T.C. ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ. Hazırlayan. Bayram GÜNEŞ. Tez Danışmanı

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI CENGİZ AYTMATOV'UN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARILAN ESERLERİNDEKİ ÇOCUK KAHRAMANLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Bayram GÜNEŞ Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. İbrahim ATABEY Ankara-2013

2 ONAY Bayram GÜNEŞ tarafından hazırlanan " Cengiz Aytmatov'un Türkiye Türkçesine Aktarılan Eserlerindeki Çocuk Kahramanlar" başlıklı bu çalışma,... tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda (oybirliği/oyçokluğu) ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim dalında yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. [ İmza ]... [ Unvanı, Adı ve Soyadı] (Başkan) [ İmza ]... [ Unvanı, Adı ve Soyadı] [ İmza ]... [ Unvanı, Adı ve Soyadı]

3 i ÖZET [GÜNEŞ, Bayram]. [Cengiz Aytmatov'un Türkiye Türkçesine Aktarılan Eserlerindeki Çocuk Kahramanlar], [Yüksek Lisans Tezi], Ankara [2013]. Bu tez çalışmasında, Kırgız edebiyatının ünlü yazarlarından Cengiz Aytmatov'un kaleme aldığı yedi eser, çocuk kahramanlar yönünden incelenmiştir. Eserler önce özetlenmiş, daha sonra da çocuk kahramanlar, yazarın çocukluk döneminden hareketle değerlendirilmiştir. Sonuç kısmında ise çalışmanın genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Anahtar Sözcükler 1. Cengiz Aytmatov 2. Çocuk 3. Kırgız 4. Çocukluk 5. Sovyet

4 ii ABSTRACT [GÜNEŞ, Bayram]. [Child-protagonists in Cengiz Aytmatov's works which were translated into Turkey's Turkish], [Master Thesis], Ankara [2013] In this thesis, seven works of "Cengiz Aytmatov" -who is one of the most famous Kyrgyz writers- were examined in terms of their child-protagonists. First, Aytmatov's works were summarized and then child-protagonists were evaluated in terms of writer's own childhood. Finally, a general assessment of stories is made. Key Words 1. Cengiz Aytmatov 2. Child 3. Kyrgyz 4. Childhood 5. Soviet

5 SÖZ BAŞI Bu çalışmada, Kırgızların ünlü yazarlarından Cengiz Aytmatov'un Türkiye Türkçesine aktarılmış olan eserlerindeki çocuk kahramanlar incelenmiştir. Eser olarak "Beyaz Gemi", "İlköğretmen", "Asker Çocuğu", "Erken Gelen Turnalar", "Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek", "Al Yazmalım Selvi Boylum", "Gün Olur Asra Bedel" ve "Yıldırım Sesli Manasçı" incelenmiştir. Bu eserler, çocuk kahramanların olayların ana karakterlerini oluşturması esası göz önünde bulundurularak seçilmiştir. Yazar, adı geçen eserlerle birlikte, o dönemdeki Kırgız Türklerinin çektikleri sıkıntıları, çocukların gözüyle edebiyat dünyasına yansıtmıştır. İnceleme sonuçları, Kırgız Türklerinin Sovyet döneminde yaşadıkları sorunların, geleceğin teminatı olarak nitelendirilen çocuklardaki anlamı hakkında bilgi edinme açısından bize katkı sağlayacaktır. Bu incelemeyle Kırgızların dünyaca ünlü yazarı Cengiz Aytmatov'un çocukluk döneminden hareketle, eserlerinde yer verdiği çocuk kahramanların hangi sebeplerle tercih edildiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu çalışmayı yapmam için bana öneride bulunan, yapıcı eleştirilerde bulunup yol gösteren ve tezimin danışmanlığını yürüten değerli hocam Yrd. Doç. Dr. İbrahim ATABEY'e ve bu süreçte beni her anlamda destekleyen Türkçe Öğretmeni eşim Elif GÜNEŞ'e teşekkür ederim.

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... İ ABSTRACT... İİ SÖZ BAŞI... İİİ İÇİNDEKİLER... İV GİRİŞ... 1 I. BÖLÜM CENGİZ AYTMATOV'UN HAYATI EDEBÎ ŞAHSİYETİ II. BÖLÜM CENGİZ AYTMATOV'UN ÇOCUKLUĞU CENGİZ AYTMATOV'UN ESERLERİNDEKİ ÇOCUK KAHRAMANLAR Beyaz Gemi İlköğretmen Asker Çocuğu Erken Gelen Turnalar Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek Al Yazmalım Selvi Boylum Gün Olur Asra Bedel Yıldırım Sesli Manasçı SONUÇ KAYNAKÇA

7 GİRİŞ 1950'li yıllarda edebiyat dünyasına adım atan Cengiz Aytmatov, Kırgız edebiyatına damgasını vurmuş ve Kırgız kültürünün dünya çapında tanınmasına vesile olmuş büyük bir yazardır. Birçok uluslararası ödülün sahibi olan ve eserleri yüzlerce dile çevrilen Cengiz Aytmatov, bu şekilde evrensel anlamda başarısını kanıtlamıştır. Edebiyatın yanı sıra sinema, tiyatro gibi birçok alanda milletine hizmet etmiş olan Aytmatov, Kırgız Türklerinin sorunlarını, hayallerini, baskıcı bir rejime karşı direnişlerini, yine milletinin tarihinden ve kültüründen hareketle çarpıcı bir şekilde insanlığa yansıtmayı başarmıştır. Cengiz Aytmatov, ömrü boyunca hep halkla iç içe olmuş bir yazardır. Halkla iç içe olması onun, derin bir tarih ve halk kültürüne sahip olmasını sağlamıştır. Bozkırda yaşayan insanların sorunlarını, sevinçlerini kısacası insana dair bütün duygularını eserlerine yansıtma imkânı bulan yazar, yerelden millî olana, millî olandan da evrensele ulaşabilen ender yazarlardan biridir (Kolcu, 2008a: 45). Cengiz Aytmatov, eserlerinde çocuk kahramanlara sıkça yer veren bir yazardır. Çocukluk döneminde yaşadığı birçok sıkıntıyı, eserlerine başarıyla yansıtmıştır. Yaşadığı hayatın zorlukları, babasını erken yaşta kaybetmesinin verdiği masumiyet, çocukların rejim tarafından aktif olarak iş hayatında kullanılmasının ortaya çıkardığı sorunlar, Komünist rejimin baskıcı politikaları, savaşın çocuklar üzerindeki etkisi gibi çocukluk döneminde yaşadığı birçok olay, onun hayata bakışına yön vermiştir. Bu bakış açısıyla eserlerini başarılı bir şekilde meydana getiren yazar için çocuk kahramanlar vazgeçilmez öneme sahiptir. Çalışma kapsamındaki çocuk kahramanların belirlenmesi için öncelikle yazarın Toprak Ana, Beyaz Gemi, Elveda Gülsarı, Gün Olur Asra Bedel, Dişi

8 2 Kurdun Rüyaları, Cengiz Han'a Küsen Bulut, Kassandra Damgası, Dağlar Yıkıldığı Zaman adlı romanları; Cemile, Erken Gelen Turnalar, Yüz yüze, Selvi Boylum Al Yazmalım, İlköğretmen, Deve Gözü, Kızıl Elma, Oğulla Buluşma, Asker Çocuğu, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, Beyaz Yağmur, Yıldırım Sesli Manasçı adlı hikâyeleri ile birlikte Fuji-Yama ve Sokrat'ı Anma Gecesi adlı tiyatrolarına ulaşılmıştır. Bu çalışma kapsamında incelenecek çocuk kahramanların tespitinde "İki yaşından ergenlik çağına kadar büyüme dönemi içinde bulunan insan yavrusu; henüz ergenlik dönemine erişmemiş kız ve erkek." tanımı esas alınmıştır (Aytaş, 2003: 13). Bu kıstastan hareketle Cengiz Aytmatov'un Beyaz Gemi ve Gün Olur Asra Bedel adlı romanlarıyla birlikte Erken Gelen Turnalar, Selvi Boylum Al Yazmalım, İlköğretmen, Asker Çocuğu, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, Yıldırım Sesli Manasçı adlı hikâyelerinin, çocuk kahramanların bulunması yönünden tezin konusuna uygun olduğu görülmüştür. Çalışmada öncelikle yazarın hayatı, edebî şahsiyeti ve çocukluğu hakkında bilgi verilmiştir. Tezin asıl konusunu ihtiva eden çocuk kahramanların bulunduğu eserler, yazarın çocukluk dönemiyle de bağlantı kurularak ayrı ayrı incelenmiştir.

9 I. BÖLÜM 1. CENGİZ AYTMATOV UN HAYATI Cengiz Aytmatov, 12 Aralık 1928 tarihinde, Kırgızistan ın Talas şehrine bağlı Şeker köyünde doğmuştur. Babası Törökul Aytmatov, annesi Nagima Aytmatova dır. Aytmatov'un doğduğu yıllar, Stalin'in Sovyet yönetiminde söz sahibi olduğu yıllardır. Bu dönemde kurulan toplama kamplarına ve kolhozlaştırma 1 programlarına halk büyük tepki göstermiştir. Bu siyaset şekliyle Bolşevikler kendilerine büyük bir insan gücü sağlamıştı. Bu insanların bir kısmı toplama kamplarına gönderilirken okumuşlar partide ve memuriyetlerde kullanılmak üzere yönlendirilmişlerdi (Gömeç, 2002: 59). Cengiz Aytmatov'un babası Törökul Aytmatov da Kırgızistan'da parti ve devlet işlerinde aktif görev almış bir insandır yılları arasında Groznıy Kışlağı'ndaki Fakirler Teşkilatında sekreterlik görevinde bulunmuştur yılları arasında Doğu Emekçileri Komünistlik Üniversitesinde eğitimini tamamlamıştır. Sovyet Partisi memurluğuna giren Törökul Aytmatov, Kırgızistan'da partinin faaliyetlerini yürütme anlamında önemli görevlerde bulunmuştur (Akmataliyev, 1998: 5). Törökul Aytmatov, bütün bu faaliyetlerine rağmen Stalin tarafından 1937'de tutuklanıp kurşuna dizilerek öldürtülen aydınlardan biridir. Kendisinden uzun süre haber alınamayan Törökul Aytmatov un öldürüldüğü, yıllar sonra resmî makamlar tarafından doğrulanmıştır. O dönemdeki Sovyet idaresi tarafından verilen halk düşmanı yaftası da yıllar sonra kaldırılmıştır (Kolcu, 2008a: 22-23). Aytmatov, babasının öldürülmesinin ardından yaşadığı sıkıntıları şu sözlerle dile getirir: 1 Kolhoz: Sovyetler Birliği döneminde köylülerin ortak olarak çalıştıkları tarım işletmesi.

10 4 "Babam Kırgızistan'da önde gelen komünist liderlerden ve devrimcilerdendi. Bu inançları uğruna savaştı ama buna karşılık baskıya uğradı ve kurşuna dizildi. Stalin bu dönemde despotik bir yönetici olarak babam gibi birçok kişiyi yok etti. 9 yaşındaydım, babamı evden alıp götürdüler. Bir daha geri dönmedi. Yıllar sonra 1991'de toplu mezarını bulduk. Gençlik yıllarımda yayınlanan makalelerim, öykülerim hep II. Dünya Savaşı yıllarında yaşadıklarım ve gördüklerimdi. Bu sıralarda geçirdiğim zorluklar karşısında bir arayış içindeydim, bir çözüm bulmak istiyordum. Babamın öldürülmesinden sonra toplum içinde ölüm kalım savaşıyla karşı karşıya kaldım. Babamın uğruna mücadele ettiği ideoloji, bana ve aileme karşı cephe almıştı." (Kolcu, 2008a: 28) Cengiz Aytmatov'un, dönemin Sovyet lideri Stalin'in devlet yönetme metodu hakkındaki görüşleri ise şu şekildedir: "Öyle bir idare ki, bütün ahali, bu güneş altında kim varsa herkes, sanki tek bir kişi gibi benim gözümün içine bakacak. Ben gözümü kırpsam onlar da kırpacak; gözlerimi açsam hepsi birden açacak. Öyle bir idare ki, ben herkes için âdeta yaşayan bir Tanrı olacağım, çünkü eskiden Çar'ın bir Tanrı olmasa da Tanrı'dan ayrı olmadığı söylenirdi. Şimdi de ben size halka nasıl davranmak gerektiğini öğreteceğim. Stalin kendisine bir tavuk getirilmesini emreder. Tavuk getirilir. Stalin herkesin gözleri önünde tavuğu canlı canlı son tüyüne kadar, kafasında kırmızı ibiği kalana kadar yolar. 'Şimdi bakınız!' der ve cascavlak kalmış olan tavuğu serbest bırakır. Tavuk gördüğü her yere atılsa da hiçbir yere kaçamaz. Zira güneşte pişer, gölgede üşür. Zavallıcık ne yapsın, Stalin'in çizmesinin konçlarına sokulur. O zaman Büyük Lider ona bir avuç darı atar. Artık tavuk Stalin'in peşindedir; o nereye giderse tavuk da oraya yönelir. Aksi takdirde tavuk açlıktan ölecektir. Bunun üzerine Stalin ibretle, 'İşte halkı böyle idare etmek gerekir.' der." (Söylemez, 2007: ) Stalin'in en büyük hedefi, kültürel kimliklerin içinde eridiği yeni bir "Sovyet İnsanı" yaratmaktır (Temur, 2010: 223). Bu uğurda uyguladığı politika, rejim

11 5 karşıtı ya da rejime aykırı işlerde bulunan birçok aydın insanın katledilmesine neden olmuştur. Kırgızistan Cumhuriyeti'nin eski cumhurbaşkanı Askar Akayev, Törökul Aytmatov ve o dönemde öldürülen aydınlar hakkındaki görüşlerini şu sözlerle ifade etmiştir: "... Bu insanlar hakkında kendi hitabımda bahsettiğim zaman onlara sıcak bir ilgi ve sevgi beslediğini hatırlıyorum. Unutulmaz 10 Yıl adını verdiğim kitabımda şunlardan bahsetmiştim: Politik hayatın değeri, 20 ve 30'lu yıllar aralığında gelişti. Bunda devletin enerjik ve genç yöneticilerinin halklarına yaptığı hizmetler rol oynadı. Bu genç yöneticiler; Abdulkerim Sıdıkov, Yusuf Abdurrahmanov, Törökul Aytmatov, İmanali Aydarbekov, Bayalı İsakeyev, Erkinbek Esenamanov, Kasım Tınıstanov ve diğerleridir. Gerçekten de çok kabiliyetli, güçlü ve aydınlık olan bu insanlar; ölçülü kişiliklere sahip ve o zamanların yüksek eğitimli insanları idi. Böyle kabiliyetli nesiller herhangi bir toplumu ve devleti yüceltirler." (Akayev, 2003: 173) Aytmatov, elli üç yıl, babasından herhangi bir haber alamadan yaşamıştır. 1991'de babasının öldürüldüğünü öğrenmiştir. Törökul Aytmatov, devletin ekonomi ve eğitim alanındaki birçok etkinliğinde görev almış aktif bir insandır. Dönemin ağır şartlarında ülkenin ekonomik gelişimine katkı sağlamaya, halkı devletin ekonomi politikaları hakkında bilgilendirmeye çalışmıştır. Devlet ve rejim yanlısı çalışmalarına rağmen rejim karşıtı olduğu gerekçesiyle yargılanmıştır. Hakkında geçerli bir delil olmamasına rağmen zorla alınmış bir ifadeyle 1938'de yirmi dakika süren bir mahkeme sonucunda kurşuna dizilerek öldürülmüştür. Törökul'un ailesi yıllarca onun hakkında bilgi almaya çalışmış ancak bu konuda sadece karısı Nagima Aytmatova'ya "Kocanız yargılanmış ve mektup yazma hakkına sahip olmadığı uzak bir kampa gönderilmiştir." yönünde bilgi verilmiştir (Yılmaz, 2007: 62). Törökul Aytmatov un kardeşi Rıskulbek de ağabeyinin ölümünden bir süre sonra Stalin tarafından öldürülür. Rıskulbek, yüz binlerce genç gibi bir gece, bir daha geri dönmemek

12 6 üzere polis tarafından götürülmüştür. Bu gözaltı onun da sonu olmuştur (Kolcu, 2008a: 25). Gençlik Komitesinin aktif üyelerinden olan Nagima Aytmatova ise 1919 yılında Sovyet Okulunda eğitim hayatını tamamlamış, kültürlü ve eğitimli bir kadındır. Eğitimi süresince komsomoldaki 2 görevine de devam etmiştir. Başarılı çalışmaları onun Komsomol Karakolun İdari Komitesinin Bölüm Başkanlığı görevine kadar yükselmesini sağlamıştır. Törökul Aytmatov'la Bişkek'te tanışan ve evlenen Nagima Aytmatova, evlilikten sonra da aktif görevine devam etmiş, rejimin değerlerinin hanımlara aktarılması konusunda birçok çalışmada bulunmuştur (Akmataliyev, 1998: 6). Babasını küçük yaşta kaybeden Cengiz Aytmatov'u ve üç kardeşini anneleri büyütmüştür. Kolcu, Aytmatov'un bu dönemde yaşadığı sıkıntıları şu cümlelerle ifade eder: "Babasının ve amcasının öldürülmesi, babaannesinin ölümü, annesinin sürekli hasta oluşu küçük Cengiz in düzenli ve sürekli bir eğitim almasını engellemiştir. Buna bir de polisin durmadan bu aileyi tuttuğu gözaltı ve İkinci Dünya Savaşı'nın kıtlık ve yoksulluk dolu yılları eklenince yaşama ve ayakta durma mücadelesinin ne kadar çetin geçtiği ortaya çıkar. İlköğrenimini doğduğu Şeker köyünde yapan Aytmatov, sonra Bölge Okuluna devam etti. Yazılı ve örgün eğitimin yanında sözlü kültüre de bu yıllarda vâkıf olmaya başlayan yazarın üzerinde, büyükannesinin göz ardı edilemeyecek bir tesiri vardır." (Kolcu, 2008a: 27-28) Yazarın çocukluk günleri şehirlerden ziyade, oba ve kışlaklarda geçmiştir. Aytmatov bu durum için "Büyük annemin bana anlattığı masallar, destanlar; bunları söyleyen ozanlar, çocukluk çağımda ayrı bir yer teşkil etmiştir. demektedir. Yazar bunun yanı sıra büyükannesi Ayımkan Satankızı nın ve annesinin anlattığı masallar, destanlar, eski ırlarla ayrı bir dünya kurmuştur. Büyükannesiyle beraber yayla, dere bayır gezip oba, köyleri dolaşıp düğün 2 Komsomol: Sovyetler Birliği Komünist Partisinin gençlik kolu.

13 7 dernek, örf âdet, aile geleneğini bizzat yakından görüp incelemiştir." (Akmataliyev, 1998: 11) Cengiz Aytmatov'un hayatının hemen her devresinde çalışmak zorunda kaldığı görülmüştür. Çocukluktan itibaren çalışma hayatına atılan Aytmatov, bu sayede iyi gözlemci olma özelliğini de kullanarak sonraki yıllarda yazacağı eserler için kaynak oluşturmuştur (Kolcu, 2008a: 29). Akmataliyev, Aytmatov'un savaş yıllarındaki durumunu şu sözlerle ifade eder: "Savaş, Aytmatov un hayat çizgisinde silinmeyecek izler bırakır. Vatanı korumak için cephelere koşan er yiğitlerin kolhozdaki işlerinin hepsi, halkın sorunlarına merhem olmak, on üç yaşındaki Cengiz Aytmatov a düşer. Bu işler, bozkıra göç, evrakları ve formları doldurmakla kalmıyor savaşın bu halk üzerine yüklediği içtimaî ve ziraî yönden baş gösteren birtakım sıkıntıları ve idari meseleleri halletme uğraşını da getiriyordu. Genç sekreter, kolhoz işlerini düzene sokup cepheye asker gönderme, ailelerin iaşesi, giyim kuşamıyla ilgili bin bir derde çareler aramıştır." (Akmataliyev, 1998: 11). Çocukluğunda kolhozların çalışma usulünü yakından tanımış olan yazar, buradaki aksaklık ve yanlış uygulamaları, sonradan kaleme aldığı eserlerine aksettirmiştir. İlk yazı denemelerine de burada başlayan Aytmatov, "Erken Gelen Turnalar" adlı hikâyesinde, kolhozda çalıştığı yılları anlatır (Kolcu, 2008a: 30). Otobiyografisinde bir yıl vergi memurluğu yaptığını anlatan yazar, ek iş olarak postacılık görevini de yürütmüştür da Kazakistan ın Cambıl şehrinde Veteriner Teknik Okuluna girer ve bu okulu bitirdikten sonra 1948 de Kırgızistan daki Tarım Enstitüsüne devam eder. Eğitiminin yanında edebî çalışmalarını da sürdürür. Gazeteci Dzyuyo adını taşıyan ilk hikâyesi, Rusçaya tercüme edilir ve 1952 yılında Pravda gazetesinde yayımlanır te de Tarım Enstitüsünden zooteknisyen (veteriner) olarak mezun olur (Kolcu, 2008a: 30-31).

14 8 Aytmatov'un edebiyata olan ilgisi çocukluk döneminden itibaren başlar. Yazar, okulda yazdığı kompozisyonlarla edebiyata olan ilgisini ortaya koyar. Onun o dönemdeki en büyük isteği savaş yıllarında halkın sıkıntısını, çilesini ve savaşın yıkıcı etkisini anlatan eserlerin yazılmasıdır. Bu konu, o dönem Kırgız Edebiyatı nda henüz yeterli ilgiyi görmemiştir. Yazarın ilk işi bu konularla ilgili yazılmış olan birkaç eseri tercüme etmek olur. Bu tercümeler, onun edebiyatla ilgili çalışmalarının başlangıcı sayılabilir (Söylemez, 2002: 97). Cengiz Aytmatov un edebiyat anlayışının şekillenmesinde, edebiyat öğretmeni Yulina Petrovna İlina ve Aleksey Vasiliyeviç Stubendorf'un etkisi büyüktür. Aytmatov, bu öğretmenleriyle sürekli olarak fikir alışverişinde bulunmuş, bunun yanı sıra dönemin Rus klasiklerini okuyarak edebiyat dünyasına yelken açmıştır (Akmataliyev, 1998: 16) yılları arasında Moskova da Gorki Edebiyat Enstitüsüne devam eden yazarın, aynı yıl Cemile adlı hikâyesi saygın bir edebiyat dergisi olan Novyi Mir'de (Yeni Dünya) yayımlanır. Daha sonra Moskova Üniversitesi Edebiyat Fakültesine girer yılının sonunda, Kruşçev in Anti-Stalinist kampanyası esnasında, Sovyet Komünist Partisine ve Yazarlar Birliğine üye kabul edilir. Artık Cengiz Aytmatov, hem Kırgız hem de Sovyet yazarları arasında yerini almayı başarmıştır yılları arasında Literaturnıy Kırgızistan dergisinin editörlüğünü, yılları arasında da Pravda nın Orta Asya muhabirliğini yapar (Kolcu, 2008a: 31). Aytmatov, 1963 te Steplerden ve Dağlardan Hikâyeler adlı kitabıyla aldığı ödülü hayatının dönüm noktası kabul etmiştir (Söylemez, 2002: 98). Yazarı dünya çapında şöhrete ulaştıran eserler ise İlk Öğretmen, Deve Gözü, Cemile, Selvi Boylum Al Yazmalım adlı hikâyeleridir yılları arasında Novyi Mir in editörlüğünü yapan Aytmatov, 1968 de Büyük Sovyet Edebiyat Ödülü nü kazanır. Yine 1968'de Kırgızistan millî yazarı seçilir. Yazar bu dönemden itibaren hikâyeden romana doğru genişleyen bir yazı faaliyetinin içine girer.

15 9 Toprak Ana ve Gülsarı gibi romanları bunun ilk örneklerindendir (Kolcu, 2008a: 32). Aytmatov, edebiyat dünyasındaki bu başarısı sonucunda 1969 yılında Taşkent te toplanan 4. Asya-Afrika Yazarlar Birliği Toplantısı'na katılır. Yine 1969'da Lotus Edebiyat Ödülü nün seçici kuruluna girer. Bu faaliyetler, onun Asya-Afrika Halkları Kültürel Dayanışma Teşkilatına seçilmesini sağlar. Sosyalist İşçi Kahramanı Ödülü'nü, 31 Temmuz 1978 tarihinde toplanan Yüksek Sovyet Presidiumu'ndan alan Aytmatov, 1983 yılında, Gün Olur Asra Bedel adlı romanıyla Büyük Sovyet Edebiyat Ödülü nü ikinci kez kazanma başarısını gösterir. Yine aynı yıl Jawaharla. Nehru Ödülü'nü kazanır. Bu dönemde Novy Mir ve Soviet Literature adlı dergilerde idarecilikle birlikte, Kırgızistan Sinemacılar Birliğinde başkanlık yapar. Yazar, bunların dışında Lenin, Kasım İhtilali, Sosyalist Emekçi Kahraman, Halk Dostluğu, Kızıl Tuğ gibi birçok madalya ile onurlandırılmıştır (Kolcu, 2008a: 32). Yakın arkadaşı Gorbaçov döneminde Aytmatov, Sovyet Parlementosu Kültür ve Ulusal Diller Komitesi Başkanlığı ve Sovyet Yazarlar Birliği Sekreterliği görevini yapmıştır. Sovyetler Birliği dağılmadan önce Gorbaçov un danışmanlığı görevinde de bulunmuştur. Çeşitli uluslararası platformlarda saygınlığa sahip bir kültür adamı olan Aytmatov, zikredilen ödüllerden başka Etruriya (İtalya) uluslararası ödülünü almış, Dünya Bilim ve Sanat Akademisinde akademisyenlik, Avrupa Bilim, Sanat ve Edebiyat Akademisi üyeliği, Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Kırgızistan) Bilimler Akademisi üyeliği, Isık-Köl Forumu başkanlığı ve Roma Kulübü üyeliği gibi birçok alanda onurlandırılmıştır (Kolcu, 2008a: 33). Aytmatov un toplumsal faaliyetleri içinde Isık Köl Forumu nun ayrı bir yeri vardır. Toplantılarına dünya kültürünün meşhur üstatları, siyaset, tiyatro, fotoğraf, edebiyat, sinema dünyasının önemli isimlerinin katıldığı bu forum, evrensel anlamda da ses getiren bir oluşumdur. Isık Köl kenarında sanat,

16 10 ekoloji, eğitim, kültür vb. birçok meselenin konuşulduğu bu forum, Aytmatov un insanlığa bakış açısını anlamak için değerlidir (Akmataliyev, 1998: ). Bir süre Gorbaçov un danışmanlığı görevinde bulunan yazar, daha sonra Lüksemburg Büyükelçiliği'ne atanmıştır. Sovyetlerin dağılmasından sonra, hem Rusya nın hem de Orta Asya Türk cumhuriyetlerinin Hollanda ve Belçika büyükelçilikleri görevinde bulunmuştur. Aytmatov, Kırgızistan Devlet Başkanı Askar Akayev tarafından Ekim 1996 da, kültür elçisi sıfatıyla Kırgızistan ın UNESCO temsilciliğine atanmıştır. İki kez evlenen yazarın, her iki eşinden de ikişer çocuğu olmuştur. Birçok kez Türkiye'ye gelmiş olan Aytmatov'a, 2006 yılında Elazığ'da düzenlenen "Hazar Şiir Akşamları" adlı programda Türk Dünyası Hizmet Ödülü, Türk Edebiyat Vakfı tarafından, Yaşayan En Büyük Yazar Ödülü ve Fırat Üniversitesi tarafından Fahri Doktora unvanı verilmiştir (Kolcu, 2008a: 34). Eserleri 100'den fazla dile çevrilmiş ve dünya çapında eserlerinin nüshası 20 milyona ulaşmış olan Cengiz Aytmatov'un, Sovyet halklarının dilinde baskı sayısı 200'den fazladır (Akmataliyev, 1998: 79). Edebiyat alanında büyük başarıya ulaşan yazar, sinema ve tiyatro gibi alanlarda da başarılı çalışmalara imza atmıştır. Kültürel anlamda yaptığı bu çalışmalar onu dünya çapında ölümsüz bir yazar konumuna getirmiştir. Tataristan da Gün Olur Asra Bedel adlı romanın filme çekilmesi sırasında rahatsızlanan Aytmatov, 18 Mayıs 2008'de Almanya nın Nürnberg kentine nakledilmiştir. 10 Haziran 2008 tarihinde vefat eden yazar, 14 Haziran 2008 de Kırgızistan ın başkenti Bişkek te düzenlenen devlet töreninin ardından Ata-Beyit Kabristanlığı'na, babası Törökul Aytmatov un yanına defnedilmiştir. (Kolcu, 2008a: 34).

17 11 Yazarın yaşamı boyunca aldığı ödülleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1) Kırgız Cumhuriyeti Halk Yazarı Ödülü (1968) 2) Kırgız Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Üyeliği (1974) 3) Steplerden ve Dağlardan Hikâyeler için Lenin Ödülü (1963) 4) Elveda Gülsarı için SSCB Devlet Ödülü (1968) 5) Erken Gelen Turnalar için Toktogul adındaki Devlet Ödülü (1976) 6) Sosyalist İşçi Kahramanı Ödülü (1978) 7) Beyaz Gemi için SSCB Devlet Ödülü (1979) 8) Gün Olur Asra Bedel romanıyla SSCB Devlet Ödülü (1983) 9) Uluslararası J. Nehru( Hindistan) Ödülü (1983) 10) Etruria Ödülü (İtalya) 11) İLESAM ( Türkiye) Üstün Hizmet Ödülü (1992) 12) Türk Edebiyatı Vakfı, Yaşayan En Büyük Yazar Ödülü (2006) (Kolcu, 1998a: 33-34). 2. CENGİZ AYTMATOV UN EDEBȊ ŞAHSİYETİ 1950'li yıllarda edebiyat dünyasına adım atan Cengiz Aytmatov, Kırgız edebiyatına damgasını vurmuş, bununla yetinmeyip Kırgız kültürünün dünya çapında tanınmasına vesile olmuş büyük bir yazardır. Edebiyat dışında birçok alanda da milletine hizmet etmiş olan Aytmatov, Kırgız Türklerinin sorunlarını, hayallerini, baskıcı bir rejime karşı direnişlerini, yine milletinin tarihinden ve kültüründen yola çıkarak en çarpıcı bir şekilde insanlığa yansıtmayı başarmıştır. Asanaliyev, 1958 yılının Cengiz Aytmatov'un edebiyat dünyasına adım atmasında önemli bir dönemeç olduğunu belirtmiştir. Moskova'da 1958 yılının Ekim ayında Kırgız sanatı ve edebiyatı üzerine bir etkinlik düzenlenmiştir. Etkinlik süresince genç yazar Cengiz Aytmatov'un ismi, Moskovalı yazarların dilinden düşmemiştir. Bununla birlikte o dönem Sovyet edebiyatının büyük

18 12 yazarlarından Muhtar Avezov'un da Cengiz Aytmatov'la ilgili bir makale yayımlamasıyla genç yazara olan ilgi doruğa çıkmıştır (Asanaliyev, 2004: 63). Edebiyat dünyasına genç yaşlarda ayak basan Aytmatov'un ilk denemeleri kendi köyünün kolhozunda yazdığı hikâyelerden oluşmaktadır. İlk hikâyesi Asma Köprü, 22 yaşındayken yazmış olduğu bir hikâyedir. Kırgız Pravda gazetesinde, 1959'da Dağlardan ve Steplerden Masallar adlı hikâyesi, onun edebiyat çevrelerinde tanınmasını sağlamıştır yılında Lenin Edebiyat Ödülü'nü alan en genç edebiyatçı unvanını bu eser sayesinde kazanmıştır (Kızılkaya, 2011: 25). Aldığı ödüller, zamanla Sovyet sınırlarını aşmış, onu dünya çapında ses getirmeyi başarmış bir edebiyatçı konumuna yükselmiştir. Cengiz Aytmatov, kültüre ve tarihe sahip çıkmak gerektiğine inanan bir yazardır. Bu düşüncesinden hareketle, milletinin tarihini ve kültürünü eserlerine yansıtmaya gayret etmiştir. Yazar, eserlerine yön vermekte sıkça kullandığı tarihle, düşüncelerini ifade ettiği edebiyatı birbirinden ayırırken edebiyatın tarihî olayları konu etmesine karşı çıkmamıştır. Kendisi bu durumu şu sözlerle ifade etmiştir: "Bana göre edebiyatın görevlerinden birisi, her toplumun kendi tarihî gelişimi içinde geçirdiği tecrübeyi sanatkârane bir biçimde yansıtması ve böylece geçmişin ışığı altında yeni tarih gerçeğini takdir edebilmesidir." Bu düşüncelerle Aytmatov, eserlerinde Kırgızların kültüründen ve tarihinden büyük oranda faydalanmıştır. Yazarın gerçekçilik ilkesine sıkı sıkıya bağlı olması bu durumun bir diğer sebebidir (Söylemez, 2002: 1). Tarihî gerçeklerle, yaşanılan anın ortaya koyduğu şartları sentezleyen yazar, halkın sorunlarından kurtulabilmesi için kültürüne sıkı sıkıya bağlı olması gerekliliğini savunmuştur. Cengiz Aytmatov, ömrü boyunca hep halkla iç içe olmuş bir yazardır. Bu durum onun, derin bir tarih ve halk kültürüne sahip olmasını sağlamıştır.

19 13 Bozkırda yaşayan insanların sorunlarını, sevinçlerini kısacası insana dair bütün duygularını eserlerine yansıtma imkânı bulan yazar, yerelden millî olana, millî olandan da evrensele ulaşabilen ender yazarlardan biridir (Kolcu, 2008: 45). Bu sürece ulaşabilmek amacıyla millî olan birçok kaynaktan faydalanan yazar, kendisine katkı sağlayabilecek evrensel eserlerden de faydalanmayı ihmal etmemiştir. Yazar için folklorik malzemeler eserlerinin temel taşı konumundadır. Aytmatov, folklorik malzemeleri eserlerinde sıkça kullanmasının gerekçelerini şu şekilde dile getirmiştir: "Günümüzde insanlar yeni bir teknolojik gelişme göstermişlerdir. Artık uzaya çıkıyoruz, Ay'a gidiyoruz, bilgisayar kullanıyoruz. Bunlar teknolojinin bize verdiği nimetler, kolaylıklardır. Bugün doğan çocuklar bilgisayar kullanıyorlar, onlarla büyüyorlar, teknolojik yeniliklere kendilerini veriyorlar. Böylelikle insanların, atalarımızın eski zamanlarda yaşadıkları olaylardan haberi olmuyor. Onun için biz kendimizi sadece bugünkü teknolojiye veremeyiz. O teknolojik dünya içinde sınırlı kalamayız. Mitoloji, masallar, efsaneler eski insanların yaşadığı hadiselerdir. Kulaktan kulağa gelen tarihî zenginliğimizdir. Eskiden bize kalan kültürel zenginliklerdir. Bunlarla bugünkü teknoloji arasında bağlantı kurmakta yarar görüyorum. Onun için ben ve benim gibi yazarlar da eskiden başımızdan geçmiş halkın tecrübelerini anlatan, halkın tarihini anlatan, ışık tutan bu tür zenginlikleri kitaplarımızda kullanıyoruz. O da anlatmaya ayrı bir güzellik, ayrı bir zenginlik katıyor." (Uzun, 1998: 35). Aytmatov'un eserleri dikkatle incelendiğinde, insanlığın çektiği trajedilere ve acılara geniş ölçüde yer verdiği görülür. Eserlerinde II. Dünya Savaşı sırasında ve savaşın sonunda yaşanan olayları sıkça işlemiştir. Aytmatov'un bu savaşın getirdiği birçok olumsuz durumu bizzat yaşaması ve babasının da siyasi baskılar yüzünden öldürülmesi, onu anlattıklarında daha da gerçekçi kılmıştır (Kızılkaya, 2011: 25). Yazarın babasını küçük yaşlarda kaybetmesiyle

20 14 yaşadığı travma, eserlerinin konusunu ve üslubunu belirlemede önemli bir unsur olmuştur. Kendisinin ve kendisi gibi benzer sıkıntıları yaşayan Kırgız halkının sorunlarını, eserlerine bütün gerçekliğiyle yansıtmıştır. Çok yönlü bir yazar olan Cengiz Aytmatov, edebiyatın yanı sıra sinema ve politikayla da uğraşmış bir kültür adamıdır. Eserlerini hem ana dilinde hem de Rusça yazan yazar, bu dilleri mükemmel bir şekilde kullanmıştır. Bu başarıda, her iki kültürü de yakından tanıması etkilidir (Uzun, 1998: 30). Yaşadığı dönem ve mevcut siyasi şartlar neticesinde yazar, Kırgız kültürünün yanı sıra yer yer Rus kültürünün de etkisinde kalmıştır. Rus klasikleriyle küçük yaşta tanışma imkânı bulan Aytmatov, eserlerinde Kırgız kültürünü temel almasına rağmen Rus edebiyatının gücünden de faydalanmıştır (Söylemez, 2002: 11). Klasik eserlerle çocuk yaşta tanışması onun, edebiyat dünyasına geniş bir pencereden bakmasını sağlamıştır. Yazarın eserlerini önce Rusça yazmış olması, eserlerinin dünya çapında duyulmasına önemli oranda katkı sağlamıştır. Kırgız kültürünün motifleriyle Rus edebiyatının zengin birikimini birleştiren Aytmatov, dünya sorunlarıyla da ilgilenen bir yazar tablosu çizmiştir. Romanlarında kullandığı tek nesne olan insanla, onu sömürmeye çalışan sistemin mücadelesi dikkat çekmektedir. Yaşadığı hayattan da yola çıkarak Aytmatov, insanın ancak kendi millî kaynaklarına yönelerek insan gibi davranabileceği görüşünü eserlerinde vurgulamıştır (Kızılkaya, 2011: 25). Şüphesiz bu durum süreç içinde yazarın dünya çapında ses getirecek eserler meydana getirmesine katkı sağlamıştır. Kırgız kültürüyle, edebî yönden belki de en parlak günlerini yaşayan Rus edebiyatını sentezleyen yazarın başarısı ister istemez Sovyetler Birliği'nin o günkü yönetimi tarafından takdirle karşılanmıştır. Yazarın eserleri dikkatle incelendiğinde, Rusçayı kullanmasının, bir tercihten ziyade, zorunluluk olduğu dikkat çekmektedir.

21 15 II. Dünya Savaşı'yla birlikte Kırgızistan'da başlayan "Ruslaştırma" politikası, devrin aydınlarına zor anlar yaşatmıştır (Gömeç, 2003: 147). Sovyet Yönetimi, Cengiz Aytmatov'a babasının karşı devrim hareketine katılması sebebiyle şüpheyle yaklaşmıştır. Ancak yazar, her türlü zorluğa rağmen Kırgız kültürünü ve yaşayışını kitlelere aktarmaktan geri durmamıştır. "Siz bir Kırgız yazarı mısınız, yoksa bir Sovyet yazarı mı?" şeklinde yöneltilen bir soruya, yazar şu şekilde cevap vermiştir: "... Günümüzde edebiyatçının kendini bir kalıba hapsetmesi zor bir hadisedir. Asrımız böyle istiyor. Bizim tarihimiz de böyle olmuştur. Biz Sovyetler Birliği'nde tek bir kültür hareketi içinde yer aldık. Fakat hepimizin menşeleri farklı. Birimiz Kazak edibi, birimiz Gürcü edibi, birimiz Moldav edibi... Fakat bütün bunların üzerinde bir statümüz var ki, o da Sovyet yazarlığıdır. Bu siyasi bir hâl değil, tamamen edebî, kültürel bir hâl. Mesela ben... Öncelikle Kırgız'ım, bir Kırgız yazarıyım. İkinci olarak da iki dilli bir yazarım. Zira Kırgızca ve Rusça yazıyorum. Yani bir millete mensup olmakla birlikte iki dilde eser veren bir yazarım." (Uzun, 1998: 30). Rus kültürünün yoğun etkisine rağmen millî unsurları kullanmaktan çekinmeyen yazar, bu durumu şu cümlelerle açıklamıştır: "Her yazar bir milletin çocuğudur ve o milletin hayatını anlatmak, eserlerini kendi millî gelenek ve törelerini kaynak alarak zenginleştirmek zorundadır. Benim yaptığım önce bu, yani kendi milletimin hayatını ve geleneklerini anlatıyorum. Fakat orada kaldığınız takdirde bir yere varamazsınız. Edebiyatın millî hayatı ve gelenekleri anlatmanın ötesinde de hedefleri vardır. Yazar, ufkunu millî olanın ötesine doğru genişletmek, evrensel olana ulaşmak için gayret göstermek durumundadır. İyi bir yazar, tipik insan ortaya koyma ustalığına erişen yazardır." (Kolcu, 2008b: 69).

22 16 Yazarın Kırgız kültürünü sevmesini ve benimsemesini sağlama açısından babaannesinin etkisi büyüktür. Yazar, otobiyografisinde bu durumu şöyle işler: "Beni her zaman dağlara, yazlık konargöçer kamplarına götüren babaannem, köydeki herkesten saygı gören, okuryazar, akıllı bir kadındı. O benim için halk destanlarının, eski şarkıların, peri masallarının kaynağı idi. O sırada hâlâ devam etmekte olan göçebe yaşayışını bizzat gördüm. Yerlilerin göçü, sadece insan gruplarının sürüleriyle birlikte bir yerden bir yere taşınması değil, aynı zamanda ekonomik, dinî, kültürel bir yürüyüştü. Çok çalışmanın, en iyi süslemenin, en iyi deve yükü yüklemenin ve en iyi at kılı-halı kilimlerinin sergilendiği karakteristik bir gösteriydi. Ölüler için mersiye söyleyen, ağıt yakan ve yürürken marşlar söyleyen ozanlar için güzel bir fırsattı. Göçebelerin ve âdetlerinin yok olmalarından hemen önce bu dikkate değer sahneleri gördüm. Sonra onlar, yerleşik hayata geçtiler ve bu tür gelenekler de yok oldu." (Uzun, 1998: 31). Aytmatov, rejimin baskıcı politikalarına maruz kalmış halkın, millî ve manevî değerlerden de koparak tamamen yok olmasını önlemek amacıyla tarihî ve efsanevi olaylardan sıkça yararlanmıştır (Uzun, 1998: 41). Yazarın edebî anlayışının şekillenmesindeki en önemli unsurlardan biri de hiç şüphesiz Manas Destanı'dır. Yazar, Manas Destanı'ndan birçok eserinde faydalanmıştır. Aytmatov, Manas'ta Kırgız Türklerinin özünü bulmuş ve bunu da eserlerine eşsiz üslubuyla yansıtmayı başarmıştır. Kırgızistan Cumhuriyet'inin eski cumhurbaşkanı Askar Akayev, Cengiz Aytmatov ve Manas Destanı arasındaki ilişkiyi şu sözlerle ifade etmiştir: "Büyük yazar ve düşünürümüz Cengiz Aytmatov'un pozisyonuna sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Cengiz Aytmatov, Komünist Partisinin müesseselerinde birçok defa Destan'a olan davranışın değiştirilmesini, tüm dünyanın edebî anıtı olan Manas Destanı'nı tanıtmak isteyen Kırgız halkının

23 17 manevi uyanışına destek verilmesini talep etmiştir. Cengiz Aytmatov, babasının Kasım Tınıstanov'la birlikte Destan'ın basılması gayretlerini destekler nitelikte çalışmalara imza atmıştır. Cengiz Aytmatov'un babası 1938'de ölmüştür. 1930'larda en değerli kadrolarımızın sürgün muamelelerinin Manas Destanı ile ilgili görüşlerinden kaynaklandığını sanmıyorum. Ancak yine de kurumları tarafından bu konudaki görüşler, özellikle aydınların bu konudaki görüşleri dikkate alınmıştır." (Akayev, 2003: 317). Aytmatov, Türklerin en ünlü destanlarından biri olan Manas Destanı hakkında şöyle demiştir: "Sarp kayalarda yaşayan Kırgızlarda tek bir destan vardır. Bu destan, Nogay devrine ait Manas Destanı'dır. Bu destan, Kırgızların bütün mitolojisini, masallarını, her türlü geleneklerini bir kahraman çevresinde toplamış Kırgız ansiklopedisidir.... Kırgızların hayat tarzları, görenekleri, ahlak ve dinî telakkileri, coğrafyası, tıp bilgileri, başka uluslarla olan ilişkileri bu destanda ifadesini bulmuştur." (Söylemez, 2002: 2). Eserlerindeki genç kahramanları Manas'a benzeten yazar, bu şekilde gelecek nesillere örnek alınabilecek şahsiyeti ifade etmektedir (Kolcu, 2002: 71). Sovyetlerin baskıları sonucu Kırgız edebiyatçıların birçoğunun Manas'tan bile söz edemediği bir durumda, Aytmatov'un büyük bir ustalıkla bu destanı eserlerinde yer yer yansıtması takdire şayan bir durumdur (Uçar, 2007: 142). Sovyet rejiminin baskıcı politikalarına maruz kalan bir ülkenin çocukları için Manas'ı örnek veren ve gençlere yol gösteren yazar, eserlerinde kimi zaman gençlerden umutluyken, kimi zaman da umutsuzdur. Eserlerinde her türlü konuyu başarılı bir şekilde işleyen Aytmatov'un özellikle; rejimin halk üzerindeki olumsuz etkisi, savaş aleyhtarlığı, dinî konular, devlet ile ferdin çatışması ve millî hayatını konu edinen durumları işlediği söylenebilir. Eserleriyle evrensele ulaşmayı başaran yazar, çevre felaketleri,

24 18 ekolojik denge ve uzay araştırmaları gibi farklı konuları da başarıyla işlemiştir (Uzun, 1998: 41). Sonuç olarak Türk milletinin 20. yüzyılda yetiştirmiş olduğu en büyük yazarlardan biri olan Cengiz Aytmatov; edebiyattan sinemaya, politikaya, tiyatroya ve hatta siyasete kadar geniş bir yelpazede insanlığa hizmet etmiş önemli bir şahsiyettir. Yazarın Türkiye Türkçesine aktarılan eserleri şunlardır: Hikâyeleri: 1) Yüzyüze (1957). 2) Cemile (1958). 3) Selvi Boylum Al Yazmalım ( ). 4) İlk Öğretmenim (1961). 5) Deve Gözü (1961). 6) Kızıl Elma (1964). 7) Oğulla Buluşma (1969). 8) Asker Çocuğu ( ). 9) Sultanmurat ( ). 10) Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek ( 1977). 11) Beyaz Yağmur (1990). 12) Yıldırım Sesli Manasçı (1990). Romanları: 1) Toprak Ana ( ). 2) Elveda Gülsarı ( ). 3) Beyaz Gemi (1970). 4) Gün Olur Asra Bedel (1980). 5) Dişi Kurdun Rüyaları (1986). 6) Cengiz Han'a Küsen Bulut (1990). 7) Kassandra Damgası (1995).

25 19 8) Dağlar Devrildiğinde (2007). Tiyatro Eserleri: 1) Fuji-Yama (1975). 2) Sokrat'ı Anma Gecesi (2000). Anı-Siyaset: 1) Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. 2) Çocukluğum.

26 II. BÖLÜM 1. CENGİZ AYTMATOV UN ÇOCUKLUĞU Çocukluk dönemi, insanların en saf ve masum hâlini temsil eden dönemdir. Bu dönemi yaşayış şekli ve yine bu dönemde yaşanan olaylar, kişinin gelecekteki hayatını olumlu ya da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu konuda yapılan araştırmalara göre; İnsanlar bütün anıları depolar. Hiçbir şeyi silmez. Ana rahminden ölene kadar Geçici olan ve olmayan her şeyi kaydeder. 0 7 yaş arasında kritik akıl faaliyette olmadığı için her şey doğrudan bilinçaltına kaydedilir, doğru-yanlış, güzel-çirkin, ahlaklı-ahlaksız ayrımı olmadan Kayıt anında anlamsız olsa bile ilerleyen dönemlerde kaydedilenlere, yaşantılar sonucu bir anlam yüklenir ve bu anlama göre kişi tepki vermeye başlar. (Uzuner, 2010: 27). Yaşantılara yüklenen anlamlar, insanın gelecekte sosyal hayatında karşılaşacağı durumlara yönelik bakış açısını belirler. Bu durum yazar ve şairler gibi toplumun önde gelen insanları için de bu şekildedir. Birçok yazarın çocukluk anılarını unutamadığı hatta çeşitli vesilelerle bu anılarını canlı tuttukları bilinen bir gerçektir. Cengiz Aytmatov un çocukluk dönemini ortaya koymadan önce çocuk kavramının net bir şekilde tanımlanması faydalı olacaktır. "Çocuğun, yaşamın doğuştan erginliğe kadar süren dönemini yaşayan varlık olduğu belirtildiği gibi; gelişen bir insan yavrusu, olgunlaşmamış, 'ergin' sayılmayan küçük yurttaş olduğu, üst sınırı belirsiz bir çağda olduğu da ileri sürülmüştür. Bunların yanında çocukluğun, gerçek yaşama hazırlanan bir dönem olmayıp amacı kendinde olan, kendine has ihtiyaçları olan ve kendine has yasalarla düzenlenmesi gereken bir yaş kesiti olduğu da belirtilmiştir. Çocuk, sorumluluğu göz önünde bulundurularak yaş küçüklüğünden dolayı henüz sorumlu olmayan ve her çeşit muameleyi yapmaya yetkili bulunmayan insan olarak da tarif edilmiştir." (Çelik, 2005: 2).

27 21 "Çocuk", Türkçe Sözlük'te (TDK) "Bebeklik ile ergenlik arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız." olarak tanımlanmıştır. Aytaş çocuğu, iki yaşından ergenlik çağına kadar büyüme dönemi içinde bulunan insan yavrusu; henüz ergenlik dönemine erişmemiş kız ve erkek olarak tanımlamaktadır (Aytaş, 2003: 13). Bu çalışmada, Cengiz Aytmatov un eserlerindeki çocuk kahramanlar incelenirken bu tanım esas alınmıştır. "Çocuk" kavramı, edebiyatımızda ilk sözlü ürünlerimizden itibaren sıklıkla işlenen kavramlardan biridir. Oğuz Kağan Destanı, Dede Korkut Hikâyeleri, Manas Destanı gibi ilk sözlü ürünlerimizin yanı sıra Kutadgu Bilig ve Mesnevî gibi İslami Dönem eserlerimizde de çocuk kavramına önemli ölçüde yer verilir (Sarıbayır, 2006: 15). Ailenin temeli olarak adlandırılan çocuk, Cengiz Aytmatov tarafından da sıklıkla işlenen kavramlardandır. Yazar, çocukluk döneminde yaşadığı birçok sıkıntıyı, yetişkinlik döneminde eserlerine başarıyla yansıtmıştır. Yaşadığı hayatın zorlukları, babasını erken yaşta kaybetmesinin verdiği burukluk, çocukların rejim tarafından aktif olarak iş hayatında kullanılması, komünist rejimin baskıcı politikaları, savaşın çocuklar üzerindeki etkisi gibi çocukluk döneminde yaşadığı birçok olay, onun hayata bakışına yön vermiştir. Bu bakış açısıyla eserlerini başarılı bir şekilde meydana getiren yazar için çocuk kahramanlar vazgeçilmez öneme sahiptir. Aytmatov, çocukluğunu geçirdiği ve aynı zamanda doğum yeri olan Şeker köyünü şu sözlerle tasvir eder: "Benim doğum yerim Şeker avulu... Manas Dağı nın doruklarından damla damla birikerek, ak köpük-gök burul bir su akar gelir, bizim Şeker'e. Onun adı Kürkürev'dir. Özü adına yaraşan, çevresindeki bütün diriliğe can veren bir su... Şeker'e yaklaşınca yüreğim titrer. Keşke, güne çakılasıya yükselen Manas-Ata

28 22 doruğu karşıda göründüğü an duyulan can deprenişini dile getirebilsek..." (Şahanov, 2000: 10). Manas Dağı nın eteğinde, atalarının yıllarca yaşadığı bu topraklar, Aytmatov'un çocukluk yıllarının birçok anısıyla dolu olan Şeker köyüdür (Aytmatov, 2002: 53). Aytmatov'un Şeker köyüne olan ilgi ve sevgisinin temeli, eserlerinden de anlaşılacağı üzere Kırgız kültürüne ve tarihine olan sevgisidir. O, milletinin en zor yıllarını bizzat görmüş, yaşamış ve dik duruşu sayesinde de milletinin gönlünde yer etmiş ender yazarlardan biridir. Öz kültürünü saf hâliyle yaşatan Şeker köyü, onun için kültürün, tarihin kısacası manevi anlamda milleti millet yapan unsurların yeşerdiği bir vatandır. Aytmatov'un, çocukluk döneminden bahsederken değindiği ilk konu, Kırgız Türklerinin çocuk eğitiminde önem verdiği soy kavramıdır. Yazar, bu konuyla ilgili Hakkımda Notlar adlı yazısında şu görüşlere yer vermiştir: Yedi sülale ötesini bilmek, bizim köyde herkesin vazifesidir. Yaşlılar küçük çocuklara ciddi ciddi sorarlardı: 'Buraya gel bakalım yiğit, hangi soydansın, babanın babası kimdir? Ve onun babası? Nasıl bir adamdı? Şayet çocuk, kendi geçmişini bilmiyorsa çocuğun anası babası azarlanır, paylanırdı. Ne biçim baba bu, eşsiz dostsuz, akrabasız, derlerdi. Niçin bu kadar kayıtsız? İnsan geçmişini bilmeden nasıl büyüyebilir?' Burada önemli olan, nesillerin ve cemiyet içinde ortak ahlaki sorumlulukların devamını temin edebilmekti. (Söylemez, 2002: 90). Kültürün milletlerin hayatındaki önemini her fırsatta vurgulayan yazar, kültürün gelecek nesillere aktarılması için sosyal hayatta insanların soy kavramına verdikleri değeri etkili bir şekilde belirtmiştir. Babasını küçük yaşlarda kaybeden Cengiz Aytmatov, kendini zorlu hayatın ortasında bulmuştur. Babasıyla birlikte amcasının da öldürülmesi ve

29 23 ailesinin rejim tarafından sürekli izlenmesi, onu küçük yaşlarda çekilmesi zor dertlerle karşı karşıya bırakmıştır. Babası Törökul Aytmatov'un, Stalin tarafından katledilmesinden sonra hasta annesiyle birlikte yaşayan Cengiz Aytmatov, o dönemi şöyle anlatmaktadır: "Annem Nagima'nın sürekli hasta oluşunu çocukluğumdan beri hatırlarım. Kronik romatizması vardı. Kol ve bacaklarındaki eklemler sürekli şişerdi. Bu yüzden hiç ağrısı dinmezdi. Hastalığına aldırış etmeksizin dört çocuk büyütmüştü. Bir firmada muhasebeci ve memur olarak iş bulduğundan, Şeker'den göç ettik. İki erkek ve bir kız kardeşim ve ben okula gidiyorduk orada. Savaş patlak verdiğinde, hemen sıkıntılar baş göstermeye başlamıştı. Herkesin karnını doyurmak öylesine zordu ki, şu soru kaçınılmazdı artık: Hayatımızı nasıl idame ettirebiliriz? Ölüm-kalım mücadelesiydi söz konusu olan. O sırada annem, bir tarım kooperatifinde muhasebeci olarak iş aramaya karar verdi. Hayatımızı ancak bu şekilde garanti altına alabildik." (Aytmatov, 2002: 37). O dönemde sistemin çeşitli kademelerinde görev alan Nagima Aytmatova, buradan edindiği birçok deneyimi sosyal hayatta etkili bir şekilde kullanmıştır. Annesinin kültürlü bir kadın olması, Aytmatov'un edebiyata bakış açısını şekillendirmede olumlu katkılarda bulunmuştur. Cengiz Aytmatov un babaannesi de kültürel altyapısının oluşumunda önemli etkendir. Aytmatov, babaannesiyle ilgili şu sözleri dile getirmektedir: Bütün bildiklerimi, ilk önce babalığımı yapan babaannem, Ayımkan Satankızı ve onun kızı, halam Karagız Aytmatova ya borçluyum. Görünüşte, karakterde ve hâlet-i ruhiyede anne ile kızın bu kadar çok benzemesi dikkate değer. Benim için onlar ayrılmazdı. Sanki bir tekmişler ve ikisi de aynı büyükanne, aynı yaşlı ve genç kadın gibiydiler. Benim yıldızlarım olan, gördüğüm ve bildiğim bu harika, akıllı, güzel kadınlara teşekkür ederim. Onlar,

30 24 ailenin geçmişini ve geçmiş zamanı anlatan öğretmenlerimdi. (Söylemez, 2002: 90, 91). Yazar, Çocukluğum adlı eserinde de babaannesi ile ilgili şu görüşlere yer vermiştir: "Büyüleyici ve zeki bir şahsiyete sahip olan babaannem, çok sayıda şarkı ve masal biliyordu. Ama ne okuması, ne de yazması vardı. Bütün çocukluğum onun aydınlık iklimde geçti." (Aytmatov, 2002: 12). Şeker köyünde Aytmatov'u yetiştiren bu insan, yazarın hayata bakış açısına şekil veren önemli kişilerdendir. Aytmatov, her fırsatta, onlardan edindiği bilgileri minnetle anmıştır. Bu bilgileri de eserlerinde ustalıkla kullanmıştır. Babaannesinden edindiği saf Kırgız kültürü, onu milletinin özüne küçük yaşlardan itibaren bağlamıştır. Aytmatov, çocukluk döneminde biriktirdiği kültürel ögelerden eserlerinde sıkça faydalanmıştır. Hem çevresinden edindiği bilgiler hem de gözlemci yeteneği sayesinde kendisinin bizzat ulaştığı bilgiler, gelecekteki yazarlık hayatı için ona bol miktarda kaynak oluşturmuştur. Dedesinin yoksulluktan kurtulmak için kurmaya çalıştığı değirmen, Aytmatov a göre hayatının dönüm noktasını oluşturmuştur. Dedesi ve dedesinin kardeşi değirmen kurmak için bütün birikimlerini harcamışlardır. Bir sene içinde faaliyete geçen değirmen, çıkan yangınla yerle bir olmuştur. Daha sonra dedesi, Aytmatov un babası olan Törökul u yanına alarak Maymak İstasyonu yakınındaki demiryolu inşaatında çalışmak için köyden ayrılmıştır. Bu sayede yerli Rus yöneticilerin de yardımıyla Aytmatov un babası Evliya-Ata şehrindeki yerli Rus okulunda okumaya başlamıştır. Aytmatov a göre, değirmen yanmamış olsaydı, dedesi demiryoluna gitmeyecek, aynı zamanda babası da okumaya başlamayacaktı. Okuldan sonra çeşitli memuriyetlerde görev alan babası, o dönemdeki ilk Kırgız komünistlerindendi. Annesi Nagima

31 25 Hamzayevna Aytmatova da okuma-yazma bilen modern bir kadındı. Bu sayede yazar, başta çocuk edebiyatı olmak üzere, Rus kültür dili ve Rus edebiyatı ile erken yaşlarda tanıştı. (Söylemez, 2002: 92). Rus dili ve edebiyatını çocuk yaşta tanıması onun evrensel bir yazar olmasını sağlayan etkenlerin başında gelmektedir. Rusça ve Kırgız Türkçesiyle yazdığı eserlerle dünyaya açılan yazar, daha geniş bir kitleye ulaşma imkânı bulmuştur. Bu da Kırgız kültürünün, tarihinin ve o dönemdeki sorunlarının daha geniş bir alanda tanınmasına zemin hazırlamıştır. Yazar, Oş şehrinde bir anaokulunda ilk eğitimini almıştır. Yıllar sonra onun 1932 yılının 8 Ağustos unda çocuklar ve öğretmenleriyle birlikte çektirmiş olduğu fotoğraf bulunmuştur. Bu okula, Burada Lenin Ödülü sahibi, Sosyalist Emekçinin Kahramanı Çıngız Aytmatov ilk eğitimini almıştır. yazılı sözle birlikte bir âbide dikilmiştir (Akmataliyev, 1998: 8). Çocukluk döneminde hayalindeki meslek şoförlük olan Aytmatov, zamanla bu fikrinden uzaklaşacak, bambaşka bir alanda hayatına devam edecek ve dünyaca ünlü bir yazar olacaktır. Törökul Aytmatov un Kızıl Professura Enstitüsünde misafir öğrenci olmasıyla Moskova da oturmaya başlayan aile, bu sayede Cengiz Aytmatov u da burada bir okula verir. Ancak iki yıl sonra Törökul Aytmatov un mahkûm edilmesiyle Şeker köyüne dönmek zorunda kalmışlardır. Ormanda kardeşiyle odun toplarken tanışmış olduğu Usubalı Tınaliyev adlı öğretmen, Aytmatov un tekrar okula dönmesini sağlamıştır. (Akmataliyev, 1998: 11-12). Okula dönmesi yazarın hayatının dönüm noktalarından biridir. Bu dönemde ve bu dönemden sonra aldığı eğitim, onu ilerleyen yıllarda edebiyat dünyasının parlayan bir yıldızı konumuna yükseltmiştir yılının başları, Aytmatov'un babasının siyasi baskılar altına alınmaya başladığı dönemdir. Siyasi baskılardan ailesinin de etkilenebileceğini düşünen Törökul Aytmatov, ailesini Kırgızistan'a yollamaya karar vermiştir.

32 26 Kendisi Moskova'da kalacaktır ancak ailesini Şeker'e göndermekte kararlıdır. Ailesi artık kardeşi Riskulbek'e emanettir. Törökul, 1937 Ağustosu'nun son günlerinde ailesini Kazan Garı'ndan uğurlamıştır. Aytmatov, o vedalaşmada babasının ve annesinin davranışlarından bu ebedî vedayı anlamıştı. Bu yolculuk, 1 Eylül 1937 tarihinde, Maymak İstasyonu nda bekleyen akrabalarıyla buluşmayla sona ermişti (Aytmatov, 2002: 35-36). Babasıyla henüz küçük yaşlarda ayrılması, onu ailesinin diğer fertlerine daha çok bağlamıştır. Tekrar köyüne, akrabalarının yanına dönmesi, onun millî kültür anlamında daha da bilinçlenmesini sağlamıştır. Burada öğretmenleri tarafından çok sevilen Aytmatov, bu sevgiyi karşılıksız bırakmamış, öğretmenlerine karşı olan sevgisini ilerleyen dönemlerde eserlerine yansıtmıştır. Onun ilk öğretmenlerinden biri olan İnkamal Coloyeva nın Aytmatov hakkındaki görüşleri şu şekildedir: O zamanlar boynuna kızıl yaka bağlayan bir çocuktu. Bana bu şekilde görünmesi çok hoş gelmişti. Teneffüs vakitlerinde ortalığı altına üstüne getiren diğer çocuklar kadar yaramaz değildi. Sürekli düşünceler içerisinde daldığını hatırlıyorum Cengiz in yazısı güzel olduğu için okulun duvar gazetesini de ona yazdırıp hazırlatıyorduk. Kendisi de okumaya, araştırmaya ve öğrenmeye arzulu, zeki bir çocuktu. Bu nedenle okulun hangi işi olursa olsun hiç erinmeden şevkle yapan biriydi. (Akmataliyev,1998: 13). Çocuk yaşta başlayan bu arzuyu yazar, ömrü boyunca sürdürmüştür. Bu sayede edebiyat, siyaset, tiyatro, sinema gibi birçok alanda faaliyet göstermekten geri durmamıştır. Savaş günleri, bütün Sovyet coğrafyasını olumsuz etkilemiş, Aytmatov da bundan nasibini almıştır. Savaşta kayıpların artması ve erkeklerin büyük çoğunluğunun cephede olması, Aytmatov'un çocuk yaşta önemli sorumluluklar almasına neden olmuştur. Cengiz Aytmatov'un bu dönemde yaşadığı olaylar, birçok hikâyesine konu olmuş, unutamayacağı hatıralar niteliğindedir.

33 27 Savaşla birlikte kolhozlardaki işlerini bırakıp cephelere koşan erkeklerin işleri çocuk ve yaşlılara kalmıştır. On-on üç yaşlarındaki çocuklar halkın sorunlarına yardımcı olmak amacıyla çok büyük bir yük altına girmişlerdir. Bu işler, bozkıra göç ve evrakları doldurmakla kalmıyor savaşın bu halk üzerine yüklediği, toplum ve ziraat açısından baş gösteren birtakım sıkıntıları ve idari meseleleri halletme uğraşını getiriyordu. Genç sekreter, kolhoz işlerini düzene sokup cepheye asker gönderme, ailelerin iaşesi, giyim kuşamıyla ilgili bin bir derde çare aramıştı (Akmataliyev,1998: 13). Aytmatov bu zorlu yılları şöyle anlatıyordu: "Yazın, Ağustos'un sonu Eylül ayının başıydı, bir vergi memurunu da silah altına almışlardı. Gitti ve bir daha da geri dönmedi. Cephede bir yerde ölmüştü. O sıralarda yaralı bir asker çıkagelmişti. Koltuk değneğiyle yürüyordu. Şöyle bir karar alınmıştı: O sekreter olsun. Gerçi zorlukla hareket edebiliyor ama bu işi yürütebilir... Bana ise şu görev verildi: Şu andan itibaren maliyecisin, vergileri sen toplayacaksın. Söz konusu olan savaş vergisiydi, o dönemde her şeyden önemliydi." (Aytmatov, 2002: 56). II. Dünya Savaşı sırasında Sovyetler Birliği, kendisine bağlı olan ülkelerden hem asker desteği hem de maddi olarak epeyce faydalanmıştır. Kırgız topraklarından birçok erkek askere alınmış, aileleri ise zor şartlar altında hem komünist sistemin gerektirdiği iş bölümlerinde çalıştırılmış hem de savaş vergilerini ödemek zorunda bırakılmıştır. Rus memurların yerli millî dilleri öğrenmeye karşı soğuk davranması, bazı resmî görevlerin halktan seçilen kimselere verilmesine sebep olmuştur (Dubrovsky, 2009: 139). Aytmatov da vergi toplama görevini bu şekilde almış ve çocukluğundan itibaren hayatın gerçekleriyle yüzleşmek zorunda kalmıştır. Bu küçük yaşta henüz çocukluğunun farkına bile varamadan acı ve sert bir hayat gerçeği ona büyük bir sorumluluk yüklemişti. Halkla ilgili birçok istatistiki