi ile Kemalizm i kaynaştıran ve buluşturan önemli noktalar olmuştur. Kemalizm in solla olan ilişkisi, uluslararası gelişmeler yani iki karşıt uç olarak Sovyetler Birliği ne ve Batı devletlerine yakınlaşma-uzaklaşma bağlamında gelişmiştir. Bu ilişkinin sol 3

12 üzerindeki somut ifadesi ise, Kemalizm in onu yakın ve uzak konumlardan savuşturmaya çalışması olmuştur. Sovyet devriminin Türkiye üzerindeki etkilerinin bir diğer ayağı ise, yılları arasında gelişen Türkiye sol hareketidir. Bu dönemde, Şefik Hüsnü nün önderliğini yaptığı TİÇSF nin ( ) yanı sıra, yılları arasında faaliyet göstermiş başka sol partiler de bulunmaktadır. Pek çok yeni partinin kurulduğu bu dönemde solun yapısı, oldukça parçalı bir görünüm arz etmektedir. Bu dönemde kurulan sol partileri, İkinci Enternasyonal çizgisinde, Millici güçlerin etkisi altında ve Üçüncü Enternasyonal çizgisinde olmak üzere üç başlık halinde inceleyeceğiz. Bu, hem partiler ilişkileri göstermek hem de Şefik Hüsnü nün önderlik ettiği TİÇSF nin Türkiye solu içindeki konumunu anlamak açısından önem kazanmaktadır. Tüm bunlardan sonra ve bu bilgilerin ışığında Şefik Hüsnü nün sosyalizm, sınıflar, Kemalizm ve ekonomi üzerine görüşlerini ve 1922 yılından itibaren ilişki içinde bulunduğu Komintern in bu düşüncelere etkisini, bir başka deyişle Şefik Hüsnü nün Türkiye üzerine özgün yorumları ile Komintern in görüşleri arasındaki çatışmayı sorgulayacağız. İkinci bölümde ise Şefik Hüsnü, 1925 yılında tüm sol grupları çatısı altında birleştiren bir Kongre toplamış ve bu tarihte yürürlüğe konan Takrir-i Sükun Kanunu ile illegale itilmiş TKP nin lideri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bölümü, TKP nin faaliyetlerini ve Şefik Hüsnü nün görüşlerini değerlendireceğimiz iki kısım halinde inceleyeceğiz. TKP nin yılları arasındaki önemli faaliyetleri kronolojik bir sıra ile izlenmeye çalışıldı yılında Viyana Konferansı nda Çalışma Programı ile yeni yönelimini ve mücadele biçimini ortaya koyan TKP nde bu tarihlerden itibaren çözülmeler başlamaktadır. Parti içindeki ilk büyük gerginlik, Vedat Nedim (Tör)ve Şevket Süreyya (Aydemir) dan oluşan Merkez Komitesi nin, bu Programı fazla sert bularak uygulamak istemediğini açıklaması ile oluşmaktadır. Bu dönemde Partinin, Menşevik-Tasfiyeci Merkez Komitesi olarak inceleyeceğimiz ve Partinin çizgisini sağa çeken bu grubun yanında, bir de sol dan 4

13 gelen muhalif bir hareketle karşı karşıya bulunduğu görülmektedir. Parti içinde 1929 yılında oluşan bu grup, Nazım Hikmet Muhalefeti başlığı altında incelenecektir yılları arasında TKP, bu muhalif grupla mücadele etmek, Komintern in 1928 yılında güçlenen sol çizgisine ayak uydurmak ve Kemalistlerin muhalif hareketlere karşı giderek sertleşen tutumları gibi sebeplerle, sol çizgisini güçlendiren ve Kemalizm e karşı daha kararlı ve net ifadelerle mücadele eden bir yönelim içinde olmuştur. Şefik Hüsnü nün yılları arasında büyük çoğunluğu Komintern organlarında yayınlanmış olan görüş ve tezlerini bu bölümde de farklı başlıklar altında inceleyeceğiz. Şefik Hüsnü nün 1925 sonrası görüşlerinde, önceki dönemlerle karşılaştırıldığında büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu dönemde, özgün diye nitelendirdiğimiz savlarından büyük ölçüde vazgeçecek ve daha fazla Komintern in yönlendirmesiyle hareket edecektir. Komintern in 1935 teki VII. Kongresini ve Desantralizasyon Kararını incelediğimiz başlık altında, Komintern in faşizm tehlikesini değerlendirerek dünya devrim stratejisinde yaptığı değişiklik ve TKP nin bu koşullara ayak uyduramaması üzerinde durulacaktır yılında Komintern in Desantralizasyon Kararı, TKP için illegal faaliyet döneminin bitmesi anlamına gelmektedir. TKP nin faaliyetlerinin bu karar ile tamamen son bulmadığını ancak bir dağılma sürecine girildiğini eklemek gerekir. Ancak 1937 yılından sonra Şefik Hüsnü nün TKP faaliyetleri içinde azalan önemi ve bu tarihlerden itibaren Parti içinde Reşat Fuat Baraner ve Mihri Belli gibi isimlerin ön plana çıkmaya başlaması gibi olgular, Şefik Hüsnü Değmer e odaklanmayı amaçlayan bu çalışmanın sınırlarını zorlamaktadır. Şefik Hüsnü Değmer adı, 1937 yılından sonra, 1944 yılında gerçekleştirilen İleri Demokratlar Cephesi Birliği ve 1946 yılında kurulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (TSEKP) olmak üzere iki defa karşımıza çıkmaktadır yılından sonra ise Şefik Hüsnü, 1959 yılında sonlanacak ömrünün geri kalanını hapiste ve sürgünde geçirecektir. Şefik Hüsnü nün bu son faaliyetleri, özellikle de 1946 yılında Çok Partili Hayat a Geçiş ile birlikte legal olarak kurduğu TSEKP nin ayrı bir tez konusu olması 5

14 gerektiği düşüncesi ile- bir yüksek lisans tezinin sınırlılıkları da göz önünde bulundurularak çalışmaya dahil edilmemiştir. 6

15 BİRİNCİ BÖLÜM DÖNEMİ TÜRKİYE SİNDE SOL AKIMLAR VE ŞEFİK HÜSNÜ DEĞMER I. TEORİK VE PRATİK BİRİKİM: OSMANLI DA SOL AKIMLAR Osmanlı İmparatorluğu nda sosyalist düşünce özellikle 19. yüzyılın son on yıllarında, giderek daha çok azınlıklar Ermeniler, Yahudiler, Rumlar, Sırplar, Bulgarlar- arasında yayılmaya başlamıştır. 1 Bu yıllarda ortaya çıkan özgül milliyetçilikler, enternasyonalist anlamda bir sosyalist hareketi engellemiş, sonuç olarak, tek bir Osmanlı sosyalist hareketi yerine, her milliyetten sosyalistler ayrı ayrı etkinlik göstermişlerdir. 2 Dumont un da belirttiği gibi 3, ilk zamanlarda sosyalist fikirlere bulaşmaktan yalnız Türk unsuru korunabilmiş, 1908 Jön Türk devrimine kadar sosyalizm, Müslümanlar arasında ancak bir avuç aydını cezbedebilmiştir. Bir anlamda, Osmanlı aydını ilke olarak, sosyalizmden uzak durmuştur. Sınıf mücadelesi ve saflaşma anlamına gelen sol ideoloji, bütünleştirmeci Osmanlı aydınının sınırlarına girmemiştir. Yine de, konumuz çerçevesinde, Tanzimat tan İkinci Meşrutiyet e gelen süreç kısaca incelenerek bazı önemli görüşler aktarılacak ve daha sonra İkinci Meşrutiyet dönemindeki sol örgütlenmeler ve işçi hareketleri incelenecektir. 1 P. Dumont, 20. Yüzyıl Başları Osmanlı İmparatorluğu İşçi Hareketleri ve Sosyalist Akımlar Tarihi Üzerine Yayımlanmış Kaynaklar, Toplum ve Bilim, 1977, s Osmanlı daki azınlıklarda sosyalist ve milliyetçi akımlar için bkz. M. Tunçay, E.J. Zürcher (der), Osmanlı İmparatorluğu nda Sosyalizm ve Milliyetçilik, İstanbul, P. Dumont, ibid, s.31. 7

16 1. TANZİMAT TAN İKİNCİ MEŞRUTİYET E SOSYALİZM VE KOMÜNİZM ÜZERİNE GÖRÜŞLER Tanzimat ta, mallarda ve kadınlarda ortaklık anlamına gelen ve bir çok çevrenin de genel olarak kabul ettiğine göre komünizm in tarifi yerine geçen iştirak-i emval ve iyale dair dikkat çekici kalem savaşları yapıldığı görülmektedir. Bu yıllarda komünist tabiri kullanılmış ve hatta daha sonraki yıllarda 1871 Paris Komünü etrafında hararetli tartışmalar meydana gelmiştir. Sadi nin de belirttiği gibi, bu yıllarda Osmanlı da yayımlanan dergi ve gazeteler gözden geçirildiğinde, Komün, 1. Enternasyonal ve komünizm konularıyla ilgili pek çok malzeme göze çarpmaktadır. Bu malzemenin içinde, Komün ü ve 1. Enternasyonal i savunan yazılar yanında komünarları kundakçı olarak gösteren ve bu suçu 1. Enternasyonal e yükleyen yazılara da rastlanmaktadır. 4 Komün ü ve Enternasyonal i savunan yazılara özellikle İbret isimli yayında rastlanmaktadır. 5 İbret yazarlarına göre, komün, belediye yönetimi demekti ve Komün e kazandırılan bu yerel yönetimle ilgili içerik, Genç Osmanlılar ın Padişahın merkezi otoritesini zayıflatmak heveslerinin karşılığı gibi görünmekteydi. 6 Bu yazarlarda sınıf ve sınıf mücadelesi gibi kavramların varolmadığını da eklemek gerekir. Örneğin, Basiret yazarı Ahmet Mithat Efendi, Birinci Enternasyonal i yoksulların davasını güden, cemiyete faydalı bir örgüt olarak anlamıştır 7 Komün karşıtları da savunucularıyla aynı öncüllerden yola çıkarak statükonun değişmesi olarak gördükleri Komün ü karalamak için mal ve kadınlar üzerindeki ortaklık söylemini kullanmışlardır. 8 4 K. Sadi, Türkiye de Sosyalizmin Tarihine Katkı, der. M. Tunçay, 1994, İstanbul, s Bir İbret yazarı olan Namık Kemal Birinci Dünya Savaşı nda Türkiye ile ilgili yayın yapan Alman profesörleri tarafından, Komün savunucusu olarak dünyaya ilan edilmiştir. Bu konu hakkında geniş bilgi için özellikle K. Sadi nin yapıtına (ibid., s )) bakılabilir. 6 İ. Akdere, Z.Karadeniz, Türkiye Solunun Eleştirel Tarihi, 1996, İstanbul, s. 17,18. 7 Bu Osmanlı aydınlarının naif olarak nitelendirebileceğimiz savunularına karşın, Ali Rıza Paşa hükümeti, bu yazılarda tehdit edici bir yan görmüş olmalı ki, Enternasyonal savunucuları için gözdağı yüklü bir emirname yayımlamıştır. Beyannamede, malların ortak bölüşümü ve hükümetin ortaklaşa idare edilmesi gibi sakıncalı fikirlerin İmparatorluk sınırlarına girmemesi için gerekli tedbirlerin alınacağı vurgulanmıştır. Bkz. ibid, s İbid, s

17 Birinci Meşrutiyet in ilanından sonra, komünizmi bir mal ortaklığı olarak reddeden anlayış devam ederken, komünizmin karşısında sosyalizmi savunan ve İslamiyet le sosyalizmi bağdaştırmaya çalışan yazarlar göze çarpmaktadır. Örneğin, Tercüman-ı Şark gazetesinin Yazıişleri Müdürü Şemsettin Sami, 1878 de yazdığı bir makalesinde, Sosyalizm, insanlık toplumunun hüsnü iradesiyle, refah ve mutluluğunu ve istisnasız olarak bütün fertlerin eşitliğini hiç kimsenin doğal haklarını çiğnemeyerek sağlayan; hak ve adaletin meydana çıkmasını ve doğal nimetlerden herkesin bol bol yararlanmasını ve pay almasını sağlayan bir selamet yoludur diye sosyalizmi överken, komünizmi yerin dibine batırarak, savunduğu sosyalizmin komünizmden farklı bir şey olduğunu iddia ediyordu: Komünizm, insanı hayvan yapmakta ve değişmeyen yani ezeli ve ebedi olan- mukaddes ahlak yasası bu doktrini meşru saymamaktadır. 9 Osmanlı İmparatorluğu nda işçi hareketleri ise İkinci Meşrutiyet e kadar oldukça sınırlı kalmıştır. Gerçek anlamda bir işçi derneğine rastlanmamakla beraber, 1866 yılında, amacı fakir işçilere, din ve milliyet farkı gözetmeksizin iş bulmak ve gerekli iş araçlarını sağlamak olan Ameleperver Cemiyeti adında bir cemiyet kurulmuştur. 10 İlk grev, bilinebildiği kadarıyla Şubat 1872 de telgraf işçilerinin gerçekleştirdiği grevdir. Bu ilk grevden sonra, 24 Temmuz 1908 de Hürriyet ilan edilinceye kadar Osmanlı toprakları üzerinde toplam 50 civarında grev daha olduğu bilinmektedir. 11 Bu grevlerin çoğu örgütlü grevler olarak değil, fevri iş bırakmalar şeklinde kendiliğinden gelişmiştir. Bunlardan 26 tanesi özel şirketlerde, geri kalanı ise devlete ait olan veya devlet tarafından işletilmekte olan işyerlerinde gerçekleştirilmiştir Şemsettin Sami nin, Gotha programını benimsediğini ve bu programın her bendinin İslamiyet e uygun olduğunu söylemesi de dikkate değerdir. Bkz. K. Sadi, 1994, s Ş. Güzel, Türkiye de İşçi Hareketi, İstanbul, 1993, s Bu sayılar, gerçekleşen bütün grevleri değil, yalnızca elimize ulaşmayı başarabilen grevleri yansıtmaktadır. Osmanlı basınında uygulanmakta olan sansür ve diğer benzeri sebeplerle, kayıtlara geçmemiş çok sayıda başka grevler de bulunmaktadır. 12 Y.S. Karakışla, Osmanlı İmparatorluğu nda 1908 Grevleri, Toplum ve Bilim, 1998, s

18 2. İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE SOSYALİZM VE İŞÇİ HAREKETLERİ 1908 yılında ilan edilen İkinci Meşrutiyetle birlikte Osmanlı İmparatorluğunda, özellikle de büyük şehirlerinde toplumsal ve siyasal yaşamın hareketlendiği görülmektedir. Sosyalist fikirler açısından düşünsel plan ele alındığında, İslamiyet le sosyalizmi uzlaştırmaya çalışan görüşlerin, İkinci Meşrutiyet ten sonra daha da netlik kazandığı görülmektedir. Bu görüşlerin belirgin ortak noktaları arasında, Müslümanların ve sosyalistlerin tefeciliğe karşı ve her ikisinin de enternasyonalist olduklarının vurgulanması sayılabilir. Ayrıca bu yazarlar, zekat konusuna da büyük önem vererek, sosyalizmin İslamiyet te zekat gibi pratik bir şekle girerek, elle tutulur bir biçime büründüğünü öne sürmüşlerdir yılının, işçi sınıfı içinde de önemli kaynaşmalara neden olduğu bilinmektedir yılında Osmanlı İmparatorluğu nun sınırları dahilinde yaklaşık ila sanayi işçisinin çalışmakta olduğu tahmin edilmektedir. 14 Karakışla ya göre, 24 Temmuz 1908 gününden itibaren yaklaşık beş aylık süre zarfında, 52 si özel şirketlere karşı yapılmış olan 111 grev gerçekleşmiştir grevleri sırasında, sayısını bildiğimiz 30 grevde toplam işçi grev yapmıştır. Oya Sencer ise yaklaşık dolayında işçinin 1908 Grev Dalgası na katılmış olduğunu tahmin etmektedir. 16 Karakışla ya göre, Osmanlı sanayi işçilerinin en az yarısının 1908 Grev Dalgası na katılmış olduğu açıktır. 17 Özellikle İstanbul da bu dönemde çıkan grevlerin en önemlileri, demiryolu ve ulaştırma alanında olmuştur lerin başında grevlerin ortaya çıkışından beri, greve giden Osmanlı işçilerinin temel isteği, ücret artışı talebi olmuştur Grevlerinin de en belirgin özelliği ekonomik nitelik taşımaları ve genelde ücret uyuşmazlıklarından 13 K. Sadi, 1994, s P.Dumont, 1977, s. 240; Ç.Keyder, 1989, s. 64; Ç.Keyder, 1987, s. 76, aktaran, Y.S.Karakışla, 1998, s ibid, s O.Sencer, 1969, s. 205, aktaran: Y.S.Karakışla, ibid, s ibid, s M. Tunçay, Türkiye de Sol Akımlar-I: , İstanbul, 2000, s

19 kaynaklanmış olmalarıdır. Karakışla, 1908 grevlerini incelerken bir tek siyasi grevle karşılaştığını ifade eder. Bu da, Selanik te bulunan restoranlarda çalışan garsonların, Bulgaristan ın Osmanlı İmparatorluğu ndan bağımsızlığını tek taraflı olarak ilan etmesinden kısa bir süre sonra, 14 Eylül günü şehri ziyaret etmeye gelen Bulgarlar ı protesto etmek için gerçekleştirdikleri grevdir. 19 Karakışla ya göre, Anadolu Demiryolu işçilerinin, isteklerini reddetmiş olan genel müdür Huguenen in istifasını istemek türünden örnekleri 1908 Grevlerinin anti-emperyalist doğasına bağlayan yazarların 20 görüşleri doğru görünmemektedir. Aksine, işçilerin yabancı sermayeye karşı tutumlarının son derece kişisel olduğu ve söz konusu grevlere katılan işçilerin sosyalist anlamda bir sınıf bilincine sahip olmadıkları görülmektedir. 21 Ayrıca o yıllarda ekonomide yabancı sermayenin egemenliği anımsanırsa 22, grevlerden öncelikle yabancı sermayeli şirketlerin etkilenmesi doğaldır. Ancak bu grevlerin anti-emperyalist olduğu anlamına gelmemektedir. Tunçay da, sosyalizm fikrinin bu dönemde Osmanlı toplumuna nüfuz ettiğini söylemenin yanlış bir yorum olacağını belirtirken, Hüseyin Avni nin 23 Erişçi nin 24 ve Lütfü yorumlarına da yer vermiştir. Tunçay a göre, işçilerin ekonomik savaşlarını politik bir mecraya dökmeleri beklenemez çünkü ekonomik savaşın devamına bile izin verilmemektedir yılında meydana gelen grevleri zorla bastıran hükümet, bir yandan bu hareketlerinde hukuki bir belgeye dayanma gereği duyduğu bir yandan da yabancı sermayeye teminat vermek zorunda kaldığı için Tatil-i Eşgal Kanunu nu ilan 19 Y.S.Karakışla, 1998, s Özellikle Hüseyin Avni Şanda, Oya Sencer ve takipçileri (O.Sencer, 1969, s. 197) Aktaran, Y.S.Karakışla, 1998, s.195. Biz bu çalışmada benzer görüş ve Karakışla nın belirttiği isimlere ek olarak Lütfü Erişçi ve İ. Akdere-Z. Karadeniz e yer vereceğiz. 21 ibid, s Ş. Güzel, 1993, s Hüseyin Avni, grevlerin ecnebi sermayesine karşı gerçekleştiğini ifade etmiştir. Bkz. M. Tunçay, 2000, s Tunçay Hüseyin Avni ile benzer bulduğu Erişçi nin yorumuna da yer vermiştir. Lütfü Erişçi ye göre 1908 yılında saray istibdadının yıkılmasında işçi sınıfının amiller arasında olduğu inkar edilemez. Ağustos ve Eylül aylarında başlayan 30 grev de iş şartlarının haklı tepkisi değil, Meşrutiyeti tamamlayan tezahürlerdir. Erişçi nin Türkiye de İşçi Sınıfının Tarihi isimli eserinden (s. 8-9) aktaran Tunçay, 2000, s. 31. İlhan Akdere ve Zeynep Karadeniz (1996, s. 46) de tüm bu yorumlarla bütünleşen görüşler ifade etmişlerdir. Yazarlara göre, 1908 yılında başlayan işçi eylemleri özünde sermayeye yönelik bir tepkinin ifadesi ydiler. 25 M. Tunçay, 2000, s

20 etmiştir. Tunçay a göre, bu kanunda geniş bir genel hizmet anlayışından hareket edilerek, bu kavrama giren kurumlarda sendika kurulması yasaklanmış ve kurulmuş olan sendikalar feshedilmiştir. Grev hakkı çok kısıtlanmış ve anlaşmazlıkların öncelikle uzun bir uzlaşma sürecinden geçmesi öngörülmüştür. Bununla birlikte İttihat ve Terakki nin siyasal özgürlüğü tamamen yok ettiği 1913 yılına kadar, birtakım işçi hareketleri devam edebilmiştir. 26 İşçi grevlerinin sendikalar ve partilerle ilişkisine gelince, 1908 yılından önce zaten sendikal anlamda bir örgütün olmadığı ancak işçilere yardım etmek amacıyla kurulan Ameleperver Cemiyeti gibi yardım kuruluşlarının olduğu görülür yılından sonra gerçekleşen grevlerin büyük bir çoğunluğu ise kendiliğinden gelişmiş, arkasında güçlü bir işçi örgütlenmesi ve sendikaların önderliği bulunmayan grevlerdir. Bunun nedeni olarak, Osmanlı sosyalist hareketinin işçi hareketlerini yönlendirebilecek ve yönetebilecek birikimden ve yeterli güçten yoksun oluşu gösterilebilir Grevlerinin yalnızca küçük bir kısmının işçi örgütleri ve sendikalar tarafından yönetilmiş olması, bu zayıflığın göstergesidir. Toprak a göre, Türkiye de sendikal gelişmelerde lonca geleneğinden kaynaklanan zanaat zihniyeti, uzun zaman etkinliğini sürdürmüştür. Bu yönüyle Türkiye de işçi kesiminin örgütlenişi, Batı normlarından farklı unsurlar taşımaktadır. Batıda loncaların çözülüşü ve işçi sınıfının doğuşu geniş bir zamana yayılmış ve bu ülkelerdeki hızlı sanayileşme süreci lonca örgüt yapılarından bağımsız işçi örgütlerinin doğuşuna ortam hazırlamışken, Türkiye de sanayileşme sürecine girilmeksizin Batı ile entegrasyon, özellikle hizmet sektörlerinde yoğunlaşan bir işgücü birikimine neden olmuştur. 27 Bu doğrultuda, 26 Şubat 1910 tarihli Esnaf Cemiyetleri Hakkında Talimat uyarınca birçok işçi örgütünün esnaf cemiyeti olarak kurulduğu görülmektedir. 28 Toprak ın belirttiği gibi, bu esnaf teşkilatları özellikle de İstanbul Esnaf Teşkilatıişçisinden çırağına, kalfasına, ustasına, esnafından sanatkarına, imalatçısından 26 M. Tunçay, ibid, s Z. Toprak, Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiyesi ne Sendikal Gelişmeler: İstanbul Umum Deniz ve Maden Kömürünü Tahmil ve Tahliye Amele Cemiyeti, Toplum ve Bilim, 1988, s (1910) tarihli Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi uyarınca kurulmuş bu işçi örgütlerine birkaç örnek verelim: Ekmekçi Amele Cemiyeti (1910), Markasya Deniz Amelesi Cemiyeti (1911), Hammal Esnafı Cemiyeti (1911). 12

21 fabrikacısına son derece çeşitli uğraş biçimlerini ve toplumsal kategorileri barındırmıştır. 29 Sadece İstanbul u kapsamına alan bu talimat, 7 Mayıs 1912 tarihli aynı ismi taşıyan talimatla tüm Türkiye ye yayılmıştır. Bu mevzuatın ilk maddesi uyarınca, bundan böyle esnaf, lonca yerine cemiyet kuracaktır. Türk unsurunun hakim olduğu, sosyalist adı ile kurulan ilk parti olan Osmanlı Sosyalist Fırkası (OSF) ise, 1910 Eylül ünde Hüseyin Hilmi tarafından kurulmuştur. OSF nın gazetelerde de yayımladığı parti programında anayasal yönetim, genel oy hakkı, grev ve sendika yasaklarının kaldırılması, herkese parasız eğitim hakkı, günde sekiz saat çalışma ve sigorta hakkı gibi genel talepler yer almakta, bunun yanı sıra yerel yönetimlerin ve belediyelerin güçlendirilmesi öngörülmektedir. Program, ekonominin devletleştirilmesi dışında, liberal demokrasi çerçevesini aşmamaktadır. 30 OSF, Meşrutiyet döneminde İştirak, İnsaniyet, Sosyalist ve Medeniyet adlı, yayın hayatları iki sayı ile yirmi sayı arasında değişen süreli yayınları neşretmiştir. 31 Tunçay a göre, Hüseyin Hilmi çevresi için yapılabilecek birinci gözlem, türdeşlikten uzak oluşudur. 32 Gerçekten de, OSF yayınları incelendiğinde, herhangi bir yayına bakarak genellemeler yapmanın güç olduğu görülmektedir. Bu alanda geniş bir kaynak sunan Sadi, hem OSF nin hem de daha sonra aynı çevre tarafından kurulacak olan Türkiye Sosyalist Fırkası (TSF) nın yayın organlarının eklektik olduğunu yazmıştır. Söz konusu yayın organları, liberal denilebilecek ve İslamiyet le bütünleşmeye çalışan fikirleri öne sürerken aynı zamanda Marx, Lassale ve Jaures ten bahsetmekten ve bu sosyalistlerin izinde yürüdüklerini anlatmaktan geri kalmamışlardır Z. Toprak, 1988, s M. Tunçay, Amelenin Sürekli İstihdamına Dair Kanun Teklifi (1911), Toplumsal Tarih, 1996c, s C. Okay, Bezirganlar Cemiyeti Burjuva Toplumu, Toplumsal Tarih, 1996, s M. Tunçay, 2000, s K. Sadi, 1994, s

22 OSF nin dinle olan ilişkisinin ise bir uzlaştırma çabası olarak, daha çok İslamiyet i sosyalizm için bir dayanak haline getirmek olduğu söylenebilir. 34 Hüseyin Hilmi nin OSF dağıldıktan sonra, sürgünde iken Hürriyet ve İtilaf Partisi ndeki bazı kimselerden himaye gördüğü bilinmektedir. 35 II. SOVYET DEVRİMİNİN ETKİLERİ: YILLARI ARASINDA TÜRKİYE VE SOL AKIMLAR 36 Türkiye nin biten bir imparatorlukla doğan yeni bir milli devlet arasında geçen dönemi ( ), Birinci Dünya Savaşı ndan sonra dünyanın içine girdiği yeni koşullar çerçevesinde anlam kazanmaktadır Ekim Devrimi ile Çarlık Rusya tarihten silinmiş ve yerini Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ne bırakmıştır. Bu rejim doğuyu temsil ederken, karşı tarafta ise batılı devletler yer almaktadır. Türkiye nin bu dönemdeki konumu, bu iki ideolojik blok arasında ele alınmalıdır. 37 Şefik Hüsnü ye göre, Türkiye nin I. Dünya Savaşı ndan sonraki döneminin, Sovyet Devriminden ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Türkiye de emperyalizm karşıtlığı düşüncesi, Ekim İhtilali nin telkin ettiği bir düşünce olarak karşımıza çıkmaktadır. 38 Sovyet Devrimi ne olan ilginin ve devrimin Türkiye ye etkilerinin iki yönlü olduğu görülmektedir. Bir yandan Osmanlı nın 1. Dünya Savaşı ndaki yenilgisinden sonra devleti kurtarma ve yeniden yapılandırma çabasında olan kadrolar Bolşeviklere ve sosyalizme yakınlaşırken, bir yandan da Sovyet Devriminin etkisi ile Anadolu da, İstanbul da ve yurtdışında etkinlik gösteren sol gruplar ortaya çıkmıştır. 34 Tunçay (ibid, s. 33), Osmanlı da sosyalizm ve İslam ilişkisi ile ilgili olarak, ulemadan bir zat olan Abdülaziz Mecdi örneğini verir. Her iki anlayışı karşılaştıran Tunçay, Abdülaziz Mecdi nin sosyalizmi kullanmaya kalkışan bir Müslüman, Hilmi nin ise İslam dan faydalanmak isteyen bir sosyalist olduğunu yazar. 35 ibid, s Bu dönemde sosyalist, komünist veya işçi adı ile kurulan partilerin çok çeşitlilik arz etmeleri yüzünden, sol akımlar şeklindeki genel bir tanım tercih edilmiştir. 37 T.Z.Tunaya, Türkiye de Siyasal Partiler-II, İstanbul, 1999, s Şefik Hüsnü, Ekim İhtilali ve Türkiye, Aydınlık, sayı 27, Kasım 1924, Türkiye de Sosyal Sınıflar, İstanbul, 1997, s

23 Osmanlı İmparatorluğu nda aydınların düşünce dünyasına yabancı olan sosyalist düşünce ve akımlar, 1918 yılına ancak sınırlı bir miras taşımıştı yılında ortaya çıkan ve özellikle 1920 ve 1922 yıllarının ikinci yarısında canlanan solcu eylem ve örgütlenmelerin ise, öncelikle Kurtuluş Savaşı nın yönetici kadrosuyla Sovyetler arasındaki ilişkiler ışığında ele alınması gereken bir konu olduğu düşünülmektedir. Bu bağlamda, öncelikle Sovyet Devrimi nin genel olarak Türkiye ve bu yönetici kadro üzerindeki etkileri incelenecek, daha sonra ise döneminde gelişen sol akımlar üzerinde durulacaktır. 1. SOVYETLER VE TÜRK MİLLİ KURTULUŞ HAREKETİ Kurtuluş Savaşı nı yöneten kadro, Sovyetler in desteğini elde etmenin stratejik bir zorunluluk olduğunun bilincinde olmuştur. 39 Bu dönemde yeni yönetici kadronun Sovyetler le ve batılı devletlerle özellikle İngiltere ile- ilişkileri bağlamında, yöneliminin farklıklar gösterdiği görülmektedir. Türkiye deki sol hareketler de, Sovyetler Birliği-Türkiye-İngiltere ilişkileri ekseninde gelişim göstermiştir. Sovyetler ise, genel olarak ulusal kurtuluş hareketlerine olumlu yaklaşmıştır. Bu dönemde, Sovyetler in ulusal kurtuluş mücadelesi yürüten bir ülke olarak Türkiye ye ve Türkiye deki sol hareketlere bakışının, dış politika ile ilgili kaygılarından etkilendiğini belirtmek gerekir. 40 Kurtuluş Savaşı nın komutanları arasındaki ilk yazışmalarda, Bolşeviklik ve Ruslar dan yardım sağlamak konuları önemli bir yer tutmaktadır. Bu dönemde, yardım konusunun siyasal anlamda bir yakınlaşmayı da beraberinde getireceği düşünülmektedir yılından 23 Nisan 1920 de BMM nin açılmasına kadar geçen sürede, Türklerle Sovyetler arasında bazı hazırlık temasları aranmıştır. Sovyetler den bir mali ve askeri yardımın sağlanabileceğinin anlaşıldığı bu temaslar sonucunda, Türkiye nin Bolşevik bir rejim kurmasının gerekip gerekmediği yönünde tartışmalar 39 M. Tunçay, 2000, s F. Claudin, Komintern den Kominform a (Cilt 1), İstanbul, 1990, s M. Tunçay, 2000, s

24 olduğu görülmektedir yılı içindeki bu yazışma ve tartışmaların genel havasına bakıldığında, savaşı yöneten kadronun, iki seçenek üzerinde durduğu görülmektedir: İngilizler i yola getirmek ve Bolşevik yönetimi kurmak. Özellikle de, 16 Mart 1920 de İngilizler in İstanbul u işgalinden sonra, bu iki seçenek daha da netlik kazanmış ve Sovyetler Birliği ile ilişkiler zorunlu hale gelmiştir. 42 Bu yıllarda, Anadolu da, hatta Büyük Millet Meclisi ndeki genel duruma bakıldığında, Ekim Devrimi nin etkisiyle, komünizmin ilan edilmesini isteyenlerin sayısının küçümsenmeyecek kadar az olduğu, hatta kızıl renk ve yoldaş hitabının yaygın hale geldiği görülmektedir yılındaki genel havayı göstermek açısından Kazım Karabekir in Meclise, Kolordulara, Vilayetlere aktardığı komünizmle ilgili aşağıdaki alıntıyı sunuyoruz: Zenginler, kudret sermayenindir iddiasında bulunurlar, komünistler de kudret Allaha ve mükafatı çalışanlara ait olmalıdır, diyorlar. 44 Sevr in ilan edilmesi ile Kemalistler, daha da sola kayarlar nin son aylarında, yukarıdan aşağı bir komünist rejim kurma tartışmalarının alevlendiği, hatta bir Türk Şuralar Cumhuriyeti Anayasası 45 hazırlandığı bilinmektedir. 46 Vekiller Heyeti ndeki bir konuşmasında, Bu memleket ancak Bolşeviklikle kurtulur..türkiye nin Bolşevik ve komünist olduğunu derhal dünyaya ilan edeceğim diyen Mustafa Kemal le, Kazım Karabekir in de benzer görüşler öne sürdüğü görülmektedir: Bekir Sami ve Yusuf Kemal Beyler yanımda iken geleceğimiz hakkındaki tartışmalarda ne Avrupa nın esasen bir türlü anlaşamadığımız yönetim tarzında ne de çoktan modası geçmiş Müslüman ve Türk birliğinden bizim için kurtuluş olmadığını ve elden geldiği kadar az zamanda bize uygulanabilecek bir Bolşevik yönetimi kabul zorunda 42 R.N. İleri, Atatürk ve Komünizm, İstanbul, 1970, s Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, 1988, s Aktaran, R.N.İleri, ibid, s Bu anayasa, sonradan yok edildiği için, içeriği hakkında bir bilgiye ulaşamıyoruz. 46 R.N. İleri, ibid, s

25 olduğumuzu ve bunun da mümkün olduğu kadar gürültüsüzce olmasını ittifakla uygun bulmuştuk. 47 Tunaya, bu yaklaşımların bir siyasi tedbir olarak belirdiğini ifade etmiştir başlarında, Müdafa-i Hukukçuların tespit etmiş oldukları Vaziyetin Muhakemesi gereğince, Meclis doğuya (Sovyetler Birliği ne) ne kadar yakınlaşırsa Batı ile amacına daha uygun ve daha az fedakarlığı gerektiren bir uzlaşma sağlayabileceğini düşünmüştür. 48 Anadolu hareketi önderlerinin tutumlarındaki değişiklik, Londra Konferansı na katılımın gündeme gelmesi ile açıklanabilir. Sol ile arasına belirli bir çizgi çizerek batının içini ferahlatmaya yönelen Kemalist hareket, sola karşı genel bir sindirme ve kovuşturma operasyonu da başlatmıştır. 49 Ancak bu solu bastırma politikası, Sovyetler in Ankara hükümetiyle Mart ayında bir dostluk ve yardım anlaşması imzalamasına engel olmamıştır. Bu yakınlaşmada, Sovyetler in dış politika kaygıları yanında, Kemalistler in bir yandan hükümeti devirmeye çalıştıkları iddiasıyla solcuları cezalandırırken, öte yandan da anti-emperyalist tavırlarından ve hatta solcu bir genel siyaset görüşü aramaktan hala vazgeçmiş olmamaları etken olmuştur. 50 Türk-Sovyet ilişkileri, Sakarya ve Dumlupınar savaşları arasında geçen dönemde de iyi bir seyir izlerken, İzmir kurtarıldıktan sonra Sovyet askeri yardımına gerek kalmaması ile birlikte Batıya yaklaşılmıştır. Bu yaklaşımdaki asıl amaç, Lozan Konferansı öncesi Sovyet etkisinden sıyrılındığının kanıtlarını ortaya koymak olmuştur. Bu yönelimin 1923 yılında Cumhuriyet in ilan edilmesi ile somut bir şekle büründüğünü söylemek mümkündür. Bu konuya Şefik Hüsnü nün özgün görüşlerini açıkladığımız bölümde tekrar değinilecektir. 47 Kazım Karabekir in 3 Ağustos 1920 tarihli Büyük Millet Meclisi Başkanlığına başlıklı telgrafı, aktaran, R.N.İleri, 1970, s T.Z.Tunaya, Türkiye de Siyasal Gelişmeler ( ), İstanbul, 2002, s Bu sindirme operasyonunu, Çerkez Ethem ve kuvvetlerinin bastırılması ve 2. başlık altında inceleyeceğimiz Mustafa Suphi ve arkadaşlarının öldürülmeleri, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası na yönelik kovuşturma başlatılması, Resmi TKP nin kapatılması olarak özetleyebiliriz. 50 M. Tunçay, 2000, s

26 2. SOL ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: YILLARI ARASINDA SOL PARTİ VE KURULUŞLAR Sosyalist fikirlerdeki canlanmanın genel olarak Sovyet Devrimi nin etkisiyle başladığını belirtmiştik. Bu canlanışın, özellikle bu hareketlerin örgütlenmesi için elverişli koşullar yaratan bir de iç sebebi bulunmaktadır yılı itibariyle kendini gösteren savaş koşulları; iç politikada iktidarın devrilmesi, yeni bir hükümetin kurulması, Meclis-i Mebusan ın feshedilmesi gibi önemli değişiklikler doğurmuştur. Bu yeni iktidar boşluğu, İkinci Meşrutiyet i andıran bir siyasi özgürlük dönemini beraberinde getirmiş ve Türk Siyasal Yaşamında en çok siyasal partinin kurulduğu dönem, yılları olmuştur. Tunçay ın hesaplamasına göre, bu dönemde, 55 tane siyasal parti kurulmuştur. 51 Sol akımların ve işçi hareketlerinin asıl gelişme dönemi ise yılları arasında olmuştur dönemindeki sol adı altında kurulan partileri üç grupta inceleyebiliyoruz: 1. Millici güçlerin denetimi altında kurulan Halk Zümresi, Yeşil Ordu ve Resmi Türkiye Komünist Partisi vb. örgütlenmeler. 2.Ekonomik savaşımı öne alan ve II. Enternasyonal paralelinde görülen Sosyal Demokrat Fırkası (SDF), Türkiye Sosyalist Fırkası (TSF), TSF ndan ayrılan Müstakil Sosyalist Fırkası (MSF), Türkiye İşçi Sosyalist Fırkası (TİSF) vb. örgütlenmeler 3.Komintern (III.Enternasyonal) e bağlı olan Türkiye Komünist Partisi (TKP), Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası (THİF)ve Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası (TİÇSF). Bu dönemde, sol açısından genel tabloya bakıldığında, işçi sınıfına dayanmak isteyen fırka adlı kuruluşların çoğunun, pek siyasal amaçları olmayan, daha çok sendika niteliğinde çıkar grupları olduğu söylenebilir. 52 Birinci başlık altında değerlendirebileceğimiz örgütlenmeler, geniş ölçüde İttihatçıların yurtdışında sol adı altındaki faaliyetlerine dayanmaktadır. Mayıs 51 M. Tunçay, İşçi Sosyalist Fırkası 1921, Tarih ve Toplum, 1990e, s M. Tunçay, 2000, s

27 1920 de kurulan, Büyük Millet Meclisi nde Halk Zümresi adını taşıyan ve çoğunluğunu eski İttihatçıların oluşturduğu güçlü bir meclis grubuna dayanan Yeşil Ordu, bir çeşit İslam sosyalizmine yakın görünmekle beraber, faaliyetlerinin Mustafa Kemal in bilgisi dahilinde olduğu da bilinmektedir. Bu bölüm açısından önemli olan bir diğer başlık, Mustafa Kemal in solu denetim altına almak ve Sovyetler in desteğini tek başına elde edebilmek için kurdurduğu Resmi TKP dir. Genel olarak ele alacağımız II. Enternasyonal çizgisindeki partilerin, siyasal yaşamları boyunca çok önemli faaliyetleri olmamıştır. Ancak solun bu dönemdeki parçalı yapısı, partilerin birbirleri arasındaki geçişkenliği de beraberinde getirmiştir. II. Enternasyonal çizgisindeki bu partilerden, III. Enternasyonal çizgisinde olarak nitelendirdiğimiz partilere büyük kaymalar olmuştur. Komintern ve Üçüncü Enternasyonal çizgisindeki partiler ise, bu bölümün ağırlıklı kısmını oluşturmaktadır. İstanbul (TİÇSF), Anadolu (THİF) ve Yurtdışı (TKP) grubu olarak değerlendirilebilecek olan bu grupların birbirlerinden oldukça farklı gelişim gösterdikleri görülmektedir. Mete Tunçay ın aktardığı bir şemaya göre 53, kökenini Almanya da bulunan devrimci bir gruptan (Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası) alan ve bu grubun Türkiye ye gelmesinden kısa bir süre sonra Şefik Hüsnü nün önderliğinde birleşen TİÇSF, daha önce kurulmuş olan Sosyal Demokrat Fırkası ve Türkiye Sosyalist Fırkası ndan beslenmiştir. THİF, kaynağını Gizli (Hafi) TKP nden alırken, aynı zamanda Meclis teki Halk Zümresi nden ve Yeşil Ordu gibi kuruluşlardan yararlanarak siyaset yapmaya çalışmaktadır. İncelediğimiz kaynaklara göre, Rusya da bağımsız olarak gelişen Türkiye Komünist Teşkilatları (TKT) ise, 1920 de Baku de TKT 1. Kongresini toplayarak, Türkiye Komünist Partisi ni kurmuş ve Türkiye deki tüm sol grupları çatısı altında toplayan bir karar almıştır. Yine Mete Tunçay ın aktardığı şemaya göre 54, Bakü Kongresi nde kurulan TKP; TKT, TİÇSF ve THİF nin birleşmesiyle meydana gelmiştir. Ancak pratikte uygulamaya geçirilemeyen bu birleştirme kararı, 53 M. Tunçay, 2000, s ibid, s

28 çalışmamızın ikinci bölümünde inceleyeceğimiz 1925 Kongresine kadar Türkiye solunun gündemini meşgul etmiştir yılına kadar, bu sol partilerin birbirleri ile ilişkileri de oldukça sorunlu ve tartışmalı görünmektedir. Bu çalışmada, bu tartışmaları da aktarmaya çalışacağız. A. Millici Güçlerin Denetimi Altında Kurulan Partiler: İttihatçı Solu ndan Halk Zümresi, Yeşil Ordu ve Resmi TKP ne Bu başlık altında inceleyeceğimiz örgütlenmeler, geniş ölçüde Birinci Dünya Savaşı sonrasında yurtdışına kaçan İttihatçılar ın faaliyetleriyle ilgilidir. İttihatçılar ın Enver, Cemal, Talat, Dr. Nazım, Dr. Bahaeddin Şakir gibi belli başlı önderleri, önce Almanya ya giderek bir Şark Kulübü oluşturmuşlar ve daha sonra faaliyetlerini Rusya ya taşıyarak bazı Sovyet temsilcileriyle gerçekleştirdikleri temaslar 55 sonucu, 1919 yılında Baku de bir Türkiye Komünist Partisi 56 kurmuşlardır. 57 Ayrıca Enver Paşa nın, Moskova ya vardıktan sonra İslam İhtilal Cemiyetleri İttihadı adlı bir örgüt kurma kararı verdiği görülmektedir. Enver Paşa, 15 Ağustos 1920 tarihinde Mustafa Kemal e yazdığı bir mektupta da bu projesinden bahsetmektedir. 58 Bu İttihatçı grubun, Türkiye ile de ilişki içinde olduğu görülmektedir. Enver Paşa, Türkiye deki İttihatçıları da bu grubun içinde toplamaya çalışmıştır. Bu doğrultuda, Büyük Millet Meclisi ndeki geniş ölçüde İttihatçılardan kurulu olan Halk Zümresi isimli grupla iletişim sağlanmış ve İslam İhtilal Cemiyetleri İttihadı nın Türkiye seksiyonu gibi düşünülen Halk Şuralar Fırkası kurulmuştur. Bu işbirliği çabasının bir ürünü olarak, Mesai isimli bir program yayımlanmıştır. 55 Sovyetler in İttihatçılara olan desteğini anlamak açısından, 1999 yılında yayımlanan on iki belge konuya ışık tutmaktadır. Ekim 1921 tarihli olan bu mektuplar, Kemalistlerin Londra Konferansı ile batıya yaklaşma eğilimi göstermesi dolayısıyla, Sovyetler in Enver ve yandaşlarını bir alternatif olarak görmeleri ve yedekte tutmak istemeleri ile ilgilidir. Ancak Enver, Kemalist yönetim ile zıtlaşmayı göze almayan Sovyetler den beklediği desteği alamaz ve Mayıs 1922 de Politbüro kararı ile İngiliz ajanı ve Doğu halklarının düşmanı olarak ilan edilir. Bkz. H.Kakınç, Mustafa Suphi ve Yoldaşlarını İttihatçılar Mı Öldürttü, Toplumsal Tarih, 1999, s Mayıs sonunda Azerbaycan da gerçekleşen devrim sonrasında, buraya gelen Mustafa Suphi tarafından bir çoğu partinin dışına atılmışlardır. Mustafa Suphi nin başkanlığındaki örgütlenmeyi Yurtdışı TKP ve Mustafa Suphi başlığı altında inceleyeceğiz. 57 Tunçay, 2000, s ibid, s

29 İttihatçılar ın Halk Zümresi ve Mesai Programlarında göze çarpan en önemli nokta, bir halkçılık savunusudur. 59 İttihatçıların sola yönelme sebepleri, aslında bu başlık altında incelediğimiz tüm hareketlerin amaçlarına ışık tutmaktadır. Taktik bir tutum olarak beliren bu yönelim, iki eski İttihatçı lideri olan Küçük Talat ve Nail Bey in Mustafa Kemal e 1920 yılında sundukları bir raporda açıklanmaktadır. Bu rapora göre, Türkiye nin komünistliği kabul etmesi ve Türkiye de sınıf temeline dayalı bir hükümet kurulması uygun değildir. Ancak Türkiye de bir Sovyet idaresi kurulacaksa da bunun Sovyetler in güvendiği Mustafa Suphi ve partisi (TKP) aracılığıyla gerçekleştirileceği açıktır. Bu yüzden, Sovyet yardımı için gerekenleri yaparken aynı zamanda Türkiye de bir sol hareket meydana getirilmeli ve böylece sosyalizm aleminde cephe alınmalı dır. 60 Bu faaliyetlerle ilişki içinde bulunan ve yine Meclis teki Halk Zümresi grubuna dayanan Yeşil Ordu isimli bir örgütlenme bulunmaktadır. Bu örgüt, 1920 Mayıs ayında ortaya çıkmıştır. Bu yıllarda, İstanbul un Milli Mücadele Hareketini Bolşeviklik le suçlayan tavrına karşı, Sovyetlerle yapılması zorunlu olan işbirliğine ortam hazırlamak amacı ile kurulan Yeşil Ordu, Bolşevikliğin İslam ın uygulanmasından başka bir şey olmadığı şeklinde bir teze dayandırılmıştır. Yeşil Ordu nun üyeleri arasında Şeyh Servet (Akdağ), Dr. Adnan (Adıvar), Hakkı Behiç, Yunus Nadi, Nazım gibi İttihatçı milletvekilleri bulunmaktadır. Genel sekreteri, Tokat mebusu olan Nazım dır Haziran ayında hazırlanan Yeşil Ordu Nizamnamesi, bu kuruluşun İslami-komünist rengini açıkça ortaya koymaktadır. Genel olarak, Asya nın ahlakının Batı kapitalizm ve emperyalizmi karşısında tehlikeye girdiği nin üzerinde durulduğu bu belgede, yaratılmak istenen hareketin gerici niteliğinin komünizan fikirlere oranla öncelik taşıdığı görülmektedir. 62 Yeşil Ordu, yasal bir örgüt olarak kurulmamasına rağmen, kuruluşunun ve faaliyetlerinin Mustafa Kemal in bilgisi dahilinde olduğu bilinmektedir. Ancak 59 M.Tunçay, Mesai: Halk Şuralar Fırkası Programı, Ankara, 1972, s ibid, s M. Tunçay, 2000: s ibid, s

30 Çerkes Ethem in bu örgüte katılması, Mustafa Kemal in örgütün faaliyetini durdurmak için harekete geçmesine sebep olmuştur. Yeşil Ordu, 1920 sonbaharında kesin olarak feshedilmiştir. 63 Bundan sonraki gelişmeler ise, Mustafa Kemal in bu grubun çoğunluğunu kendi denetimi alması ile ilgilidir. M. Kemal, önce Meclis e kendi Halkçılık Programı nı sunmuş, daha sonra dağıtılan bu gruptan bir kısmına Resmi Türkiye Komünist Partisi ni kurdurmuştur. 64 Ancak bu gruptan Tokat mebusu Nazım önderliğindeki bir grup, farklı bir çizgiye yönelerek Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası na katılmışlardır. 65 Resmi TKP nin genel anlamda solu kontrol altına almak ve Komintern in desteğini tek başına elde etmek olarak ifade edebileceğimiz amacı, Mustafa Kemal tarafından Ali Fuat Paşa ya çekilen şifreli bir telgrafta şöyle ifade edilmektedir: Komünistliğin memleketimizde değil, henüz Rusya da bile kabiliyet-i tatbikiyesi hakkında sarih kanaatler hasıl olmadığı anlaşılmaktadır. Bununla beraber dahilden ve hariçten muhtelif maksatlarla bu cereyanın memleketimiz dahiline girmekte olduğu...görülmüştür. En makul ve tabii tedbir olarak aklı başında arkadaşlardan, Hükümet in malumatı tahtında bir Türkiye Komünist Fırkası teşkil ettirmek olacağı düşünüldü. Bu takdirde memlekette bu fikre müteallik bütün cereyanları bu muhassalaya rica etmek mümkün olabilir(...) 66 Ekim 1920 de kurulan Partinin kurucuları arasında Hakkı Behiç, Tevfik Rüştü (Aras), Yunus Nadi, Mahmut Esat (Bozkurt), Refik (Koraltan), Kılıç Ali gibi Meclis üyeleri bulunmaktadır. 67 Resmi TKP nin Anadolu da Yeni Gün isimli bir yayın organı bulunmaktadır. Yunus Nadi, bu gazetedeki yazılarında, temelde Adına Bolşeviklik denilen bir Rus komünizmi olduğu gibi, bir Türk komünizminin de var olduğunu ve olacağını" savunduğu görüşlerini beyan etmiştir: 63 Tunçay, 2000, s Tunçay, 1972, s Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası (THİF), Üçüncü Enternasyonal e Bağlı Örgütlenmeler başlığı altında incelenecektir. 66 Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, 1988, s Bu belgede göze çarpan önemli bir nokta, Mustafa Kemal in İttihatçılarla aynı saiklerle hareket etmekte olduğudur. 67 M. Tunçay, 2000, s