T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BÖLÜMÜ XIX. YÜZYILDA BURSA DA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BÖLÜMÜ XIX. YÜZYILDA BURSA DA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Dilek ALTUN Tez Danışmanı Doç. Dr. Şennur ŞENEL Ankara

2

3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BÖLÜMÜ XIX. YÜZYILDA BURSA DA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Dilek ALTUN Tez Danışmanı Doç. Dr. Şennur ŞENEL Ankara

4

5 ÖNSÖZ İpek, yüzyıllarca devletlerin iktisadi faaliyetlerinde son derece önemli olmuştur. İpek böceğinin kozadan kumaşa uzanan seyrinde ipek, istihdamı sağlayan, yeni teknoloji ve üretimlerle sanayii geliştiren, pazar yönüyle devletlerarası alışverişte son derece önemli bir emtia olarak varlığını korumuştur. İpek, renkleri, desenleri ve dokumasıyla bir medeniyetin oluşmasında sanatsal yönüyle en önemli yapı taşlarından biridir. Osmanlı kültürü ve ekonomisi değerlendirildiğinde hem tarihi ipek yolu sebebiyle hem de Osmanlı sosyo-ekonomi hayatındaki önemiyle ele alına gelen unsurlardan biri ipek olmaktadır. Bu noktada elbette Bursa kenti öne çıkmaktadır. XIX. yüzyıl siyasi, sosyal ve ekonomik gelişmeler kapsamında Osmanlı Devleti sanayisinde, Bursa ipek böcekçiliği çağın getirdiği modern üretim tesisleriyle, fabrikalarıyla ekonomide söz sahibidir. Bursa ipek böcekçiliği, XIX. yüzyılda fabrikaların hızla artarak birbiri ardına açılması, büyük bir ivme kazanarak kentin gelişiminde hem ticaretteki önemli payı hem de büyük ölçüde istihdamı sağlayarak ipek işi ile özdeşleşmiştir. Kent nüfusunun büyük bir kısmı ipek işi ile ilgili bir kolda faaliyet göstermiştir. Bursa ile özdeşleşen ipek ve ipekli ticareti Bursa ekonomisinin temel yapı taşını oluşturmuştur. İpek böceğinin kozadan ipliğe ve kumaşa dönüşümü kentin kimliğinde etkin rol oynamıştır. Çalışmamızda Bursa ekonomisinde önemli bir paya sahip olan ipek böcekçiliğinin XIX. yüzyıldaki durumunu ortaya koyabilmeyi amaçladık. Bu çerçevede dönemin koşulları içerisinde ipek böcekçiliğinin Bursa ekonomisine, özellikle ipeğin ticaretteki hacmine, üretim miktarlarına, ipek ticaretinde bu süreç içerisinde Bursa daki gelişimine ilişkin ve kentin sosyal yapısına, kent kültürüne yansımalarını Başbakanlık Osmanlı Arşiv belgelerinden izleyebildik. Bununla birlikte Hüdavendigar Vilayet Salnameleri, Bursa nın en

6 ii önemli geçim kaynağı olan ipekçilik ile ilgili olarak sayısal veriler sağladığı gibi, sosyal yönüyle de dönemin zihniyetini yansıtmasıyla bizim için önemli bir veri oluşturmuştur. XIX. yüzyılda Bursa yı ziyaret eden seyyahların yazdıkları seyahatnameler, Bursa izlenimleri de bizlere ipek işi ile ilgili olarak bilgiler vermektedir. Ayrıca konu ile ilgili olarak yapılan telif ve tetkik eserler incelenmiştir. Çalışmalarım sırasında ilgi ve desteklerini esirgemeyen, yardımlarıyla yol gösterici olan sayın hocam Doç. Dr. Şennur ŞENEL e teşekkür ediyorum. Ayrıca bilgi birikimiyle desteğini esirgemeyen Sayın Selahattin O. Tansel e; yetişmemde emeği geçen değerli hocalarıma; çalışmalarım sırasında yardımlarını ve desteklerini esirgemeyen Türk Tarih Kurumu Kütüphanesinin çok değerli çalışanlarına ve elbette destekleriyle her zaman yanımda olan aileme teşekkür ve şükranlarımı sunuyorum. Çalışmalarımız neticesinde Osmanlı Devletinin başlıca ticaret merkezlerinden biri olan Bursa nın sosyal ve ekonomik tarihine katkısı olmasını umut ediyoruz. Dilek ALTUN Ankara-2013

7 iii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER... iii SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ... vi TABLO LİSTESİ... viii GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM XIX. YÜZYIL ÖNCESİ OSMANLI EKONOMİSİNDE İPEK BÖCEKÇİLİĞİ VE İPEK 1.1. EKONOMİK BİR DEĞER OLARAK İPEĞİN OSMANLI EKONOMİSİNDE YERİ VE ÖNEMİ İPEK YOLU TİCARETİ, İPEKLİ ÜRETİM YAPAN MERKEZLER XVI.-XVII. YÜZYILLARDA BURSA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ XVIII. YÜZYILDA BURSA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ İKİNCİ BÖLÜM XIX. YÜZYILDA BURSA DA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ 2.1. XIX. YÜZYIL BURSA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ, İPEK ÜRETİMİ VE AŞAMALARI İpek Böceğinin Beslenmesi-Bakımı Dut Bahçeleri İpek Kozası Üretimi, Ticaretteki Hacmi İpek Böcekçiliğinde Görülen Hastalıklar ve Alınan Önlemler İpekli Kumaşlar ve Üretim Çeşitliliği Harir Darü t Talimi nin Kuruluşu ve İpek Böcekçiliğindeki Önemi BURSA İPEK FABRİKALARI BURSA FABRİKA-İ HÜMAYUNU KURULUŞU İŞLEYİŞİ VE FAALİYETLERİ... 69

8 iv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM XIX. YÜZYILDA OSMANLI İPEK SEKTÖRÜNÜ ETKİLEYEN GELİŞMELER; İPEK BÖCEKÇİLİĞİNİN BURSA KENT KÜLTÜRÜNE ETKİLERİ 3.1. XIX. YÜZYILDA OSMANLI İPEK SEKTÖRÜNÜ ETKİLEYEN GELİŞMELER Osmanlı- İngiliz Serbest Ticaret Antlaşması ve İpek Sanayisine Etkileri Dış borçlanma, Düyun-u Umumiye ve İpek Öşrü Islah-ı Sanayi Komisyonu Sanayi Sergileri ve İpek İPEK BÖCEKÇİLİĞİNİN BURSA KENT KÜLTÜRÜNE ETKİLERİ XIX. Yüzyıl Bursa da İpek Böcekçiliğinin Kent Nüfusu Üzerindeki Oranı, İpek Böcekçiliğinde İstihdam İpek Böcekçilinin Bursa Sosyal Yaşamındaki Etkileri Bursa İpek Sanayisinde Çalışan Kadınların Etkileri SONUÇ KAYNAKÇA EKLER Ek- 1. Bursa dan yılları arası Fabrika-i Hümayun a satın alınan ipek kozasının miktarına mübeyyin defter (HH.d 28) Ek İpek Kozası İhracı Miktarları Ek Ham İpek İhraç Miktarları Ek-4. H.1320, 1321, 1322 (M )Yıllarında İpek Mizanında Satılan Koza Cinsi ve Miktarları ( Duyun-u Umumiye Kayıtlarından) Ek KOZA HAN,( ALBERT KHAN) Ek-6. El Mancınıkları Ek-7. Tepme Mancınık Ek-8. SUPHİ BEY, BURSA HARİTASI, H (M.1861) Ek-9. Ham İpek üretimi ve İpekli Kumaş Üretiminin Yapıldığı Yerler

9 v Ek-10. Ta lim-nâme-i Harir Ek Şubat 1892 Tarihli Servet-i Fünun da Bursalı İpek Fabrikası Çalışan Kadınlar Ek Mayıs1894 Tarihli Servet-i Fünun, Harir Darü t Talimi Ek-13. Bursa Fabrika-i Hümayun Ek- 14. İpek Kozası, Kozasından Çıkan Kelebek ÖZET ABSTRACT

10 vi SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ A.DVN. MHM. : Sadaret- Mühimme Evrakı a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t. : Adı Geçen Tez A. MKT. : Sadaret- Mektubi Kalemi Evrakı A. MKT. MHM. : Sadaret- Mühimme Kalemi Evrakı A. MKT. MVL. : Sadaret- Meclis-i Vala Evrakı A.MKT. NZD. : Sadaret- Nezaret ve Deavir Evrakı A. MKT. UM. : Sadaret- Umum Vilayet Evrakı BEO. : Bab-ı Evrak Odası B.O.A : Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. : Cilt C. AS. : Cevdet- Askeriye C.BLD. : Cevdet-Belediye C. EV. : Cevdet-Evkaf C. HR. : Cevdet- Hariciye C. İKTS. : Cevdet- İktisat C.ML. : Cevdet-Maliye Çev. : Çeviren Der. : Derleyen D.İ.A : Diyanet İslam Ansiklopedisi DH. MKT. : Dahiliye Mektubi Kalemi Fak. : Fakülte H. : Hicri HAT. : Hatt-ı Hümayun HH.d : Hazine-i Hassa Defterleri HR. MKT. : Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi HVS. : Hüdavendigar Vilayet Salnamesi İ. DH. : İrade-i Dâhiliye İ.TAL. : İrade-i Taltifat

11 vii İ.MMS. : İrade-i Meclis-i Mahsus İ.MVL. : İrade-i Meclis-i Vala İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi M. : Miladi MF. MKT. : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi MV. : Meclis-i Vükela Mazbataları MVL. : Meclis-i Vala No. : Numara S. : Sayı s. : Sayfa S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü ŞD. : Şura-yı Devlet TTK. : Türk Tarih Kurumu Y.A.HUS. : Yıldız- Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Yay. : Yayınları Yay. haz. : Yayına Hazırlayan Y.MTV. : Yıldız- Mütenevvi Maruzat Y.PRK. HH. : Yıldız Hazine-i Hassa

12 viii TABLO LİSTESİ Tablo 1: yılları arası ortalama ham ipek fiyatları Tablo 2: Sarayın yıllık kumaş tüketimi yünlü ve ipekli dokumanın miktarları ve ortalama birim fiyatları Tablo 3: Yılları Bursa Dokumacılığında Tüketilen İpek Miktarları Tablo 4: H.1322 (M.1904/1905) Yılı İpek Kozası Çıkarılan Yerlerdeki Dutluklar ve Tüketilen Yaprak Miktarları Tablo 5: İpek Kozası ve Ham İpek İhraç Miktarları (1000 Ton) Tablo 6: Harir Kozasının H.1298 (M.1880/1881 )Senesi Hâsılat ve Öşrünün Mizan-ı Cedid miktarları Tablo 7: yılları arası yabancı ve yerli tohum miktarı ve ihracı Tablo 8: Bursa ve İzmit taze koza üretimi, yumurta ve ihraç edilen yumurtalar Tablo 9: H (M ) Yılı Bursa da İpek Mizanına Gelen Yaş ve Kuru Koza Miktarları Tablo 10: H.1294 (M. 1877) Yılı Avrupa ya İhracat Tablo 11: H (M.1880) Yılının İhracatı Tablo 12: H (M ) Yılları Toplamı Tablo 13: 1906 Bursa Kazasında Senelik Husule Getirilen İpekböceği Tohumu Tablo 14: İpekböceği Kozasının Avrupa ya Senelik İhracat Miktarları Tablo 15: H (M ) Yılları Yaş Koza Mahsulü Miktarları Tablo 16: Bursa dan Avrupa ya ipek ihracatı Tablo 17: Bursa Mizanında 3 Yıllık Koza ve İpek Fiyatı Tablo 18: H (M ) Yılları Bursa ve Gemlik ten İhraç Edilen İpek Böceği Tohumu ve Gönderilen Yerler... 45

13 ix Tablo 19: 1803 Tarihli Bursa da Üretilen İpekli Kumaş Cinsleri ve Fiyatları Tablo 20: H (M.1880/1881 ) Yılı Bursa da Üretilen Çeşitli İpekli Kumaşların iplik ve İpek Fiyatları Tablo 21: Yılları Bursa İpek Üretimi Tablo 22: Bursa Harir Darü t Talimi Mezunları Tablo 23: H.1298 (M.1880/1881) Hüdavendigar Vilayet Salnamesi Kayıtlarına Göre Vilayet Dahilinde Bulunan Harir Fabrikaları Tablo 24: İpek Fabrikaları ve Mancınık Adetleri Tablo 25: 1913 Sanayi Sayımına Göre Bursa da İpek Fabrikası Sahipleri Tablo 26: Düyun-u Umumiye İdaresi sonrasında ipek öşrü miktarı Tablo 27: Bursa ve İzmit Sancağında Yılları Düyun-u Umumiye İdaresi ne Bırakılmış İpek Öşürleri (lira) Tablo 28: Bursa Sergisine Katılanlar ve Sergide Yaptıkları Satış Miktarları Tablo 29: 1802 de Bursa dan İhraç Edilen İpeğin Miktarı ve Tüccarların Sayı ve Dinlerine Göre Dağılımı... 90

14 GİRİŞ İpek, M.Ö yıllarında Çin de kullanılmaya başlanmış ve önceleri sadece Çin saraylarında kullanılan oldukça kıymetli lüks bir ürün iken, Çinli prenseslerin evlilik yoluyla ülkelerinden ipek böceği tohumlarını kaçırmaları sonucunda ipek ve ipek ürünlerinin ticareti hızla tüm dünyaya yayılmıştır. İpek, yüzyıllarca dünya ekonomi piyasalarında dengeleri belirlemiş, ekonomide etkin bir rol oynamıştır. İpek yolu ticareti, devletlerin kontrolleri altına almak istedikleri ve güzergâhlarını bu amaçla işgal ettikleri bir mücadele alanı olmuştur. İpek, Osmanlı ekonomik yaşamında değerli bir üründür. İpek böcekçiliği, ipek sanayiinin ham maddesi olan ipek böceği kozasını üretir. Bu üretimde ham ipeğin işlenmesiyle mamul hale getirilen ipek, Osmanlı ticaretinde büyük bir paya sahip olmuş ve altın, gümüş gibi ekonomik bir birim olarak işlem görmüştür. Osmanlı Devletinin başlıca ipek üretim merkezleri Bursa, Erzincan, Tokat, Diyarbakır ve Halep tir. İpekler, Anadolu ya Tebriz, Trabzon ve Halep yolları üzerinden aktarılmıştır. Bu yol üzerinde ipek ticareti, Avrupalı, İranlı ve Yahudi asıllı tüccarlar tarafından yapılmıştır. Devlet ipek ticaretinden önemli oranda vergi geliri sağlamıştır. XIX. yüzyılda Osmanlı ekonomisine ağır bir darbe niteliğindeki, İngiltere ile imzalanan 1838 Balta Limanı Antlaşması tüm Osmanlı topraklarında yıkıcı etkisini hissettirmiş, yerli sanayi rekabet edebilme yetisini kaybetmiştir. Bu durum Bursa daki ipek üretimini de etkilemiş ve hatta Bursa dokumacılığının sonunu hazırlamıştır. El işçiliğine dayalı dokuma tezgâhları Avrupa sanayisinin seri ürettiği pamuklu dokuma karşısında rekabet gücünü yitirmiştir. Batıdan gelen bol miktardaki pamuklu ve ipekli kumaşlar Osmanlı piyasasını sarmıştır. Bu antlaşmanın ardından Bursa da bulunan 2 bin civarındaki dokuma tezgâhı 1840 larda 1000 civarına düşmüş, iki yıl sonra ise bu rakam 411 e kadar gerilemiştir. Bu durum hem Bursa hem de Osmanlı ekonomisi için çok ciddi boyutlara ulaşan bir zarara neden olmuştur, Osmanlı sanayisine büyük bir darbe indirmiştir. Bunun yanında Osmanlı değişen dünya düzenine

15 2 ayak uydurmak zorunda kalmış ve bu doğrultuda Avrupa Sanayisi nin ilerlemesi ve tüm dünyaya XIX. yüzyıl boyunca yayılmasının ardından Osmanlı Devleti de kendi yerli sanayisini kurmak ve geliştirmek zorunda kalmıştır. Sanayi gelişimine destek olması açısından birçok girişimler başlatılmıştır. Hızla yerli sanayide makineleşmeye gidilmiş, bu doğrultuda XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti dâhilinde 160 a yakın fabrika kurulmuştur. Bu kalkındırma gayretlerinde Osmanlı Devleti bir dizi girişimlerde bulunmuştur. Fabrikaların kurulması, devlet kredileriyle fabrikaların desteklenmesi, özel teşebbüslerin desteklenmesi, Uluslararası Sanayi Sergilerine Osmanlı sanayi mamullerinin katılması, Islah-ı Sanayi Komisyonu nun kurulması, şirketlerin kurulması, sanayi mekteplerinin açılması ve bu mekteplerle yetişmiş eleman ihtiyacının karşılanması amaçlamıştır. Bu amaçlar doğrultusunda 1851 yılı Londra Sanayi Sergisi ne Osmanlı koza ürünleri de gönderilmiştir. Ardından Bursa, Batının gelişmiş sanayisi için hammadde ve yarı mamul üretiminde merkez konuma yükselmiş ve bir pazar halini almıştır. Tüm bunların yanında Osmanlı Devleti için XIX. yüzyıl savaşlar silsilesiyle geçmiştir. Savaş giderlerine karşılık Osmanlı ekonomisinin yetersiz olması, masrafların artmasıyla hazinenin bunu karşılayamaması sonucunda Kırım Harbinde ( ) Osmanlı Devleti ilk kez dış borçlanma yoluna gitmiş, ilerleyen yıllarla birlikte bu borçlanmalar devam etmiştir. Osmanlı Devleti aldığı borçları ödeyemez hale gelmiş, 1875 yılı itibariyle Hazine-i Amire iflasını ilan etmiştir. Ekonomideki iflas, Batı devletlerinin ülke içerisine müdahalesine neden olmuştur yılında kurulan Düyun-u Umumiye idaresiyle Osmanlı Devletinin bir kısım gelirleri borçlarına karşılık olarak Batı devletlerinin yönetimine geçmiştir. Düyun-u Umumiye nin gözetim ve denetimine bırakılan ürünler içerisinde Bursa ipeği ve ipekli ürünleri de bulunmaktaydı. Bu durum Osmanlı tarım ve sanayisinin bu dönemde uğrayacağı kayıpların habercisi niteliğindedir. XIX. yüzyılda değişen dünya siyaseti, Osmanlı Devleti için gerek politik gerek ekonomik birçok gelişmeye sahne olmuştur. Bu çalışmamızda amacımız Osmanlı Devlet ekonomisinde önemli yeri olan Bursa nın yaşanan bu

16 3 gelişmeler sürecinde ipek böcekçiliğindeki yansımalarını ortaya koyabilmektir. Ayrıca, ipek böcekçiliği ve ipek işi ile ilgili tüm iş kollarının geleneksel bir Osmanlı kent kimliğini taşıyan Bursa da sosyal yaşamdaki etkilerini de ortaya koyabilmektir. Özellikle Bursalı kadınların bu iş kolunda aktif olarak çalışmış olması, Osmanlı ailesinde kadınların da ev ekonomisinde var olduğunu göstermektedir. Tezimizin konusu XIX. yüzyılda Bursa da İpek Böcekçiliğidir. Osmanlı Devletinin ilk büyük başkenti olan Bursa siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel yapısı ile son derece önemli bir miras üzerindedir. Biz bu çalışma ile ipekçilikte zengin mirasa sahip olan Bursa nın Osmanlı ekonomisindeki yerini Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları ve konu ile ilgili yapılan telif ve tetkik eserler ışığında XIX. yüzyıl Osmanlı Devletinde Bursa da ipek böcekçiliğinin yeri ve önemini ortaya koyabilmeyi amaç edindik.

17 BİRİNCİ BÖLÜM XIX. YÜZYIL ÖNCESİ OSMANLI EKONOMİSİNDE İPEK BÖCEKÇİLİĞİ VE İPEK 1.1. EKONOMİK BİR DEĞER OLARAK İPEĞİN OSMANLI EKONOMİSİN- DE YERİ VE ÖNEMİ İpek ve ipek böceği yetiştiriciliğinin anavatanı Çin dir. Çin in MÖ yılında imparatoru W Hang ve eşi ipek böcekçiliği ile ilgilenen ilk kişiler olarak kayıtlarda yer almaktadır. 1 Diğer taraftan İranlılar da ipekçiliğin ilk önce kendilerinde başladığını kabul etmektedirler. Nitekim ipekli kumaş dokumasında ve bunun ticaretinde İran ın önemli bir payı bulunmaktadır. İran dünyaya ürettiği üstün sanat değerine sahip dokumalarını Anadolu üzerinden ulaştırmıştır. En eski örnekler de İran da bulunmaktadır. 2 Bizans a bir görüşe göre, MS.552 de Justinien zamanında kamış baston içerisinde ipek böceği tohumu iki rahip tarafından getirilmiş, bir diğer görüşe göre ise Göktürk Hakanının İstanbul a gönderdiği 400 Türk tarafından getirilmiştir. Akdeniz den İspanya, İtalya ve Yunanistan a IX. ve X. yüzyıllarda ipekçilik işi yayılmıştır. 3 İmparator I. Justinianus döneminden itibaren Bursa da yüzyıllar boyunca büyük bir öneme sahip olacak ipek üretimi MS. 555 li yıllardan sonra başlamıştır. 4 Osmanlı Devletinin ilk büyük başkenti olan Bursa, 16 Nisan 1326 tarihinde Osmanlı egemenliği altına girmiştir. Bursa Hüdavendigar Sancağının merkezidir. Bursa merkez kaza ile birlikte 30 dan fazla kazaya sahiptir. Bunların belli başlıları İnegöl, Yarhisar, Söğüt, Taraklı, Geyve, Akyazı, Göynük, 1 Ümit Koç, Savaştan Sanata İpek ( ), Manas Yayıncılık, Elazığ, 2009, s. 2,3 2 Fahri Dalsar, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa da İpekçilik, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1960, s. 3,4 3 Dalsar, a.g.e., s. 6,7 4 Engin Yanal, Osmanlı Öncesi Bursa, Bir Masaldı Bursa, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996, S , s. 14

18 5 Beypazarı, Mihaliç, Gönen, Bergama kazalarıdır. 5 Bursa merkez ile birlikte merkeze bağlı sancak ve kazalarda ipek böcekçiliği ve ipek işi ile ilgili iş kollarındaki faaliyetler bölgenin ekonomisinde ilk sıralarda yer almıştır. İpekli sanayinin de son derece etkin olduğu sanayi üretimi loncalar içerisinde faaliyet göstermektedir. En önemli faaliyeti ise haksız rekabetin önlenmesi çabasıdır. Osmanlı ekonomi zihniyetinde bu loncaların faaliyetlerine müdahale yoktur. Özel görevlendirilmelerle esnaf içi huzur temini önemlidir. Bu iş için ehl-i hibre denilen görevliler bulunmaktaydı. Ehl-i hibreler, zanaatın içinden yetişirdi, hammadde ve üretim kalitesini temin etmek, işçi seçimlerini yapmakla görevliydi. Esnafın problemlerinde bilgisine başvurulurdu. 6 Devletin fonksiyonu üretilen ürünün kalite, miktar ve fiyatları merkezlidir. Lonca hammaddenin arzında, talebi karşılayan bir mekanizma mahiyetindeydi. Devlet özellikle pamuk, ipek, kereste ve demir maddelerinin temini aşamasında, üretimdeki azlık dolayısıyla piyasalara yeterli miktarda ürün ihtiyacının karşılanabilmesi için çeşitli önlemler almıştır. 7 Ürün azlığının yaratabileceği olumsuzlukları önleyebilmek adına devlet, ipek konusunda örneklendirirsek dışarıya ürünün çıkarılmasını önlemeye yönelik kararlar almış ve çok ciddi olarak bu konu üzerinde durmuştur. İstanbul mahkemesinin 25 Ocak 1802 tarihli takririnde; Bursa ve civarında bulunan ipeklerin Bursa bedesteninde toplanıp, İstanbul un ihtiyacı olan miktarın belirlenmesinden önce, devlet sınırları içerisinde satılmaması ya da yabancı bir tüccara ipeklerin sattırılmaması ile ilgili karar alınmıştır. Bu karar yabancı elçilik konsoloslarına bildirilmiştir. 8 Osmanlı Devleti ekonomi faaliyetlerine, devletin ekonomi zihniyetini kavramakla vâkıf olunabilir. Bu zihniyetin temel yapı taşları iaşe, gelenekselcilik ve fiskanalizm olarak adlandırılan, hazine gelirlerinin arttırılmasına, düşüşün yaşanmamasına yönelik uygulamalar olarak belirtilmiştir. Bu temel il- 5 Halil İnalcık, Bursa, D.İ.A., C. 6, s M. A. Yediyıldız, Şeriyye Sicillerine Göre XVI. yüzyılın İkinci Yarısında Bursa Esnafı ve Ekonomik Hayat, Bursa, 2003, s. 28, 30 7 Rıfat Önsoy, Tanzimat Dönemi Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1988, s. 3,4 8 BOA. C.HR-103/5147

19 6 keler Osmanlı iktisadi dünya görüşüyle zamana, bölge ve sektöre göre farklılaşmakla birlikte kimliğini ve tavrını bu temeller üzerinden oluşturmuştur. 9 Osmanlı ekonomi anlayışının olumsuz bir yansıması, ticareti ekonomik bir kazanç kapısı olarak görmemiş olmasıdır. Dış ticaret ve iç üretim arasındaki ilişki neticesinde buna uygun olarak üretim fazlası yaratıp bundan ticaret yoluyla kazanç sağlamak yoluna gidilmemiştir. Osmanlı üretiminde ana gaye İstanbul başta olmak üzere ordunun ihtiyaçlarını karşılamak, şehirlerin besin ve araç gereçlerini temin etmektir. Osmanlı ekonomisi iç pazarda mal sıkıntısı yaşanmaması amaçlı bir seyir takip etmiştir. Bu zihniyet, ekonomide ticaretin kendi içinde gelişebileceği rekabet yetisini kazandırabileceği dinamikleri oluşturamamıştır. 10 Dolayısıyla XIX. yüzyıla gelinceye kadar özellikle dışarıdan gelen pazar arayışı talepleri ve üretim fazlası ürünlerin Osmanlı pazarlarına arzı karşısında yerli ürünlerin rekabet edebilme olasılığını bir anlamda kaybetmesine neden olmuştur. XIX. yüzyıl Osmanlı ekonomisinin genel değerlendirilmesinde yapılan yorumlardan biri de üretim düzeyleri, sermaye birikimi, teknolojik değişimlere ayak uydurma çerçevesinde pek de iyi bir konumda olmadığı ve bunun doğal bir sonucu olarak da durgun bir dönemin yaşandığıdır. 11 Osmanlı ekonomisinde büyük bir ehemmiyete sahip olan ipek böcekçiliği konusunda XIX. yüzyılda padişahların ipek sektörünü koruma amaçlı birçok iradeler yayınlaması ipekçiliğin ne derece önemli bir gelir kaynağı olduğunu göstermektedir. 19 Kasım 1797 tarihinde çıkarılan iradede ipeğin yabancılara sattırılmaması ve öncelikle İstanbul a gönderilmesi istenmiştir. Yine bu kapsamda 20 Ekim 1804 tarihinde çıkarılan iradede aynı hüküm tekrarlamış, ipeğin İstanbul a gönderilmeden sattırılması yasaklanmıştır. 12 Ham ipek sıkıntısının yaşanmasını önlemek adına alınan önlemlerden, iç pazar ihtiyaç- 9 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000, s Rıfat Önsoy, Mali Tutsaklağa Giden Yol Osmanlı Borçları ( ), Turhan Kitapevi, Ankara, 1996, s Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara, 1988, s. 11, BOA. C.İKTS- 20/954, BOA. C.İKTS- 7/307

20 7 larının karşılanmadan ipeğin dışarıya çıkarılmasına engel olunmasının dışında, Avrupalı tüccarların ipek böceği üreticilerine avans vermelerini de yasaklamıştır. Ham ipeğin Bursa mizanına getirilip tartıldıktan sonra satılması emrini vermiştir. Devlet bu iradelerle ipek ticaretini sekteye uğratacak engelleri kaldırmayı amaç edinmiş, bunun için de üretimde, korumacı bir devlet politikası izlemiştir. 13 Sultan II. Mahmud döneminde 1831 yılında çıkarılan Hatt-ı Hümayun da Bursa ve Tırnova da imal edilen ipeğin, resm-i mirisine dair alınacak öşür miktarı ürünün % 10 u olarak belirlenmiştir. Ayrıca ipeğin bir elden toplanarak istiflenmesinin önüne geçebilmek için bu yönde tedbirler alınmıştır. Buna göre Bursa ipeği % 10 öşür ile meşdud (çözgü iplikleri) ipek için ayrıca öşür alınacak ve kendi malını satmayarak meşdud yapan üreticiler bu öşrü % 15 olarak ödeyeceklerdir. 14 Bu hatt-ı hümayun ile belirlenen %10 kısım üretici için memnuniyet verici olmuştur. Yine üreticiler bu dönem için ipek mizanının Simkeş Hanı na nakledilmesinden memnundurlar İPEK YOLU TİCARETİ, İPEKLİ ÜRETİM YAPAN MERKEZLER Osmanlı Devleti sınırlarının genişlemesiyle birlikte mevcut ticaret yolları üzerinde Osmanlı etkisi hâkim olmaya başlamıştır. Ticaret yollarının istikametinin özellikle İstanbul merkez haline gelecek şekilde bir değişimi söz konusudur. XIV. yüzyılın sonuna dek Trabzon, ardından Kırım üzerinden batıya ve kuzey batıya doğru ilerleyen ipek yolu ticareti, Osmanlı Devletiyle birlikte değişmiştir. Yeni rota Anadolu üzerinden İstanbul, Bursa ve sonrasında İzmir de son bulmuştur. 16 Anadolu da önemli ticaret yolu doğuda Tebriz den Konya ya bu istikametten Alanya ve Gönen üzerinden dağılıyordu. Diğer önemli ticaret 13 Donald Quataert, Selanik teki İşçiler, , Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, s. 200, 201, BOA. HAT / BOA. HAT-. 663/ Murat Çızakça, İslam Dünyasında ve Batı da İş Ortaklıkları Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, (Çeviren: Şehnaz Layıkel), İstanbul, 1999, s. 77

21 8 merkezleri Erzincan dan Sivas ve Ankara ya ve oradan batıya ulaşan bir istikamet izlemiştir. Osmanlıların Bursa yı fethiyle birlikte ticaret yolunun batıdaki merkezini Bursa teşkil etmiştir. 17 İpek yolunun Anadolu da İran ve Osmanlı yı birleştiren iki ana arterinin her ikisinde de Bursa nın önemli bir rolünün olduğunu belirtmeliyiz. İlk istikamette, Kuzey den geçerek Erzurum, Erzincan, Sivas, Tokat, Ankara, Bolu ve Bursa, ikinci istikamet, Güney den gelerek Van, Bitlis, Diyarbakır, Urfa, Birecik, Halep, Adana, Konya, Akşehir, Kütahya ve Bursa yoluyla devam etmekteydi. 18 Bu iller Doğu ile Batı yı birbirine bağlayan ana yollar üzerinde ticaretin önemli merkezlerini oluşturmaktaydı. Osmanlı fetihlerinde doğu yönünde istikamet takip edilmesinin sebeplerinden biri de ipek yolu ve ticaretidir. Bursa, doğu-batı ticaretinde antrepo mahiyetindedir. Özelde İran ipeğinin bu ticarette payı yüksektir. Devlet ticareti yapılan İran ipeği üzerinden iki merkezde gümrük almıştır. Gümrük alımının ilk merkezi Tokat ikinci merkezi Bursa dır. 19 İpek yüzyıllardır Doğu-Batı istikametindeki ticarette önemli bir ürün olarak öne çıkmıştır. XIII. yüzyılda Asya nın ipek ve baharatı ve Yakındoğu da üretilen birbirinden farklı mallar, Avrupa ya gönderilirken Avrupa malları ve gümüşü ile karşılığını bulmuştur. 20 XIV-XV. yüzyıllarda ticaret yollarının değişmesi sonrasında yaşanan ticari gerileme ve değerli maden kıtlıklarının ortaya çıkışı Osmanlı Devletini zengin maden yataklarına yönelmeye sevk etmiştir. 21 Doğu-Batı yönünde geniş bir alanda varlığını sürdüren Osmanlı Devleti için ekonominin bel kemiğini oluşturan Doğu-Batı ticaret yolu ve bu yolun işleyişi önemlidir. İpek satışını kendi kontrolü altına alan Osmanlı devleti, dokuma sanayisinin merkezleri olan Amasya, Bursa, İstanbul, Bağdat, Mardin ve Diyarbakır da İran dan gelen ham ipeği işleyerek piyasalara sunmuştur. Osmanlı Devletinde işlenerek Avrupa ya gönderilen ipekliler, dolayı- 17 Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s Ahmet Tabakoğlu, Türk Ticaret Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s Halil İnalcık, XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, C. XXIV., S.93-96, TTK, Ankara, 1960, s. 51, Şevket Pamuk, a.g.e, s Şevket Pamuk, a.g.e, s. 37, 38

22 9 sıyla bunun için gerçekleştirilen İran dan ham ipek talebi, İran için ipekli üretimde gerilemeye neden olduğu yorumları bulunmaktadır. 22 XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti dâhilinde ham ipek üretimi ve ipekli dokumalar yanında, ürünlerini de ihraç eden bölgeler Selanik ten Bağdat a uzanan bir paralelde Edirne, İstanbul, Hereke, İzmit, Bilecik, Geyve, Küplü, İnegöl, Mudanya, Mihaliç ve Bursa, Foca, İzmir, Bafra, Amasya, Kayseri, Sivas, Eğin, Trabzon, Harput, Erzurum, Diyarbakır, Bitlis, Van, Halep ve Şam gibi merkezleri içermektedir. 23 Bursa mizanına getirilip mizanı belirlendikten sonra satışı yapılan ipeğin üretimini yapan yerler genellikle Bilecik, Küplü, Yenişehir, Söğüt, İnegöl, Lefke, Beypazarı, Akhisar, Geyve kazalarıdır. 24 XIX. yüzyılda loncalardan sıyrılarak serbest piyasaya yönelen ipek üretimi ve ticareti ile bu sektörde yaşanan rekabet daha çok iç piyasada etki etmiştir. Bu rekabet Bursa, İstanbul, Şam, Halep, Diyarbakır, İzmir, Edirne ve Selanik dokumaları arasında sürmüştür. Her biri ipek piyasasında sektörün önderi olma gayreti içerisinde üretimini gerçekleştirmiştir. 25 Bu durumun en güzel örneğini 18 Nisan 1809 tarihli arşiv kaydı vermektedir. Bu kayıtta Bursa ya getirilmesi gereken ipeğin Şam, Halep ve Diyarbakır taraflarına götürüldüğü ve bu nedenle Bursa mizanına ürününü nakletmeyen ve elinde tezkeresi bulunmayan tüccardan iki kat vergi alınması istenmiş ve ayrıca bu kişilerin cezalandırılması öngörülmüştür. Bu duruma engel olabilmek için Mihaliç, Kirmastı, Bandırma, Erdek, Gevhan, Edincik, Manyas, Sincan, Susurluk, Mudanya, Gemlik, Pazarköy, Yalakabad, Karamürsel ve İznik kazalarına emir gönderilerek ipeği kaçırabilecek tüccara karşı önlem alınması istenmiştir. 26 Osmanlı Devleti ipek sektörünün gelişmesine imkân tanımış ve ipekli dokumalarının sayısında sınırlamada bulunmamıştır. 22 Halil İnalcık, Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, (Editör: Emre Yalçın), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s D. Quataert, Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s BOA. C.ML.-338/ D. Quataert, a.g.e., İstanbul, 1999, s. 195, BOA. C.ML.-338/13889

23 XVI.-XVII. YÜZYILLARDA BURSA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ Bursa nın uluslararası alanda bir pazar olması özellikle ipek ticareti ve sanayisinde bir merkez haline gelmesinin temelleri XIV. yüzyılın ikinci yarısında atılmıştır. XV. yüzyılda artık Bursa ipek ticaretinin merkezi konumunu kazanmıştır. Bu ticarette özellikle İran ham ipeği Bursa yolu ile Avrupa ya aktarılmaktadır ve en önemli ipek alıcısı ülke İtalya dır. İran ipeğinin ihraç yolu Bursa-Mudanya ve Pera güzergâhını izlemiştir. 27 Batıdaki ticaret merkezi de Venedik tir. Doğulu tüccarlar 1607 de Venedik in Spalato iskelesine balya mal getirmiştir. Doğunun zenginliklerini batıya taşıyan bu tüccarlar, Ermeni, Yahudi, Rum, İranlı, Ulah, Türk gibi çeşitli milletlerdendir. Bu Türk tüccarlar içerisinde Bursa dan dahi tüccarların var olduğu kaydedilmiştir. 28 Bursa hem siyasi hem ekonomik yönden Osmanlı Devleti için büyük öneme sahip bir şehirdir. Doğu-Batı ticaretinin merkezlerinden biridir. XVII. yüzyıla dek Balkanlar, Doğu Avrupa ve İstanbul için Doğunun ticari mallarının antreposu görevini üstlenmiştir. İpek ile ilgili her türlü faaliyet, işlenmesinden pazarlanmasına her aşamasında ipek Bursa için zenginliğin temel yapı taşı olarak kabul edilmiştir. 29 İpek böceğinin itina ile ördüğü kozaların dokunacak hale gelinceye dek uzun bir seyri vardır. Kozalar buhar ya da sıcak su kazanlarında kaynatılır sonrasında mancınık tezgâhlarında tel haline getirilir, dolaplarda katlanıp bükülerek iplik haline getirilir. İpek ipliğinin bir sonraki seyri boyacılar iledir. 30 Boya sonrası artık üretilecek ürüne göre dokumacıların tezgâhlarında yerini alır. Birbirinden güzel örnekleriyle Bursa ipekli dokumaları özellikle çok çeşitli ürün yelpazesiyle haklı bir üne sahiptir. Seyahatnamesinde Evliya Çelebi, Bursa ipekli dokumaları içerisinde kadifelerin çok güzel ve eşsiz olduğunu ifade et- 27 H. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, C.I: , Eren Yayıncılık, İstanbul, 2000, s. 274, Fernard Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, C.I., Eren Yayınları, ( Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul, 1989, s İnalcık, Bursa, D.İ.A, s Yılmaz Kurt, XVI. Yüzyılda Bursa da Sanayi ve Ticaret, VIII. Uluslararası Türkiye nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Bildiriler, (Editör: Nurcan Abacı), Bursa, 1998, s. 232

24 11 miştir. Bursa da üretilen ipekli dokumalar olarak da kadifeler dışında Bursa alacası, ipek keseler, ibrişim, çatmaları kaydetmiştir yılları arasında Vale, Atlas, Tafta, Kemha, Kutnu ipek kumaşları üzerine yapılan inceleme neticesinde fiyatlar % 251 oranında bir artış göstermiştir. Yine bu inceleme üzerinden ham ipek fiyatlarının bu dönemler arasında % 568 oranında bir artış gösterdiği kaydedilmiştir. 32 Bu artışların nedeni özellikle ham ipeğe Avrupa dan talebin çok fazla olması gösterilmiştir. Dolayısıyla ham ipek talebindeki bu artış Bursa fiyatlarını önemli ölçüde etkilemiştir. 33 Ticarette toptancı tüccarlar, hanlarda ticaretini yapacağı malı toplayarak ya kendisi getirir ya da devralarak esnafa dağıtırlardı. Bu tüccarlar genellikle yabancılardır. Özellikle İran da üretilen ham ipek ve ibrişim Bursa pazarlarına getirilerek bu ticaretten XV-XVI. yüzyıllarda tüccarlar büyük ölçüde kâr elde etmekteydiler. 34 Bursa da ayrıca XV-XVI. yüzyıllarda tüccar ve imalatçılar köle çalıştırmaktaydılar. Bu işlerde bir süre çalışan köleler azat edilirlerdi ve azatlı bu köleler zamanla kendi işlerini kurabilme olanaklarını bulabilmekteydiler. 35 Osmanlı Devleti sanayisi XVI. yüzyıldaki fiyat hareketlerinden olumsuz etkilenmiştir yılında mali bunalım yaşanmıştır. Türk parasının değer kaybı ve devletin parayı tağşişiyle alım gücünün zayıflamasının etkisi, asker içerisindeki isyanların baş göstermesi bu bunalımı tetiklemiştir yılları arasında yaşanan krizde para ayarının düşürülmesi ticaret hacminde de daralma yaratmıştır. 36 Özellikle de kıyı bölgelerdeki loncalar hammadde gereksinimini karşılayamadığından üretime ara vermek zorunda kalmıştır yılları arası Bursa ipekli dokuma sanayii ile ilgili olarak hammadde fiyatlarının hızla artması ve ücretlerin bu fiyat artışlarının gerisinde kalmasına karşın ihracatla elde edilecek kâr çok düşük seviyede kalmıştır. Buna karşın 31 Evliya Çelebi, Seyahatname, C. II. s Murat Çızakça, Fiyat Tarihi ve Bursa İpek Sanayi: Osmanlı Sanayinin Çöküşü Üzerinde Bir İnceleme, Toplum ve Bilim, Güz 1980, s Murat Çızakça, a.g.e., s Mustafa Akdağ, Türkiye nin iktisadi ve İçtimai Tarihi ( ), C. II., Barış Yayınları, Ankara, 1999, s. 145, Suraiya Faroqhi, Krizler ve Değişim , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, C.II: , Eren Yayıncılık, İstanbul, 2004, s Fernard Braudel,a.g.e., s. 367, 368

25 12 hammadde kıtlıklarının bir süre sonra ortadan kalktığı ve loncaların toparlandığı yönlü farklı görüşlerin bulunduğunu belirtmek gerekmektedir. 37 Ayrıca XVI. yüzyıl Bursa ipekli dokuma sanayisinde gerileme görülmüştür. İpekli dokuma işi ile ilgili kişilerin özellikle İran seferine katılması bu işin gerilemesinde büyük bir etken olarak gözükmektedir. Bu dönemde 46 tezgâha sahip işletmeler tezgâhları azalarak küçük işletmeler haline gelmiştir. Yine 1587 tarihli bir yoklamada Bursa da ipekli dokuma tezgâhlarının sayısı 12 olarak kaydedildiği bilgisi sektörün gerilediğini göstermektedir. Diğer bir gelişme Bursa için dokumalarının alıcısı olan İstanbul da tezgâhların kurularak ihtiyacını gerektiren üretime geçmiş olması Bursa ipekli üretimi için gerileme nedenlerinden olmuştur. İstanbul bu dönemde 268 tezgâha sahiptir. 38 İran a yapılan ticarette, İran sınırlarında Osmanlı tüccarlarına yapılan saldırılar, mallarının yağmalanması iki devlet arasında gerilimlere yol açmıştır. 39 XVI. yüzyılda olduğu gibi XVII. yüzyılda da yaşanan iç isyanlar ve İran ile süren savaşlar Osmanlı ipek imalatını etkilemiştir, neticede ipek fiyatlarındaki dalgalanmalara da yansımıştır. 40 Bursa ile adeta özdeşleşen ipek böcekçiliği, dokuma ve ticareti Bursa ekonomisinin temel yapı taşını oluşturmuştur. Devlet ipek işinden önemli miktarlarda gelir elde etmiştir. Özellikle XVII yüzyılda Bursa ekonomisinde etkin olan ve gelişen üç sektör hep ipek işi ile ilgilidir. Yerel ipek zanaatının büyümekte olduğu, ipek eğirme işindeki maharet, üretilen ürünlerdeki kalite ve bu ürünlerin sevkiyatı ile ortaya konan ticaret faaliyetleri öne çıkmıştır. 41 Ticareti yapılan ipek öncelikle malın tartımının yapılacağı hana getirilir, mizanda tartılır ve devlet tüccarın ödemesi gereken malın vergisini belirlerdi. Tüccar malını ancak mizan sonrasında vergisini ödedikten sonra kendisine verilen tezkire ile satabilirdi. Osmanlı Devleti mizan defterlerinde bu kayıtları 37 Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları I, Türkiye İş Bankası Yayınları, Çeviren: Gökhan Aksoy, İstanbul, 2007, s Ümit Koç, a.g.e, s. 98,99 39 Bekir Kütükoğlu, Osmanlı-İran Münasebetleri ( ), İstanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1962, s. 17, Ümit Koç, a.g.e., s Haim Gerber, Economy And Socienty İn An Ottoman City: Bursa ( ), The Hebrew University, Jarusalem, 1988, s. 81

26 13 tutmuştur. XVII. yüzyılda mizan resmi vezne başına 52 akçedir. Alıcı ve satıcıdan bu miktar alındıktan sonra ham ipeğin satışı gerçekleştirilirdi. 42 Bursa da ham ipekten alınan mizan vergisi 1487 yılında 6 milyon akçe tutarında ve oldukça yüksek bir meblağı oluşturmuştur. Bu rakam 1523 de 7.35 milyon düzeyindedir. Zaman zaman İran ile girilen siyasi, ekonomik sürtüşmeler dolayısıyla özellikle I. Selim in 1520 deki ipek ambargosuyla 2.10 milyon seviyelerine gerilemiştir. Yine 1577 yılında mizan vergisi 2.38 milyondur yılında bu rakam yükselme göstermiş 4.55 milyona ulaşmıştır da 5.20 milyon, 1638 yılında 3.12 milyon seviyelerinde bir seyir takip etmiştir. 43 Bursa nın ipek böcekçiliğinde ilerlemesinde ucuz İran ipeğinin bolluğu yerli üretimin gelişmesine engel olan bir durum oluşturmuştur. Zamanla bu durum değişmiş Bursa, yine özellikle ipek böcekçiliği ve ham ipek üretiminde önemli merkezlerden biri haline gelmiştir Nurhan Atasoy, İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, TEB İletişim ve Yayıncılık, İstanbul, 2001, s İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, C.I: , Eren Yayıncılık, İstanbul, 2000, s. 278, Tablo I: İnalcık, a.g.e., s. 281

27 14 Tablo 1: yılları arası ortalama ham ipek fiyatları 45 Yıllar 1 lidre ipeğin akçe cinsinden ortalama fiyatı Murat Çızakça,,a.g.m., s. 93, 94 1 lidre(ipek İçin): 120 dirhem = g.

28 15 Bursa da yılları arası ipek ile ilgili olarak üreticiler Avrupalılarla rekabet halindedirler. Bu rekabet ipekli kumaş üretiminde ham ipek temini ve üretilen ürünün satılması noktalarındadır XVIII. YÜZYILDA BURSA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ Osmanlı sanayinin gelişim süreci batıdaki sanayi gelişmeleri ile aynı seviyede olmamıştır. Osmanlı sanayi gelişmeleri ne tam anlamıyla durağan ve gelişime kapalı ne de batıda olduğu gibi tek yönlü bir değişme seyri takip edebilmiştir. Osmanlı sanayi sürecindeki gelişmeler sektöre, zamana, bölgelere göre birbirinden farklı değişimlere sahne olmuştur. Ancak bu noktada yapılan eleştiriler arasında Osmanlı sanayi gelişmelerinin batıda olduğu gibi modern ekonomik büyümelere doğru bir ilerleyiş değil de bunun gerisinde klasik Osmanlı iktisadi sistemi içerisinde bir gelişme göstermiş olduğu yönündedir. 47 XVIII. yüzyıl Osmanlı sanayii içerisinde ihracat kontrol altında tutulduğundan üretimde büyük bir yekûn tutan hammadde gereksinimi koruma altına alınmış ve bu gereksinim yerli hammadde kaynaklarından karşılanmıştır. Bu dönem sanayii üretimi kaba ve orta kalitede üretimde yoğunluk göstermiştir. İpekli üretim olarak orta kalitede ürünler ve büyük bir çoğunluğu da pamukla karışık kumaş üretimi piyasalara hâkim olmuştur. 48 Bursa mizanında, çözgü ipekleri (meşdud) 600 dirhem=1920 gr, atkı ipekleri (pod) 1000 dirhem=3.200 gr olarak satılmaktadır yılında her meşdud için 90 akçe, her pod için 60 akçe vergi miktarı olarak alınmıştır. 49 İpekli dokuma ve bu dokuma ürünlerin kullanımı Osmanlı sarayı ve devlet erkânın zengin kesimlerinde oldukça yüksek oranlardadır. Özellikle ipekli 46 Murat Çızakça, a.g.m., s M. Genç, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayii, Osmanlı Toplum Yapısı Üzerine, Sebat Matbaa, Konya, 1996, s Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000, s Dalsar, a.g.e., s. 363,364

29 16 ürünler hediye bohçalarında mutlaka bulunması gereken parçalardır. Sarayın yünlü ve ipekli dokuma alım rakamlarına bakıldığında ipekli ürünlerdeki miktarın fazlalığı, ne derece tercih edildiği noktasında önemli bir veri oluşturmaktadır. Tablo 2: Sarayın yıllık kumaş tüketimi yünlü ve ipekli dokumanın miktarları ve ortalama birim fiyatları 50 Yıllar Yünlü İpekli Miktar (Zira ) Fiyat (Akçe) Miktar (Zira) Fiyat (Akçe) , ? Rakamlar değerlendirildiğinde göze çarpan ilk husus zamanla ipekli dokumanın yünlü dokuma ihtiyacının ve talebinin üzerine çıktığıdır. İstanbul daki atölyelere Bursa dan ipek ipliği, ipliğin çekilip boyanması sonrasında gönderilmektedir. İstanbul atölyeleri daha çok seraser ve kemha çeşitlerinde ustalaşmıştır. Ürünler sarayın ihtiyaçlarını karşılamaktadır. 51 Devlet harcamaları kısma amaçlı olarak Mirî Mübayaa sistemini uygulamıştır. Bu, devletin ihtiyacı olan mal ve hizmeti ayni olarak üreticilerden piyasa fiyatlarının altında satın almasıyla uygulanan bir sistemdir. Özellikle XVIII. yüzyıl savaş giderlerinin artmasıyla birlikte bu rejimin uygulanmasında artış görülmüştür. 52 Bu uygulamayı Bursa ipek işinde de görmekteyiz. Buna bir örnek olarak İran şehbender vekili bir kişinin Bursa Mudanya da Mir-i Mübayaa olarak ipek fabrikası işletmesini verebiliriz. Bu işletmeye sahip İran 50 Genç, a.g.e., s. 244 zira: (kumaşlar için endaze): 0,650 m. 51 Nurhan Atasoy, a.g.e., s M. Genç, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayii, Osmanlı Toplum Yapısı Üzerine, Sebat Matbaası, Konya, 1996, s. 180

30 17 Şehbender vekili Hoca Serkiz isimli şahsın 1860 yılında Mudanya da kiraladığı ipek fabrikasında Fransız tebaasından Fotaki ve Yolanzo isimli şahıslar tarafından, koza, eşyası ve bir miktar parası çalınmıştır. İran konsolosu meselenin halledilmesi için Bursa mutasarrıfını bilgilendirmektedir BOA, HR. MKT.-351/58

31 İKİNCİ BÖLÜM XIX. YÜZYILDA BURSA DA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ 2.1. XIX. YÜZYIL BURSA İPEK BÖCEKÇİLİĞİ, İPEK ÜRETİMİ VE AŞA- MALARI İpek, bir dizi işlemlerin ardı ardına gerçekleştirilmesiyle elde edilen narin bir üründür. İpek böceği yetiştiriciliği ve koza elde etme süreci, kozadan iplik çekme, çekilen ipeğin işlenmesi ve dokunması, boyanması ve sonrasında pazara sunulması süreçleri ile bunların gerçekleştirilebilmesi için özel mekânlar gerekmektedir. Bu mekânlar XIX. yüzyılda geliştirilen yeni teknolojilerle değişmiştir. İpek böceğinin yetiştirildiği konutlar, böcekhaneler, kozaların kurutulduğu kozaklıklar, kozanın işlendiği buharlı istimhaneler, ipek ipliğinin çekim işi için mancınıkhaneler, çekilen ipliğin dokumaya hazırlandığı bükümhane ve çözgühaneler, dokuma işinin gerçekleştirildiği dokuma atölyeleri, boyamanın gerçekleştirildiği boyahanelerdir. Çarşı ve hanlar satış sürecinin önemli bir bölümüdür. 54 Ham ipek üretiminde Bursa, 1838 yılıyla kısa mancınıklarla üretime geçmiştir. Bu durumun nedeni Avrupa da ipek fabrikalarının ham ipek ihtiyacını karşılayan Bursa ipek üreticilerine yön vermeleridir. Bu uygulama ile fabrika içerisinde kullanılan aletlerin az yer kaplaması ve üretilen ipeğin çok daha yumuşak ve parlak oluşu tercih edilen husustur yılıyla Bursa da buharlı mancınıkla ipek çekilmeye başlanarak yüksek kalitede ürün ortaya konulmuştur. Bu uygulama yaygınlaşmış ve bununla birlikte ücretlerde artış, kaliteli ürünle fiyatlarda büyük bir artış kaydedilmiştir. 55 Buharlı mancınıkla çekilmiş Bursa ipeği piyasalarda ün kazanmıştır. Rekabet edebilme gücü kaliteli ve ucuz ürün elde edilerek arttırılmıştır. 54 Elif Özlem Aydın, a.g.e., s D. Quataert, Selanik teki İşçiler, , Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, s. 210, 211

32 19 XIX. yüzyılda ulaşım imkânlarındaki gelişmeler özellikle demiryolu ulaşımıyla Avrupa dan ithal edilen mamul malların yerli sanayiyle rekabeti sonucunda Osmanlı üreticileri bu rekabetten etkilenmişlerdir. Yerli sanayi bu rekabette dayanma gücünü fabrikalaşma yoluyla gösterebilmiştir. Özellikle bu ticari rekabetten etkilenenler ithal malı iplik kullanarak üretim yapanlardır. Yerli sanayi kendisini düşük ücret ve kârlarla çalışma, emek ağırlıklı üretimi sürdürmek ve pazarda varlığını koruma yolunda direnç göstermiştir. 56 XIX. yüzyıl Bursa sında ipek imalatı büyük ölçüde hammadde, Bursa ipek böcekçilerinin yetiştirdiği kozalardan sağlanmaktaydı. Yetiştirilen ipek böceği tohumları arasında yerli tohum haricinde Bağdat, Japonya, Buhara, Halep, Avrupa tohumları da kullanılarak üretim gerçekleştirilmekteydi tarihi öncesi, mizan-ı harir mukataası, Hamidiye vakfına bağlıdır ve yıllık kuruş değerinde iltizam gelirine sahiptir. Devlet 1804 Aralık ayı itibariyle bu geliri Tersane Hazinesine bağlamıştır. Buna göre Anadolu ve Rumeli mizan-ı harir mukataaları tek bir idarede toplanmıştır. Oluşturulan harir nizamınca devlet ipek alımlarında ve satışında bir takım kısıtlamalar getirmiş ve bu işler inhisar altına alınmıştır. Ancak zamanla ipeğin gümrük vergisinde tüccarın şikâyetleri hâsıl olmuş ve uygulamada olumsuzluklar yaşanmıştır. 58 Yüzyılın başında yayınlanan fermanla harir nizamında bir takım değişikliklere gidilmiştir. Bundan böyle ipek üreticisi, harir eminlerine mizan vergisini verdikten sonra, serbestçe ipeğini istediği kişiye satabilecektir. Ancak bu durum ülke dışına gönderilecek ve yabancı tüccara satılacak olan ipekler için geçerli değildir. Devlet bu hususu emr-i ali ısdarı ile özel bir izinle kontrol altında tutmaktadır. 59 Devlet ipek böceği yetiştiriciliğine özel önem göstermekte, üretimin yapıldığı merkezlerden dışarıya ürünün çıkarılmasına izin vermemektedir. Buna göre ipek mahsulüyle ilgili olarak alım-satımlarına belirlediği kurallar dâhilinde izin vermiştir da yazılan emirle Bursa, İnegöl, Yenişehir, Bilecik, Söğüt, 56 Ş. Pamuk, Osmanlı- Türkiye İktisadi Tarihi ( ), İstanbul, 1988, s BOA. HH.d Yavuz Cezar, a.g.e., s Yavuz Cezar, a.g.e., s. 219

33 20 Lefke, Geyve, Pazarköy, Orhangazi, Kirmastı, Kemalpaşa, Mihaliç, Karacabey ve Gemlik bölgelerinden çıkarılan ipekler Bursa mizanında resm-i mirisi ödendikten sonra satışına izin vermiştir tarihinde belirlenen miktarı 1,5 vukıyye olan 1 tefe ipekten 3 kuruş ve 1 kıyyeden 2 kuruştur. Ayrıca İstanbul un ihtiyacı olan ipeğin karşılandıktan sonra ipek dışarıya gönderilebilirdi. 61 İpek konusunda hassas davranılmıştır. Üretilen ürünün öncelikle İstanbul a gönderilmesi kararları yüzyıl boyunca, inceleyebildiğimiz birçok kayıtta rastlanmıştır tarihli takrirde Bursa dan İstanbul a gönderilecek ipeğin vergisi, her bir ipek yüklerinden 30 kuruş olarak belirlenmiştir. Buna karşın Bursa dan taşraya götürülecek ipeğin rüsumu her bir ipek yükü için 60 ar kuruş olarak alınmıştır. 63 Devletin sınırları içerisinde bir yerden diğer bir yere koza nakillerinde ödenmesini talep ettiği resm-i gümrük vergisinden tüccarlar şikâyetçidir. Zaman zaman resm-i miri vergisi vermek istemeyen ve kaçıranlar çıkmış, bu kişilere vergiyi iki kat ödemeleri bazen de hapis cezaları dahi verilmiştir. Devletin ipeği sıkı denetimi altına alması Avrupalı tüccarları devlete başvurmaya itmiştir. Bu tüccarlar 3 kuruş olarak belirlenen resm-i miri vermeye razı olduklarını ancak Bursa dan Avrupa ya götürmek üzere tefe ham ipek talep etmişlerdir. 64 Yine 1814 tarihli emir şu şekildedir Bursa, Mihaliç, Bilecik, Lefke, İznik, Bandırma, Pazarköy ve bu havalide hâsıl olan ipek harice gitmeyip cümlesi İstanbul esnafına maktu fiyatla satılıp tevzi edilmiş ve fazlası kalırsa Halep, Şam, Diyarbakır, Tokat ve müste men tüccarına satılması eski şartları iktizasındandır. Bu tüccara Bursa dan fazla kalacak ipek satılması ve bu bahane ile müste men tüccarına Bursa mizanında ipek verilmemesi şartıyla ruhsat 60 BOA. C. İKTS.-24/1188 vukıyye: okka= 400 dirhem= kg. 1 tefe= 600 dirhem 1 kıyye= 1,282 kg. 61 Dalsar, a.g.e., s. 393, 394; Ş.Ş. 585/ 85, 5 Muharrem BOA. C.İKTS. 38/ BOA. C. ML-93/4191 talep edilen bu miktar tefe= dirhem değerindedir. 64 Dalsar, a.g.e., s. 395

34 21 verilmiştir. denilmektedir. 65 Yine 14 Kasım 1815 tarihinde verilen karar gereğince Bursa da meşdudun kıyyesi 60 kuruş ve İstanbul da 71 kuruşa satılması istenmektedir. İpeğin az olması nedeniyle imal edilecek ürünün yabancıların çeşitli yolsuzluklar yaparak malı istiflemelerine engel olunması, ürünün nakline izin verilmemesi kararları alınmıştır. Bununla birlikte İstanbul ihtiyacının senede okka meşdud miktarında olduğu ve Bursalı üreticiden bu miktarda bir imal istenmektedir. 66 Bursa, Hereke başta olmak üzere birçok ipekli kumaş üretimi yapan fabrikalara hammadde ya da yarı mamul mal temini noktasında kaynak niteliğinde olmuştur. Bursa dan Hereke ye ham ipek, kamcıbaşı, sadak, harir-i hassı gönderilmiştir. 67 Özellikle Hereke nin ham ipek sıkıntısını önlemek amacıyla 1852 yılında Bursa da fabrika kurulmuştur. 68 Osmanlı Devleti tekstil sanayi XIX. yüzyılda değişen ve gelişen teknoloji, modanın yanında üretim rekabetini koruduğu görüşü bulunmaktadır. Avrupa da ve İngiltere de iplik ve kumaş fiyatlarındaki gerilemeyi makineleşme ile birlikte ürünlerin piyasaya sunumu sentetik ve yapay boya imalatının piyasaya sürülmesi ve sonrasında üretilen bu ürünlerin piyasalarda yer alması dengeleri değiştirmiştir. ABD den sağlanan ucuz ham madde alımları fiyat dengelerini sarsmıştır. 69 Osmanlı piyasalarını da bu uygun fiyatlı ürünler sarmıştır. İpekli dokumaların yerini pamuklu üretim almıştır. Bu değişimler özellikle ipekli dokuma sanayisini etkilemiştir. Her ne kadar XIX. yüzyılda Avrupa yla birlikte ipekli dokuma sanayindeki teknolojik yeniliklere genelde Osmanlı esnafının özelde Bursa esnafının buna ayak uydurduğunu söyleyebiliyorsak da sektörün gelişimi sekteye uğramıştır. Osmanlı üreticisi yeni gelişmeler ışığında üretimini yapıyor olsa da bu ürünlerin piyasası ve pazarlanması noktasında Avrupa piyasalarını kaybettiğini söyleyebiliriz. Osmanlı, ipek üretiminde Avrupa piyasalarına ham- 65 Bursa Kütüğü, İpek C. II, S. 72, Bursa Kitaplığı, 2009, s BOA. C.İKTS-23/ Hereke ye gönderilen ipek ürünün listesi için; BOA, HHd Dalsar, a.g.e., s D. Qataert, Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s. 47

35 22 madde sağlayıcısı niteliğini kazanmıştır. Özellikle Bursa ham ipeğin temini noktasında piyasalarda varlığını sürdürmüştür. Bu noktada yalnızca yeni teknolojik gelişmelerin etkinliği değil makinelerle üretilen pamuklu dokumanın üretiminde patlaması ve bir moda olarak giyimde çok daha fazla kullanıldığı bir dönem olmuştur. Yine de birtakım yenilikler uygulamaya geçirilmiş bunun için çaba sarf edilmiştir. Osmanlı sanayi gelişiminde Avrupa fabrikalarının dokumalık kumaş olarak kullandıkları ipek ipliğinin yapımındaki teknoloji ilk olarak Selanik de gerçekleştirilmiştir. 70 Bu yeni teknolojiler İtalyanlar aracılığıyla gelmiştir. Tablo 3: Yılları Bursa Dokumacılığında Tüketilen İpek Miktarları 71 Kullanılan Ham İpek Miktarları (kg) Yıl XIX. yüzyıl itibariyle dokuma sektöründe yaşanan yeniliklerle birlikte 1830 ların Osmanlı coğrafyasında ucuz tekstil ürünlerinin tüketimi artış göstermiştir. İpekli dokuma piyasalarda en alt seviyelerde seyretmektedir. Bu 70 D. Quataert, Selanik teki İşçiler, , Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, s D. Quataert, Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s. 207

36 23 yıllar itibariyle dokuma tezgâhlarının yarısı pamuklu kumaş üretiminde faaliyet göstermektedir. Diğer %40 oran ise pamuk ve ipek karışımı kumaşlarının üretimine ayrılmıştır. %10 luk kısımda ise lüks tüketim ürünleri olan altın ve gümüş ipliklerle işlenen ipek kumaşlar yer almıştır lerde bu yüzdelik oran aynı seyri takip etmiştir larla beraber pamuklu dokumalar çok daha fazla bir pay sahibi olmuştur. Başta kutnu, alaca, harir yanında ipekpamuklu dokumalar toplam üretimin %46 lık oranına sahiptir de pamuklu dokumalar tezgâhlarda %80 oranında üretilmiştir. 72 Avrupa da üretim teknolojisinde yaşanan yeni gelişmeler, Avrupa sermayesinin Osmanlı Devleti sınırlarına girişi sonrasında Bursa dokuma sanayisinde geleneksel üretimden yeni teknolojik gelişmelerle üretime sevk etmiştir. İlk defa olarak 1824 yılında Fransa nın ipekli dokuma merkezi olan Lyon da ipek çekim işinde mekanik bir sistem ile ipeğin çekimi ve makine kullanımının ortaya çıkışıyla birlikte ipekli dokuma sanayisi ileri bir adım atmıştır. Bu sistem kozadan çekilen ipeğin standart bir kalınlıkta kopmadan ve düzgün sarılmasını sağlamıştır. Başka bir gelişme ise kozaların buharda ıslatılarak çekilmesi işlemi ipliğin çekimini kolaylaştırmıştır. Bu teknolojik gelişme hızla yaygınlık kazanmıştır. Bursa da da geleneksel olarak mancınıklarda ipek çekim işlemi yerini buhar gücü ile çalışan ipek çekim (filatür) fabrikalarına bırakmıştır yılları arasında dünya piyasalarında ham ipek fiyatı çok yükselmiştir. 12 Ocak 1811 tarihinde çıkan Hatt-ı Hümayunda ipeğin az olması sebebiyle, ipek kozası fiyatlarının yükseldiği, içeride ihtiyacın karşılanabilmesi için de dışarıya ipek ihracının yasaklandığı kaydını görmekteyiz. 74 İpek üretim teknolojisinde çok büyük değişiklik olmasına rağmen üretim diğer yıllara göre 4 kat artmıştır. Bu dönem Bursa da ibrişim elle bükülmektedir yılları arası ham ipek hâsılatında 2 kat artış gerçekleştirilmiştir. Buharlı makinelerin 72 D. Quataert, a.g.e., s Ayhan Aktar, a.g.m., s BOA. HAT.-282/16756

37 24 kullanımıyla işler kolaylaşmıştır. Fabrikalar bu yıllarda Bursa da hızla artmıştır. Binlerce kişiyi de istihdam etmiştir. 75 XIX. yüzyıl Bursa ipek böcekçiliğini etkileyen önemli bir olay, depremdir yılında Bursa da meydana gelen depremde ağır zayiat verilmiştir. Cevdet Paşa bu deprem sonrası Bursa da birçok binanın yıkıldığını kaydetmiştir. 76 Özellikle Bursa İpekçiliği için en önemli yapılar, ipek fabrikaları yıkılmıştır. Kentin önemli geçim kaynağı olan ipekçiliğin yapıldığı yerlerdeki yıkımlar kent ekonomisine büyük zarar vermiştir. İpek fabrikaları gibi bir diğer yıkılan yapılar hanlardır. Hanlar, ipeğin toplanarak mizanının yapıldığı ve satışının gerçekleştirildiği mekânlardır. Yıldırım Beyazıd Evkafı Harir Bedestanı, depremle yıkılmıştır. Biran evvel tamiri için, ipek alımı yapılmış, masrafların karşılanması için komisyon oluşturulmuştur. 77 Toplam masraf kuruş olarak tespit edilmiştir. Bu miktarın kuruşu Evkaf-ı Hümayun dan, kuruşu mizan-ı harir mülteziminden, kalan kuruşu ise derecelerine göre tüccardan alınması kararlaştırılmıştır. 78 Kazaz Çarşısı ve Harir Bedesteni için esnaf, tamir ve masraflar için toplanmıştır. 79 Ekonominin toparlanabilmesi için biran evvel binaların yeniden yapılandırılması çalışmalarına elbirliğiyle girişilmiştir. Dış ticaret açısından Bursa, Mudanya ve Gemlik limanlarıyla ipek ihracatında kendi limanlarını kullanmıştır tarihinde Bursa da ipek ticaretinin gelişmesi amacıyla Gemlik limanı üzerinde faaliyet gösterecek bir vapur kumpanyası kurulmuştur. 80 Bu kumpanyanın ismi, Gemlik Körfezi Vapur Şirketi dir. Şirket senetleri toplam 25 hisseli ve her birinin değeri 23 Osmanlı altını, toplamda sermaye miktarı mecidiye altını değeriyle nizamnamesinde kaydedilmiştir D. Quataert, XIX. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve sosyal Tarihi, C.II., Eren Yayınları, İstanbul, 2004, s. 2021, Cevdet Paşa, Tezakir, 1-12, Derleyen: Cavit Baysun, Ankara, 1953, s. 33, BOA. İ.MVL-336/ BOA. A.MKT. MVL-74/29 79 BOA. İ.MVL- 340/14694, BOA. İ.MVL-347/ BOA. İ.MVL-502/ BOA. İ.MVL-531//23811

38 İpek Böceğinin Beslenmesi-Bakımı İpek böceğinin bakımı süreci öncelikle tohumun saklanması ve böceğin beslenmesi ve koza örülene dek geçen sürede böceğin geçirdiği evreler özel bakım ve itina gerektiren işlemlerdir. Böcekler her 8-10 günde bir uyurlar. Bu uyku süreci dört kez tekrarlanır. Böceğin uykudan uyanması haline aladı adı verilmiştir. Bu dört uyku devresi içerisinde her bir uyku birinci aladı, ikinci aladı, üçüncü aladı, dördüncü aladı ismini almıştır. Son uyku büyük aladı olarak da isimlendirilmiştir. İpek böcekleri için havaların ısınmaya yüz tuttuğu bahar başlangıcı Nisan ayında tohumlar için özel odalar hazırlanır. Bu odaların havadar olması gerekmektedir ve pencerelerde ışığın sızmaması için örtülmektedir. İpek böceği, soğuklara karşı da korunmalı, böceklerin bulunduğu oda belli bir sıcaklıkta tutulmalıdır. 82 Küçük ipek böceğinin üzerlerine bırakılan dut yaprağına sarılanları başka bir yere nakledilir ve nakil ile birinci aladı olarak üzerlerine sapları koparılmış ve ince kalmış bir miktar dut yaprağı saçılırdı. Böcekler yaprağın üzerinden yaprağın yüzeyine çıkarlar 7-8 gün burada kalırlar. Bu arada böcekler üzerine sık sık yemleri saçılır, böceklerin beslenmesine özen gösterilirdi. İpek böceği birinci defa olarak uykuya yatar. Böceklerin uykuya yattığını başlarının ortasında siyah bir leke ortaya çıkmasından ve yem yemeyi bırakmalarıyla hareket dahi etmemeleri ile odadaki ince çıtırtının kesilmesinden anlaşılırdı. 83 Bu ilk uyku nihayet 8-10 saat sürer uykudan uyanmalarını müteakip yine yemelerine devam ederler. Böceklere bu sırada kalın yerleri ayıklanmış dut dalları bırakılır. Böcekler birinci uykudan kalktıktan sonra 7-8 gün ara ile ikinci ve üçüncü ve dördüncü defa olarak uykuya yatar. Yerli tohumların böceklerinde uyku biraz sert olur, buna karşı Japon tohumu böceklerinin uykusu belli belirsiz suretle geçer. Böceklerin dördüncü uykudan kalktıktan sonraki haline büyük aladı denilir. Dut bahçelerinde hazırlanılan kabaklama denilen iki metre 82 HVS. 1296, s HVS. 1296, s. 197

39 26 uzunluğundaki dut dalları böceklerin üzerlerine bırakılır gün dahi büyük aladıda yedikten sonra ipek böcekleri sarılıp yukarı çıkacak yer aramaya başlarlar. Bu sırada dut dallarının birbiri üzerine bırakılmasıyla küne ismi verilen yığının aralarına askı denilen meşe dalları konulur ve bunlar dik tutulur. 84 Böcekler askıların sopalarına sarılıp ağır ağır yukarıdaki yapraklı yere çıkarak kozalarını örerler, 1-2 gün sonra ise olan kozalar askıdan ayrılır. Ancak Japon böceği askıya çıkma ihtiyacını hissetmeksizin vakti geldiğinde künelerde dahi koza yaptığından böcekler üzerine pamucuf ismi verilen ufak ve kalın yumuşak yapraklı ottan serpilir, böcekler için bir miktarının bırakılması yeterlidir. Her cins koza kendi haline bırakıldığında 15 gün içerisinde kelebek olarak kozasından çıkar. Kozadan tohum ihtiyacını sağlamak için, böcek tohumlarından bir miktar sağlam ve güzel yaş koza ayrılır. Bunlar bir hasır üzerine serilir. Vakti geldiğinde başları delinerek çıkan kelebeklerin erkeği dişisi ile çiftleştirilir. Çiftleştirdikten sonra erkeğini ayrı bir yere dişisini bir beze yahut kâğıt üzerine ayrılmasının ardından dişi kelebek yürüdüğü yerlere yumurtalar bırakır. İpek böceğinin kelebeğinin erkeği dişisinden ufaktır. 85 İpek böceklerinin bir sonraki sene için saklanması da son derece önemlidir. Bu tohumlar alınır ve ipek kese ya da pamuklar içinde sıcak kalacak şekilde muhafaza edilmektedir. Dalsar ın XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Fransa da yazılan ve Türkçeye de çevrilen ipekçilik ile ilgili bir eserden naklettiği ipek böceği tohumları ve tohumların muhafazasına dair kaydında şu ifadeler yer almaktadır. Fransa diyarında 1 ons, yani 8 dirhem (25,6 gr) miktarı tohum alıp ince pamuğa sararak bu hizmetle meşgul olan kadınlar, yumurtaları kendi koltukları arasında ve göğüsleri üzerinde saklayıp, gece yataklarına alırlar İkinci gün bu tohumlar muayene olunur, eğer biraz kırmızımsı olmuşsa tekrar havaya terk olunup, kırmızılığı zâil olursa yeniden muhafazasına dikkat edilir. Eğer zâil olmazsa, yukarda rivayet olunduğu üzere ateşe arz olunarak ıslah etmeğe bırakılır. Bu esnada ağaçtan yapılmış bir kutu içine konularak üstüne beyaz kâğıt sarılıp beslenir. Bazı mahalde kuluçka olmuş tavukların 84 HVS. 1296, s HVS. 1296, s. 196

40 27 altına ipek böceklerinin tohumlarını havi ağaçtan yapılmış kutular koyarak çıkarılır. Kezalik kızgın kül içinde ve sair tarikle dahi ipek kurtları çıkarmak kabildir. Bazı memalikte, topraktan yapılmış soba ve fırın misüllü sıcak yerlerde bu işe mübaşeret ederler 86 Bursa ipek böcekçiliğinde, böceklerin bakımı, tohumun saklanması ve muhafazası kadınların görevidir. Bursalı kadınların bu yöntemleri kullandıklarını biliyoruz yılında Fransa Konsolos Vekili Edmond Dutemple nin, Türkiye nin Asya Kesiminde, Anadolu ya Seyahat Notları isimli Paris te 1883 yılında basılan eseri, Bursa ipek böcekçiliğine dair önemli bilgiler içermektedir. Özellikle doğuda ipek böcekçiliğinde uygulanan yöntemlerin batıya (Fransa daki uygulamalarla karşılaştırmıştır) nazaran çok daha avantajlı olduğunu kaydetmektedir. Böcekçilikte, böceğin beslenmesinde kafesli raf sisteminin kullanılması, yaprakların dallarından ayrılması, batıda uygulanan havalandırma işlemiyle masraflı ve iş gücü gerektiren işlemlere doğuda ihtiyaç duyulmamasını avantaj olarak değerlendirmiştir. Bu uygulamaların avantajını böceklerde görülen hastalık sonrasında üretimdeki düşüşün Bursalı üreticileri çok da zarara sokmadığı, çünkü az masrafla gerçekleştirdikleri üretimden yine de kazanç sağlayabildikleri düşüncesindedir. Diğer taraftan Fransız üreticinin böcekçilikte uyguladıkları yöntemlerin böceklerde görülen hastalık ve verimin düşüşü sonrasında üreticiyi büyük zarara uğratmıştır yorumlarını yapmıştır Dut Bahçeleri İpek böceğinin en önemli besin kaynağı dut yaprağıdır. Dut ağacı, Asya ve Avrupa da en eski dönemlerden beri bilinmektedir. Dut ağacının belli başlı üç türü bulunmaktadır. Bunlar; Morus Alba (beyazdut), Morus Nigra (karadut), ve Morus Rubra (kırmızıdut) isimleriyle bilinmektedir Dalsar, a.g.e., s Edmond Dutemple, Bursa da İpek Endüstrisi, Bursa da Yaşam, (Çevirenler: Cem Demirpençe, Selahattin O. Tansel), Bursa, Kasım Yılmaz Akkılıç, a.g.m., s. 931

41 28 Dut bahçeleri her yıl bel ve çapa yapılarak tımarlanmakta toprağın bellenmesiyle ağaçlardan verim arttırılmaktaydı. İpek böcekçileri için dut bahçeleri son derece önemlidir. Küçük kurtların beslenmesinde dut yaprağı en temel besin kaynağıdır. Ekilen dut fidanları 3, 4 yıl içerisinde büyümekte, 5 inci yıl ise artık ipek böcekleri için gerekli düzgün dallar yetişmektedir. Gelişen bu dallara şimal denilir. Kalın dalların kesilmesi sonrasında aradaki dalların ayıklanmasına ara ve bütün şimallerin kesilmesine kabaklama denilmektedir. Her yıl ağaçlar kabaklanır ve bu kabaklanan ağaçlara kabran denilir. Ayrıca dut fidanları böceklere karşı aşılanmaktadır. 89 Bursa gibi diğer illerde de ipek böcekçiliğinin gelişimi için birtakım girişimlerde bulunulmuştur. 31 Aralık 1865 tarihli Bursa dan Sinop Kaymakamlığına yazılan yazıdan anlaşıldığı üzere, Sinop a dut fidanı gönderilmiştir. 90 İpek üretiminin arttırılmasına yönelik olarak yapılan teşvikler içerisinde devlet 1892 yılında Bursa vilayeti dâhilinde kurulan dut bahçelerine 3 yıllık öşür muafiyeti tanımıştır. Bursa, Gemlik, Mudanya ve Kirmastı (Mustafakemalpaşa) dönüm üzerinde yeni dutluklar kurulmuştur. 91 Bu muafiyet 1900 yılında çıkarılan bir iradeyle yine dut bahçesi sahiplerine öşür muafiyeti sağlamıştır yılında ipek böceği yetiştiricileri için 3 yıllık temettü vergisi muafiyeti verilmiştir. Bu uygulama, vergide devlete az bir maliyet getirdiğinden çokta büyük bir etki etmemiştir. 92 Teftiş, eğitim, dut fidanı dağıtımı ve vergi avantajları ipek böcekçiliğini gelişiminde uygulanan tedbirlerle verimliliğin arttırılması amaçlanmıştır. 89 HVS. 1296, s. 199, BOA. MVL-716/9 91 HVS.1310, s D. Quataert, Anadolu da Osmanlı Reformu ve Tarım , (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s. 213

42 29 Her bir dönümden alınan yaprak Tablo 4: H.1322 (M.1904/1905) Yılı İpek Kozası Çıkarılan Yerlerdeki Dutluklar ve Tüketilen Yaprak Miktarları 93 Ortalama dutluk miktarı Bir kutudan alınan miktar Açılan kutu Yaş koza Kg Dönüm Kg Adet Kg Bursa Gemlik Mihaliç Mudanya Kirmastı Adranos Pazarköy (Orhangazi) 1200 vasatı(ortalama) Yer vasatı Yekün yılları arasında Bursa da bulunan Charles Texier, ipek böcekçiliğiyle yoğun olarak faaliyet gösteren Bursa için, Uludağ eteklerinin sık dut ağaçlarıyla tamamen örtülmüş olduğu ifadesini kullanmıştır. Zengin toprağıyla Bursa da Texier in ifadesiyle yedi türde dut ağaçları dere kenarları ve yollarını iki taraflı olarak sarmıştır. Yine bu kayıtta ham ipek üretiminde 3 milyon kantardan fazla olduğu, ipekli kumaş ihracatının ise top olduğu yer almıştır İpek Kozası Üretimi, Ticaretteki Hacmi 1816 da Bursa ya gelen İngiliz diplomat William Turner şehir nüfusuna ve ipek böcekçiliğine dair önemli bilgiler kaydetmiştir. Bursa ticaretinde ipekçiliğin hâkim olduğuna dikkatleri çeken Turner senede tefe gelir tutarında bir hasadın yapıldığını kaydetmiştir. Bunun yanında devletin bu ticarette ağır vergilendirmelerinden dolayı üreticilerin şikâyetlerinden de söz etmektedir. 95 İpek ipliği ve ticareti yüzyılın başında önemini korumaktadır. Özel- 93 HVS.1325, C. II., s Charles Texier, a.g.e., s tefe: 610 dirhem 95 William Turner, Journal Of A Tour İn The Levant, C. III., London, 1820, s. 151, 152

43 30 likle Fransız tüccarlar Bursa ipeğinin ticaretinde etkindir. Zaman zaman tüccarlar arasında sıkıntılarda yaşanmıştır yılı Fransız Büyük Elçisi Gelmino nun yazdığı takrir buna güzel bir örnektir. Fransız tüccarlarından Arles isimli bir tüccar Bursa da harir mizanından aldığı ipeklerin %3 gümrüğünü ödediği halde Bursa Mizan-ı Harir emini tarafından kendisinden tekrar bir vergi istendiği ve ticaretine engel olunduğu gerekçesiyle şikâyetçi olmuştur. 96 XIX. yüzyıl ipek böcekçiliğinin rekabet gücünün zayıfladığı, ipek böceklerinde görülen hastalıkların üretimde azalma ve gelişen yeni teknolojilere ayak uydurulamaması nedenleriyle gelişme gösteremediği yorumları yapılmıştır. İpek ürünlerinde verimin azaldığı ve bununda belli başlı sebebi olarak da özellikle Pebrine, Muscardine ve Fliherie olarak adlandırılan hastalıkların ipek böceğine musallat olmasıdır. Osmanlı Devletinde ipek işi ile uğraşan Bursa dışında Edirne, Şam, Selanik, İzmir ve Samsun gibi şehirlerde bu durumdan etkilenmiştir. Özelde Bursa ise yılları içerisinde 5 milyon kg. koza miktarı 1880 yılında , 1881 de ise kg. seviyesine düşmüştür. 97 Kozalardaki hastalık verimi düşürdüğü gibi fabrikalar için de bu durum koza sıkıntısına neden olmuştur. İpek böceği tohumu Japonya, İtalya, Bağdat tan karşılanmıştır. 98 İpekböceği tohumlarında görülen hastalık sebebiyle tohum ihtiyacı Avrupa dan ithal edilerek karşılanmıştır. Hastalığın önüne geçebilmek için tohumların ıslahı hususunda geliştirilen Pasteur usulü bu durumu tersine çevirmiştir. Hükümet 1860 yılında hastalığın yaygınlaşmasıyla, Bursa daki üretim daralmasının önüne geçebilmek için Bursa ve çevresindeki kazalarda ipekçiliğin yapılmasının teşvik edilmesini istemiştir. 99 Devlet ipekçiliğin yaygınlaşmasıyla öşür gelirini arttırmak amacındadır yılı Bursa mizan-ı 96 BOA. C. HR.-73/ R. Önsoy, a.g.e., s Henry C. Barkley, Anadolu ve Ermenistan a Yolculuk, ( Çeviren: Nil Demir), Kesit Yayınları, İstanbul, 2007, s BOA. A.MKT. UM.-425/63

44 31 harir hâsılatı toplamı, 10 yük kuruş olarak belirlenmiş ancak bunun 7 yük kuruşu toplanabilmiştir. 100 İpek böceği tohumu ihracatında da bir takım sıkıntılar yaşanmıştır. Tohumların verimliliği noktasında, yumurtaların vaktinden evvel oluşması ve dut bahçelerinin yetersizliği sebepleriyle senede iki kez tohum ihracı üretimde daralmaya neden olmuştur yılı ipek böceği yetiştiriciliği için devletten izinli olarak gelen yabancı müteşebbisler orman ağaçları üzerinde koza üretimi yapmak istemişler ancak olumlu bir netice alamamışlardır. 101 Tablo 5: İpek Kozası ve Ham İpek İhraç Miktarları (1000 Ton) İpek Kozası 0,73 0,93 1,35 1,25 2,35 1,07 Ham İpek 0,46 0,57 0,75 0,77 1,02 1,52 İpek kozası ve ham ipek Osmanlı ihracatında tütün ve kuru üzüm ihracatından hemen sonra yer alan ürünlerdir. Bu ihracatta Fransa ön sırada yer almaktadır. Fransa nın en çok ithal ettiği ürün ipek böceği kozasıdır. 102 H.1296 (M.1878/1879) Salnameyi Hüdavendigar kaydına göre Bursa da ipek fabrikalarında çekilen haririn % 90 oranında Avrupa ya gönderildiği belirtilmektedir. Yine bu salnamede verilen bilgiler dâhilinde 1877 yılı yaş kozanın kıyyesi 400 dirhem=1280 gr kuruş arasında satılmakta ve kıyye ( kg.) yaş koza Rumeli de faaliyette olan fabrikalara gönderilmektedir. 103 İpek böceği tohumu ticaretinde yılları arası Bursa üretimi tohumlar, iç ticarette Edirne, Selanik, Konya, ihracatta ise başlıca Rusya ve 1 yük= akçe 100 BOA. İ.MVL-433/ HVS. 1296, s Yahya S.Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002, s HVS.1296, s

45 32 İran yer almaktadır. Peşi sıra Yunanistan ve Bulgaristan gelmektedir. Bu yıllar arası Edirne ye ons (1 ons=28,349 gr), Selanik e 7.500, Konya ya ons ipek böceği tohumu satılmıştır. İhraç edilen tohum miktarı Rusya ve İran için yine bu yıllar arası ons, Yunanistan 1.756, Bulgaristan 600 ons olmuştur. 104 Tablo 6: Harir Kozasının H.1298 (M.1880/1881 )Senesi Hâsılat ve Öşrünün Mizan-ı Cedid miktarları 105 Kuru Koza Yaş Koza Toplam Öşür Yer Kile Penter Çeki Kantar Kıyye Çeki Kantar Kıyye Kuruş Bursa Bilecik Mihaliç Yenişehir Kirmastı İnegöl Mudanya Eğrigöz 223 Göbek 13 İznik Yekün İpek işlerinde üretim kalitesini belirleyen, iş bölümünden fiyatlandırmaya, ipliğin cinsinden boyasına, kozanın kalitesine, hammaddenin miktarı, tezgâhın kullanımına, atkı ve çözgü telinin miktarına dek birçok faktör etki etmektedir. 106 İpeğin kalitesinde çekilen kozaların cinsi ürünün veriminde birinci 104 A. du. Velay, Türkiye Maliye Tarihi, ( Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu), Ankara, , s HVS. 1298, s. 296 kile (Bursa): 12 okka= kg çeki (standart): 4 kantar= kg kantar (standart): 100 lodra= dirhem= 44 okka= kg kıyye: kg 106 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 156, 157

46 33 derecede etki eden etmen olmuştur. Buna göre kozanın cinsine göre alınan verimi şu şekilde ifade edebiliriz; 107 Birinci cins yaş koza: 10 kıyye (12,8 kilo) İkinci cins yaş koza: kıyye miktarında (16,3 kilo) Birinci cins Japon tohumu koza: kıyye miktarında ( 23,3 kilo) İkinci cins Japon tohumu koza: 14 kıyye miktarında (19 kilo) Birinci cins yaş koza tohumunun 10 kıyye miktarından ancak 12, 8 kilo ipek ipliğin çekilmesinden de görüldüğü gibi diğer cins kozalardan çok daha az miktarda ipek ipliği üretilebilmiştir. Çekilen ipek ipliğinin ince ya da kalın olması da ürünün kalitesini ve verimini belirlemiştir. İpeğin kalitesine etki eden bu faktörler ipekli ürünlerin değer ve kıymetini de ortaya koymuştur. Tablo 7: yılları arası yabancı ve yerli tohum miktarı ve ihracı 108 Yıllar Yabancı Tohum Yerli Tohum Üretilen Koza İhraç Edilen (ons) (ons) (kilo) Tohum (kilo) Dalsar, a.g.e., s A. du. Velay, a.g.e., s ons: 28,349 gr

47 34 Bursa ve civarında üretilen ipeklerden 1836 tarihinde İstanbul a getirilenlerden her bir kıyyesi için 75 kuruş resm-i gümrük talep edilmiştir. Bu miktar da ehl-i İslam tüccarı %4, reayadan %5 hesabıyla tahsil edilmiştir. Bu miktardan da İslam tüccarlarından her bir kıyye ipek için alınan 125 paranın 40 parası daha önce uygulandığı gibi gümrük sandığına ve 40 parası askeriyeye, bu paradan 165 para miktarı ise mahallinden harcanan masraf giderlerine ayrılmıştır. Bursa dan İstanbul a getirilen ipek 225 kuruş değerinde olmuştur. 109 H.1250 (M.1834/1835) yılı aşar-ı ipek hâsılatı 9815 kuruş, H.1254 (M.1838/1839) yılı aşar-ı ipek hâsılatı 6600 kuruşa düşmüştür. İpekten alınan verginin hazineye giren miktarı hemen hemen 1/3 oranında azaldığı görülmektedir. Buna neden olarak vergi vermemek için ipek kaçıranlar ve bunlara göz yuman, eksik vergi yazan memurlar olarak gösterilmiştir. Devlet vergi kaçırmalarını önlemek için vergi memurlarından Bursa da ikamet etmeleri ve üreticiyi takip etmeleri hususunda görevlendirmiştir. Vergi vermek istemeyen ve malını mizanda tartmadan Bursa dışında kozasını satarak vergi kaçıran bu kişilere engel olmak vergi memurlarının asli görevidir. 110 Hazinenin ipekten elde edeceği aşar ve gümrük gelirlerinde memurun ürünü takip ve kontrol etmesi vergi kaçırmalarına karşı uyanık hareket etmesi önemliydi. Yine 1838 tarihinde ipek rüsumatını vermeyerek malı kaçıranlara dair dikkat edilmesi ve bu kişilerin tespit edilerek verginin tahsil edilmesi hususu ile ilgili olarak memurlar uyarılmaktadır sonrası ipekçilikte yaşanan durgunluk ve Avrupa da özellikle Fransa ve İtalya da üretilen iyi kalitede ipeklerle rekabet edebilmek adına gazetede (Takvim-i Vekayi) yazılar yazılmıştır. Bu yazıdan anlaşıldığı üzere Bursa da çekilen ipeklerin kalitesinin düşük olduğu, görünüşte iyi, ancak gerçekte içi kalın ve düzgün olmadığı bu nedenle kozalara rağbetin olmadığı şeklindedir. Bursa ipeğinin İtalya ve Fransa da üretilen kozalarla rekabet 109 BOA. C.ML.-480/ BOA. İ.MVL. 41/ BOA. C.ML.-661/26653

48 35 edemeyecek hale geldiği yönünde eleştiriler yapılmaktadır. 112 XIX. yüzyılın başında bu durum tam tersi yöndedir. Avrupalı tüccarların Bursa kozasını alabilmek için Osmanlı Devletine başvurmuş olduğunu daha önce belirtmiştik. Sektörde yaşanan gerilemeye, Avrupa da özellikle İtalya ve Fransa nın kendi kozalarını üretmeleri, Bursa ve çevresinde üretilen kozalarda baş gösteren hastalıklar belli başlı nedenlerdir. Hastalık, kozalardan çekilen ipek ipliğinin kalitesini düşürmüş ve yeter miktarda da bu kozalardan verim alınamamasına neden olmuştur. Osmanlı Devletinin vergi uygulamalarında, mizan-ı harir vergisini kaçıran ya da satın alan da suçlu sayılmıştır. Devletin uygulamaları da bu doğrultuda olmuştur tarihinde yaşanan bir hadise sonrasında, öşür ve gümrük vergisini kaçıran şahıslar ya da mizan-ı harir vergisini ödemeksizin dükkânlarında bulunduran kişiler sıkı takip altına alınmıştır. 113 Harir mültezimi ve gümrük eminleri dikkat etmeleri hususunda uyarılmıştır. 114 Bazen dışarıdan ipek ticareti için gelen tüccarlar arasından nizama uygunsuz olarak hareket edenler çıkmıştır yılında buna benzer hadiseler yaşanmıştır. Yabancı tüccarların satın aldıkları ipeği ülke dışına çıkarabilmeleri için ilmühaber kaydı gerekmektedir. İlmühaber olmaksızın bu tüccarların İstanbul ya da dışarıya ipeği kaçırdıkları, Bursa Mizan-ı Harir memurları tarafından şikâyet konusu olmuştur. 115 Bu tüccarlar arasında İngiliz ve Rus tüccarlar vardır. Tüccarlar ipeği nizama aykırı olarak İstanbul a götürmüşler, satın aldıkları ipek miktarını bildirmedikleri gibi tezkereleri olmadan ülke dışına ipeği çıkarmak istemişlerdir. Bunun üzerine İngiltere ve Rusya nın Bursa da bulunan konsolosları uyarılmıştır yılı kayıtlarında ise mizana getirilen ham ipeğin satışında bazı kişilerin, üreticileri kandırmaya çalıştıkları kaydedilmiştir. Yine her dönemde rast- 112 Dalsar, a.g.e., s. 419, BOA. İ. MVL.-102/ BOA. A.MKT. MHM-17/ BOA. A.MKT.-149/ BOA. MVL.- 63/11

49 36 landığı üzere vergi kaçıran kişilerden şikâyet edilmektedir. 117 İpekçi esnafının da yine 1849 yılında şikâyet ettiği husus, kendilerinden istenen harç ve resmi damga nedeniyle yeterince kâr elde edemedikleri, işlerini devem ettiremeyecek durumda olduklarıdır. Bu nedenle resm-i damgadan 7 kuruş indirim yapılmasını talep etmişlerdir. 118 Bursa için vergi konusunda bir diğer husus ise Ermeni mahallelerinde evlerde tezgâhlar kurarak ipekli kumaş üreten ve ipek öşrünü vermeyen üreticilerdir. Bu Ermeni evlerinde harir kırığı ile sahip oldukları çarklarla el tezgâhlarında genellikle gömleklik, çarşaf ve fistanlık ipekliler üreten bu kişiler hem öşür hem de ürettikleri ürünü dışarıya satmalarıyla gümrük vergisinden kaçmak istemişlerdir. Bursa Mizan-ı Harir varidatına bu şekilde üretimden 8-10 bin kıyye miktarında zarar kaydedilmiştir. Maliye Nezareti tarafından verilen tezkerede nizama aykırı hareket edenlerin cezalandırılacağı bildirilmiştir Nisan 1855 tarihli bir kayıtta ipek tüccarının harir resm-i gümrüğü ile ilgili olarak şikâyetlerine rastlanmıştır. Bu kayıtta ipek için her bir kıyyeden 15 kuruş ve kozadan ise 60 kuruş resm-i gümrük vergisi alınmaktadır. Ancak koza gümrüğündeki uygulamaların tüccarı zor durumda bıraktığı ifade edilmiştir. Avrupa fabrikalarına giden ham ipek, dâhilde bulunan ve her geçen yıl sayıları artan ve ilerleyen ipek fabrikalarının ihtiyacını karşılamayı zorlaştırmaktadır. Fabrikaların, işleyecek koza bulmakta zorluk çektikleri ifade edilmiştir. Dolayısıyla Bursa da ipek fabrikalarında işlem görerek ham ipeğin mamul ürün olarak piyasalarda yeterince yer bulamamasından şikâyet edilmektedir. Bu durumun sayısal olarak ifadesinde, ipekli imalinden 100 kıyye için tüccarın bundan kazancı 50 kuruş iken, diğer taraftan Avrupa da yapılan ipek imalatında 100 kıyye miktarda tüccar kuruş kazanç elde etmektedir. 120 Bu kayıt açıkça göstermektedir ki Bursa ipek fabrikalarının ve ipekli dokumalarının XIX. yüzyılda Avrupa ile rekabet edebilme şansı bu koşullar 117 BOA. A. MKT. MHM.-17/ BOA. MVL.-88/ BOA. C.ML.-215/ BOA. A. MKT.. MHM-321/50

50 37 dâhilinde mümkün görülmemiştir. Bursa ve civarındaki nüfus için başat öneme sahip olan ipekçilik zanaatı ve ticaretinin rekabet yetisi zayıflamıştır. Sektördeki her türlü gelişme ipek fabrikalarındaki istihdamı etkilemiştir. Kozanın Avrupa ya ihracı, Bursa ipek fabrikalarında koza sıkıntılarına neden olduğu gibi, bu fabrikaların devamlılığını da sıkıntıya sokmuştur. Diğer taraftan kozalarda görülen hastalıklar da ayrıca bu durumu etkilemiştir. Nitekim 1858 yılında ipek böceklerinden az miktarda koza elde edilmiş ve piyasadaki kozayı dışarıda satmak için toplayan tüccarlar piyasalarda koza kıtlığına neden olmuştur. Kozalarda bu dönemde görülen hastalık sebebiyle kaliteli ve bol miktarda ürün elde edilememiştir. Bir sonraki sene için hastalıklı böceklerden elde edilen tohumunda sıkıntılı olması nedeniyle dışarıdan tohum getirilmesi kararı alınmıştır. 121 H (M.1877/1878) yılı saf ipek ihracatı 734 balya= kıyye miktarında olmuştur. İhracattaki bu daralmanın nedeni Avrupa da özellikle Londra ve İtalya da ipek fabrikalarının üretimi ve İtalya da kozanın buharsız olarak çekilmesine başlanmasıyla üretim maliyetlerindeki düşüştür. Bundan evvel 1 kıyye 3-5 lira değerinde bir maliyete mal olmakta iken filatür ipek ile bu değer kuruş miktarına düşmüştür. Bu durum Bursa ipek fabrikalarının işlerini sekteye uğratmıştır de devlet hazinesine aktarılan %15 gümrük gelirleri, 1911 de %16 dır. 123 Osmanlı sanayi mallarının ihracatında ham ipek ihracatında 1897 yılı miktarı 136 milyon kuruş seviyesindedir. Buna karşılık ithalattaki İngiliz pamuk ipliği ve pamuklu dokumaların ilk sırada yer alması Bursa ipek ticareti için sonun başlangıcı olmuştur. Pamuk ipliğinin ithalattaki miktarı 1897 yılı için 118 milyon akçedir BOA. A. MKT. MVL.-102/ HVS. 1298, s. 301, D. Quataert, XIX. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve sosyal Tarihi, C.II., Eren Yayınları, İstanbul, 2004, s D. Quataert, a.g.m., s. 951 (tablo IV)

51 38 Tablo 8: Bursa ve İzmit taze koza üretimi, yumurta ve ihraç edilen yumurtalar 125 Yıl Taze Koza Üretimi Kuluçkaya Yatırılmış Yerli Yumurtalar (kg) Kuluçkaya Yatırılmış Yabancı Yumurtalar (kg) İhraç Edilmiş Yumurtalar (kg) Taze koza üretimi yılları arası genelde yıldan yıla artış göstermekte, zaman zaman dalgalı bir seyir takip etmektedir taze koza üretimi kg miktarında 1905 yılına gelinceye dek yaklaşık olarak 4 katı seviyesinde kg miktarına ulaşmıştır. Diğer taraftan kuluçkaya yatırılan ipek böceği yumurtaları yılları arası yabancı yumurtalar kullanılmakta iken, yılları arasında tam tersi oranda bir seyir izlemiştir yılı kuluçkaya yatırılan yabancı ipek böceği yumurtalarının kullanımı 13 kg iken kuluçkaya yatırılan yerli yumurta miktarı seviyesindedir yılların içerisinde taze koza üretimi yıldan yıla artmıştır, bununla birlikte muhtemelen verimin sağlanabildiği yerli ipek böceği yumurtası miktarları da büyük oranda artış göstermiştir. İhraç edilen ipek böceği yumurtaları ise dalgalı bir seyir takip etmiştir yıllarında ihraç gözükmemektedir yılları ortalama kg seviyelerinde iken 1904 yılı 125 HVS 1325, s. 267, 268

52 kg ulaşmıştır. İhraç edilen yerli ipek böceği yumurtası Rusya, İran, Türkistan, Yunanistan, Fransa ve İtalya ülkelerine yapılmıştır. Tablo 9: H (M ) Yılı Bursa da İpek Mizanına Gelen 1877 yılı Yaş ve Kuru Koza Miktarları 126 Kıyye Dirhem Kuruş Eski kıyye Yaş Koza Yeni kıyye farkı Toplam Kıyye Kile Şenk Kuru Koza Eski kile Yeni kile farkı Toplam Toplam öşür miktarı = yılı Kile Penter Kilo Gram Yaş koza Kuru koza Toplam Toplam Öşür Miktarı: Yapılan kuru ve yaş koza hâsılatı ve ihracatında H (M ) yılları arasında bir fark görülmemekle birlikte 1881 yılı değeri, öşrü 3 kat artmış gözükmektedir. Bunun nedeni ipek böcekçiliği ile meşgul olanların artmış olması değil, bu süreç içerisinde dutlukların tarla ve çayırlara dönüştürülmüş olmasıdır da. 127 Buna neden olarak 1878 yılı yüksek fiyatla verilen 126 HVS. 1298, s HVS. 1298, s. 299

53 40 kaime ve koza fiyatlarında görülen düşüşler gösterilmektedir yılı koza değeri kıyye arasındaki miktarın koza üreticisinin masraf ve emeklerini karşılayabilecek seviyede değildir. İpek böcekçiliğindeki bu gerilemenin en önemli nedeni özellikle İtalya da dutlukların çoğaltılarak ipek böcekçiliğinde kendi ihtiyacını karşılayabilecek seviyeye gelmiş olmasıdır. Dolayısıyla Bursa üreticisi İtalya gibi ihracatını gerçekleştirdiği büyük pazarını kaybetmiştir. İpek böcekçileri için daha da kötüsü artık ipeğe rağbetin azalarak pamuklu, keten ürünlere rağbetin artması ve bu ürünlerin çok daha ucuza mal edilmesi olmuştur. Bursa ipek böcekçiliğine vurulan bu darbe o dönem için kozalarda görülen hastalıktan daha tehlikeli olarak değerlendirilmiştir. 128 H.1294 (M.1877/1878) yılı 50 fabrika ve mancınığın faaliyet gösterdiği Bursa da birkaç yıl içinde 5, 6 fabrika daha açılmasına rağmen ipek böcekçiliğinde ve ipek ipliği ticaretinde yaşanan olumsuz gelişmeler neticesinde bu rakam arasında 36 fabrika ve mancınığa düşmüştür. Senede birkaç ay ancak faaliyet gösteren fabrikalar Avrupa daki piyasalarla rekabet edemez hale gelmiştir. Tablo 10: H.1294 (M. 1877) Yılı Avrupa ya İhracat 129 Kıyye Dirhem Aded İpek HVS. 1298, s HVS. 1298, s. 300

54 41 Tablo 11: H (M.1880) Yılının İhracatı 130 Kıyye-i yeni Gram Harir-kırığı Tabe dibi koza Adi kamçı başı Maşine kamçı başı Ciypez(cipez) Koza Çifte Koza Lekeli Koza Böcek talaşı Delik Koza Çifte Hariri Maşine Hariri Ham Bükülmüş Harir Ham Bükülmüş İbrişim Elvan Bükülmüş Harir 212 Elvan Bükülmüş İbrişim Japon Koza Adi Koza 719 İpek böceklerinin kozalarını sarmaları sonrasında daha kozadan çıkmadan evvel öldürülmeleri gerekmektedir. İpek böceği kurdu, kozasını sarmasıyla olgunluğa erişir ve kelebeğe dönüştüğünde kozasını delerek dışarı çıkar. Tam bu devrede bu nedenlerle buna izin verilmez. Kozadan ipek ipliği üretimi için sağlam kozaya ihtiyaç vardır. İpek böcekleri tohumları, damızlık olarak bir sonraki sene için ayrılırlar. Elde edilen kozalar kalite ve cinslerine göre sınıflandırılmıştır. Kozanın kalitesi, kozanın seçilmesi ve sınıflandırılmasında önemli olmuştur. Piyasalarda yaşanan rekabet dolayısıyla devlet ipekçiliğin gelişimine önem vermiştir. Özellikle ipekli ticaretinden kazanılan vergi miktarı önemli bir yer tutmuştur. İpek ticaretinin gelişiminde tüccarlara ticaretlerinde bu nedenle kolaylıklar sağlanmıştır. 131 Devlet zaman zaman yaşanan 130 HVS. 1298, s. 300, 301 Çipez koza=delik koza ( gügül, gügür de denilmiştir.) 131 BOA. DH. MKT.-1631/117

55 42 olumsuz olaylarda da üreticisine sahip çıkmıştır yılında Bursa ya bağlı Edincik kazasının Ermeni köyünde yangın çıkmıştır. Bu yangında 30 dan fazla ev yanmış ve bu evler içerisinde ipek böcekçiliği ile meşgul olan üreticide zarar görmüştür. Böceklikleri yanan bu üreticiler vergiden muaf tutularak iki senelik toplam kuruş vergi affedilmiştir. 132 Tablo 12: H (M ) Yılları Toplamı Balya 2152 Parça 225 Denk 116 H.1294 (M.1877/1878) yılında yapılan ihracatta 734 balya ( kıyye) ham ipek ihraç edilmiştir. Avrupa da gelişen ipek teknolojisi özellikle Londra da açılan fabrikalar ve İtalya da çok çeşitli üretimin yapılması ipek piyasasında Bursa yı geride bırakmıştır. Kozaların buharla ipek çekimi, işin maliyetini düşürdüğü gibi kâr payını da arttırmıştır. Buharla çekilmeden evvel 1 kıyye ipek 3,5 lira iken, işin tekniğinde yaşanan gelişme sonrasında kuruş aşağısında değer kaybetmesi üreticiyi zor durumda bırakmıştır. Üretici zarar etmemek için kozalarını yerli fabrikalara satmayıp doğrudan Avrupa piyasasına satmaya mecbur kalmıştır. Bu durum ipek fabrikalarının ticaretini büyük zarara uğratmıştır. Tablo 13: 1906 Bursa Kazasında Senelik Husule Getirilen İpekböceği Tohumu 133 Her bir kutu 25 gr Kutu miktarı Bursa da kullanılan ipekböceği tohumu Üreticinin damızlık olarak kullandıkları tohum Bursa dan ihraç edilen ipekböceği tohumu Yekün ( kg) 132 BOA. A.MKT.-92/90 balya= 90 kg denk veya deng= 50 top=20 çile= 2 pastav= bir beygir yükü 133 HVS.1324, s. 278

56 43 Bursa da 1906 yılında yaş koza üretimi kg, nim (yarım) kuru koza kg ve kuru koza ise kg miktarında ürün elde edilmiştir. Yıllık ipek böceği tohumu her biri 25 gr. ağırlığındaki kutularda toplam kutudur kutusu bandrollü olarak Bursa daki fabrikalarda tüketilmiş, kutu ise ihraç edilmiştir. Diğer kutunun tüketimi ise kendi ürettikleri tohumu kullanan üreticiler tarafından olmuştur. Tablo 14: İpekböceği Kozasının Avrupa ya Senelik İhracat Miktarları 134 Kozanın cinsi Balya Her bir Balyanın (Kg) toplamı kilosu Filatür ipeği Çifte ve sadak ipeği Kamçıbaşı Tava dibi talaş ve topak Koza kırığı Kuru Bağdat kozası Çift delik ve güve kozası Tablo 15: H (M ) Yılları Yaş Koza Mahsulü 1904 Mikdarı Kilo Miktarları Mikdarı Kilo 1902 Mikdarı Kilo Yer Bursa Mihaliç Gemlik 134 HVS.1324, s. 279 balya= 300 libra= 90 kg. ( tabloda bu miktar 100 kg. üzerinden değerlendirilmiştir.) 135 HVS.1325., C.II. s. 347

57 44 Tablo 16: Bursa dan Avrupa ya ipek ihracatı Mikdarı Kilo 1903 Mikdarı Kilo 1902 Miktarı Kilo İpek Cinsi Filatür hariri Kamçı başı devh (?)dibi talaş ve topak Kuru koza Çifte delik ve güve kozası Tablo 17: Bursa Mizanında 3 Yıllık Koza ve İpek Fiyatı Vasatı (ortalama) Guruş 1903 Vasatı Guruş 1902 Vasatı Guruş Yaş kozanın beher kg Nim(yarı) kuru kozanın kilesi Tam kuru kozanın kg 182, ,4 Filatür hariri kg Kamçı başı Devh dibi Topak 136 HVS.1325, C.II. s HVS.1325, C.II. s. 347

58 45 Gemlik ten (beher onsu 12 guruştan) Ons Tablo 18: H (M ) Yılları Bursa ve Gemlik ten İhraç Edilen İpek Böceği Tohumu ve Gönderilen Yerler Bursa dan Gemlik ten Bursa dan Gemlik ten (beher (beher (beher (beher onsu 12 onsu 8 onsu 9 onsu 7 guruştan) guruştan) guruştan) guruştan) Ons Ons Ons Ons Bursa dan (beher onsu 8 guruştan) Ons 139 Yerler Batum Bulgaristan İran Edirne Dersaadet (İstanbul) Selanik Halep Pire Kerbet 200 Sakız 50 Yafa 5 Yanya 200 Kastamonu Toplam İpek Böcekçiliğinde Görülen Hastalıklar ve Alınan Önlemler İpek böcekçiliğinde, böceğin beslenmesinden koza elde edilinceye dek birçok emek ve para sarf eden ipek böcekçileri için kozalarda görülen hastalıklar oldukça zor bir durum oluşturmuştur. Karabatan (pebrine) ve baygın (muskardine) hastalıkları yılları arasında, Bursa da yılda kg ipek üretilmekteyken hastalık sonrası 1865 yılında kg miktarına dek düşmüştür. 140 Bu miktar çok ciddi bir düşüşün ve gelir kaybının yaşandığını göstermektedir. Hâlbuki İpek böcekçileri elde ettikleri kozalardan 1837 yılında iyi kazanç sağlamaktaydılar. El ve ayakla kullanılan mancınıklarla çekilen ipek ipliği HVS.1325, C.II. s ons 25 kuruştur. 140 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK, Ankara, 1991, s. 370

59 46 tefe=600 dirheminin harir bedesteninde 5, 6 liraya satarak üreticiler kendilerine bir yıllık yetecek miktarda kazanç sağlamaktaydılar. İpek ipliği üreticisinin kârında kozacı da kendine düşen payı almaktaydı. 141 Zamanla üretim hacmindeki daralma kozalardan sağlanan geliri azaltmıştır yılında Fransa da ortaya çıkan ve sonrasında Osmanlı kozalarında görülmeye başlayan Pebrine hastalığı üretimde ciddi boyutlarda azaltmıştır. Yılda kg. ipek üretimi yılları arasında kg. seviyelerine düşmüş, 1880 de bu rakam gibi oldukça düşük bir seviyeye gerilemiştir. 142 Yine bu dönemlerde ipek koza üretimi kg. seviyesinden kg. düşmüştür. 143 Hastalıkla mücadele noktasında ahali akla hayale gelmeyen bir takım çareler aramıştır. Bunlar arasında İpek böceğini uygun sıcaklıkta tutarak termometreyle ölçtükten sonra böcekte hastalık emaresi ve bozukluk görülürse üzerine yoğurt, şeker şerbeti veya su püskürtmek gibi, kendilerince buldukları çözümler böceklerdeki hastalığın ortadan kalkmasına bir çare olmamıştır yılında itibaren daha çok koza üretmek isteyen işletmelerde kapasitesinden fazla ürün üretme amacıyla, işletmelerde havalandırmanın yetersiz, bakım kurallarına ve temizliğe dikkat edilmemesi de hastalığın oluşmasında önemli nedenlerdendir. 145 Böceklerde görülen baygın hastalığı için Bursalı kadınlar yoğurt ayranını böceklere serperek hastalıktan kurtulma çareleri aramışlardır. 146 XIX. yüzyıl da ipek böceklerinde dönem dönem yaşanan hastalıklar nedeniyle sağlam tohum arayışına gidilmiştir yılı vilayet ticaret meclisince önlem olarak hastalık görülmeyen bölgelerden dirhemi 4 kuruş 15 paraya getirilen tohumlar sayesinde kozalar sağlam ve kaliteli çıkmıştır. Bu tohumlar meclise başvuran üreticiye temin edilmiştir. Ancak getirilen ipek böceği to- 141 HVS. 1296, s D. Quataert, Anadolu da Osmanlı Reformu ve Tarım , (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s. 206, HVS. 1324, s Dalsar, a.g.e., s HVS. 1296, s. 195, Yılmaz Akkılıç, a.g.m., s Ali Rıza Yalgın, Bursa Folklorunda Bir Yaprak, Uludağ Dergisi, S , Bursa, 1944, s. 5

60 47 humları yalnızca o yıl için iyi ürün vermektedir. Bir sonraki senenin ihtiyacını karşılayacak ve damızlık olarak bırakılacak kalitede olmamıştır. 147 H (M.1858/1859) yılında böceklerde hastalık görülmüştür. Hastalıklı tohumlardan damızlık olarak bırakılacak ipek tohumları da bir sonraki senenin ürününün hastalıklı olmasına neden olacaktır. Bu hastalık neticesinde kozalardan gevşek ve az miktarda ipek ipliği çekilebilmektedir. Yeterli miktarda ürün elde edilememesi dolayısıyla kalite düşmektedir. Bu hastalıklı kozalardan kurtulmak için Bilecik ve Lefke kazalarından sağlam tohum getirilmesi hususunda vilayet meclisinde karar alınmıştır. Yine, 13 Ekim 1858 tarihli Meclis-i Ahkâm-ı Adliyece tohumlarda hastalık sebebiyle alınacak tedbirler bildirilmiş, buna göre dışarıdan sağlam tohum getirilmesi kararlaştırılmıştır. Memleket dâhilinde Edirne de dahi böceklerde hastalığın görülmesi sonrasında devlet, dışarıya tohum satışını yasaklamıştır. Alınacak tohum miktarı evveliyatında 100 kıyye olarak belirlenmiş, getirilen her bir sağlam tohumun değeri ise dirhemi 165 para olarak belirlenmiştir Ocak 1859 tarihli tezkerede 149 sağlam tohum için Bilecik ve Lefke kazalarından alım yapılmış, tohumlar Ağustos ayında Bursa ya getirilmiştir. 150 senenin mahsulünden iyi verim alınmış olduğu kaydedilmiştir. Böceklerde görülen hastalıklar, üreticiler arasındaki rekabet, diğer ipek üreticisi memleketlerdeki özellikle Uzak Doğu ile rekabet dünya ham ipek fiyatlarında dalgalanmalara yol açmıştır. 151 Oysa bundan evvel yüzyılın ilk çeyreğinde Bursa da bulunan C. Texier, ham ipek fiyatlarındaki artışın Lyon ve Çin ile rekabete rağmen korunabildiğini kaydetmiştir. 152 Bursa da ipek böceklerindeki hastalık nedeniyle sağlam tohum arayışı devam etmiştir. Bu sebeple 31 Mayıs 1862 tarihli Bursa dan Edirne, Gelibo- 147 BOA. İ.DH. 438/ BOA. A. MKT. MVL.-102/ BOA. İDH.-428/ BOA. A. MKT. MHM.-162/ D. Quataert, 19. Yüzyıla Genel Bir Bakış Islahat Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, C. II,(Editör: Halil İnalcık, Donald Quataert), Eren Yayınları, İstanbul, s. 1021, Charles Texier, a.g.e., s. 203 O

61 48 lu, Tekfurdağ valilerine yazılan emirnamede sağlam tohum talep edilmiştir. 153 Rumeli den Bursa ya getirilecek sağlam tohumlarla bir sonraki senenin mahsulünün sağlam ve kaliteli olması ümit edilmektedir. Kozalarda görülen hastalık alınan mahsulün neredeyse yarı yarıya düşmesine ve ipekböcekçilerinin ancak masrafını karşılayabilecek miktardaki üretimi, üreticiyi zarara sokmuştur. H.1295 (M.1878) yılı Bursa, civar kasaba ve köylerden mizana kıyye 395 dirhem yaş koza ve kile, 2949 kıyye 285 dirhem kuru koza getirilmiştir. Değeri kuruş öşrü mirisi ise ,5 kuruş miktarında olmuştur. Yine bu yıl Avrupa ya gönderilen ipek 734 balya= kıyye 184 dirhem tutarında olmuştur. 154 İpek böcekçiliğinde, ipek böceği tohumunun sağlam ve kaliteli olması alınacak mahsulün verimliliğine etki eden en önemli etmendir tarihinde, Bursa ve havalisinde ipek böcekçileri için sağlam tohum ihtiyacının karşılanmasında Japon tohumlarının yanında Bağdat, Diyarbakır ve Buhara tohumları da getirtilmiştir. Getirilen tohumların her biri için 5 er akçe fiyatlandırma yapılmıştır. Bu tohumların içerisinde hastalıklı ve bozuk olanlarda çıkmıştır. Tohumlardaki bu verimsizlik mahsulün az olmasına ve dolayısıyla devlet için koza ticaretinde hazinenin önemli bir gelir kaynağı olan ipek öşrünün de azalmasına neden olmuştur. Devlet önlemler peşindedir. Bursa Rüsumat Nezareti tarafından bir komisyon kurulmuştur dirhem arasında 10 ar sınıf torbalar halinde, nezaretin denetiminden geçen mühürlü bu tohumlar torbalar halinde üreticiye dağıtılmıştır. Nezaret ayrıca bu getirilen tohumları muayeneden geçirmektedir. Elinde şahadetname belgesine sahip olan ipek böcekçileri satın alabilmiştir. 155 Yapılan bu uygulamalarla bozuk koza çıkarılmaması amaçlanmıştır. Yine H.1297(M.1879/1880) yılında Pasteur usulü ile çıkarılan koza mahsulü Fransa ve İtalya dan ipekböceği tohumu getirilerek üreticiye satılmıştır.1879 yılında pasteur usulü ile çıkarılan koza mahsulünden iyi verim 153 BOA. MVL.-628/ HVS. 1296, s BOA. ŞD.-563/16

62 49 alınmıştır. Yanı sıra Diyarbakır, Selanik ve Gümülcine den de ipek böceği tohumu alımları yapılmıştır. Elde edilen kozalardan iyi verim alınmıştır. 156 Devlet, bir dizi önlemlerle hastalıkla mücadele etmiştir. İpek öşrünün Düyun-u Umumiye bırakılmasından bu idarenin konunun üzerinde çok daha etkin mücadele içerisinde olduğu belirtilmelidir. İpek böceği yetiştirme ruhsatı bu önlemlerden en önemlisi olarak kabul edilmelidir. 157 Bursa da bazı tüccarlar kozalarda görülen bu illeti bertaraf edebilmek için bir takım girişimlerde bulunmuştur. İtalya ve Fransa dan satın alınan sağlam tohumlar ipek böcekçilerine satılmıştır. Bursa ya Diyarbakır, Selanik ve Gümülcine den de ipek böceği tohumu getirilmiştir. Böceklerde görülen hastalık kozanın kalitesini düşürdüğü gibi bu işin cazibesini ve piyasadaki kârını büyük ölçüde azaltmıştır. 158 Ancak her zaman dışarıdan sağlam tohum getirmek bir çare olmamıştır. Nitekim 1886 yılında Avrupa dan getirilen ipek böceği tohumlarından da hastalıklı olanları çıkmıştır. Bu durum ipek böcekçilerinin Ticaret ve Nafıa Nezaretlerine bildirdikleri şikâyet konuları olmuştur. 159 İpek böcekçiliğinde hastalık nedeniyle üretim hacmindeki daralma ve dolayısıyla ekonomik girdi olarak ipek mahsulünden alınacak vergi gelirinin azalması devleti, bir takım yeni tedbirler almaya sevk etmiştir. 28 Ocak 1890 tarihinde alınan kararlardan ilki deniz yoluyla yapılan koza nakillerinden gümrük resminin alınmaması kararıdır. 160 Bir diğeri dışarıdan alınacak ipek böceği tohumlarında da hastalık olabileceği için gümrüklerde, getirilen ürünün hastalık müddetince bekletilmesidir. 21 Ocak 1890 tarihinde alınan tedbirlere ayrıca kozanın içeride ve dışarıda satışından gümrük vergisinin kaldırılması kararı da eklenmiştir HVS. 1298, s D. Quataert, Anadolu da Osmanlı Reformu ve Tarım , (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008., s HVS. 1298, s BOA. DH. MKT-1409/ BOA. MV-51/ BOA. A. MKT. MHM.-500/32

63 İpekli Kumaşlar ve Üretim Çeşitliliği Her bir dokunan kumaşın atkı ve çözgü telleri belli bir standarda sahiptir ve bu üretilen kumaşın kalitesini belirleyen önemli etkendir. Zaman zaman fazladan kâr yapmak isteyerek kumaşın atkı çözgü tel sayılarını değiştirenler çıkmış ancak devlet bu duruma el koyarak çeşitli ceza uygulamalarıyla bu durumu engellenmeye çalışılmıştır. 162 Devlet iyi ipek mahsulü alınabilmesi için, ipeğin kozadan çekilmesinden, yumak yapılması, boyanması, dokunmasına varana dek tüm iş kollarında yapılacak işlemlerde bir standart uygulanmasını istemiştir. Her bir iş kolunun başında bulunan kethüdalara verdiği hükümle birlikte alınacak tedbirleri bildirmiştir. 163 Devlet sadece ürünün imalinde değil satışında dahi müdahildir. Örneğin ipek satan kazzaz esnafı, yalnızca ipek satmalıdır, dükkânlarında farklı bir ürünü satmak için bulundurduklarında bu durum şikâyet konusu olmuş, buna müsaade edilmemiştir. 164 İpekli kumaşın satış miktarı belirlendikten sonra bu miktara uyulması şartıyla malın satışına izin verilmiştir. Esnaf bazen fiyatlardan şikâyetçi olmuş, kârlarının çok düşük olacağı endişesiyle kumaşın toptan alımlarında indirime gidilmesini istemiştir. Yüzyılın başında Bursa da üretimi yapılan ipekli kumaşlarda belirlenen fiyatlar şu şekildedir; Dalsar, a.g.e., s BOA. C.İKTS- 26/ BOA. MVL.-155/ BOA. C.İKTS-29/1448

64 51 Tablo 19: 1803 Tarihli Bursa da Üretilen İpekli Kumaş Cinsleri ve Fiyatları Kumaşın Cinsi Sandalcılar Bezzazı Bezzaz Allı Taraklı Şal (1 zira ) 107 kuruş 112 kuruş Allı Taraklı Şal Allı Çubuklu Şal Elmas ve Hüsn-Şamil Taraklı Şal Elmas ve Hüsn-Şamil Şal Pembeli Taraklı Şal Akşam Güneşi ve Nohudi Kanarya Taraklı Şal Fazlı Paşa Boyasıyla Taraklı ve Kemerli Şal Fazlı Paşa Boyasıyla Su-yeli ve Güğezli Şal Hafif Allı Taraklı ve Kemerli Şal Hafif Elmas ve Hüsn-Şamil Taraklı ve Kemerli Şal Hafif Pembe Taraklı ve Kemerli Şal Çitari Alçı Renkleri Olarak nev-i Zuhur Taraklı ve Kemerli Çitari Fazlı Paşa Taraklı ve Kemerli Hind Taklidi Gezi (1 top) 32 kuruş (1 top) 26 kuruş (1 top) 24 kuruş İki Katlı Elmas ve Hüsn-Şamil Gezi (1 zira) 81 kuruş 82 kuruş Alçı Elvanlı İki Katlı Gezi İki Katlı Ham Keremsud İki Katlı Tezgâh-Has Güğez Hafif Ham Gezi Altı Mermer Sandalı Elmas ve Hüsn-Şamil Güğezi 67 Fazlı Paşa Boyasıyla Altı Mermer Sandallı 65 Elmas ve Hüsn-Şamil Güğez Orta Sandallı 55 Fazlı Paşa Boyasıyla Orta Sandal 52 Çepken Enli Beyaz Zuhur Sandal 72 Hind İpliği Hafif Şal Güğezli ve Larcivertli ve Turuncu Şal ve Allı Beyaz Sakız Alı Gezi Menteşe İpliği Kaba Şal Menteşe İpliği Kaba Keremsud Hind İpliği İki Katlı Setrencir Hind İpliği Setrencir zira (kumaşlar için): 0,650 m.

65 52 Zaman zaman ipek ihtikârı(vurgunculuk) yapan muhtekirler çıkarak malı piyasadan toplamış, dolayısıyla piyasalarda ipek darlığına yol açmıştır. Osmanlı Devleti ihtikârlara karşı sıkı tedbirler alarak bu duruma engel olmaya çalışmıştır tarihinde İstanbul ve bilad-ı selasede (İstanbul, Edirne, Bursa) Sultan Selim Han vakfına ait dokumacı esnafı, ürettikleri kumaşların büyük bir kısmını teşkil eden meşdud (ibrişim) için Bursa dan aldıkları ipek ipliğinin Bursa üzerinden başka yerlere satıldığını bildirmiştir. Bunun engellenebilmesi için kumaş ihtikârlarına karşı önlem alınması ve buna engel olunması yönünde mahkeme tarafından karar çıkarılmıştır. 166 İpekli dokumada ipekli kumaşlar, Kemhalar, Atlas ve Kutnular, Kadifeler, Tafta ve Valeler olarak dört grup halinde sınıflandırılabilir. 167 H.1288 (M.1871/1872) tarihli Hüdavendigar Vilayet salnamesinin kaydına göre Nefs-i Bursa da harirden kutnu ve şitari ve hakir çekme tabir olunur kumaş ve canfes kumaş ve işlemeli kumaş ve ağbani kumaş ve kezalik harirden bürümcük, harirden elvan ve adi ve sırmalı futa, yatak bağı hicazkâri ketfiyye, nisaye mahsus âlacar (çarşaf), mendil, ipekten mamul beledi tabir olunur bir nevi dokuma, tiftikten safi klaptan işleme ve yalnız yün işlemeli olarak üç cins âlâ arakiye seccade 168 üretiminin yapıldığı bildirilmektedir. İpekli kumaş çeşitleri içerisinde seraser kumaşların en değerlisi olarak bilinir. XVI. yüzyılda Osmanlı-Safevi savaşları sonrasında Osmanlı Devletine getirilen zanaatkârlar tarafından dokunan bu kumaşın üretim yöntemleri muhtemelen bu zanaatkârlar tarafından öğrenilmiştir. 169 Atkı ve çözgüleriyle belli bir nizam ve kaide ile üretilen ipekli dokumalar birbirinden güzel çeşitlilik içerisindedir. Türk kumaş ve kadifelerinde renklerdeki ahenk dokumadaki ustalık, desenlerdeki Türk motiflerinin eşsiz örnekleri Türk sanatının ve zevkinin, yaşayışının ve duygusunun bir ifadesi olarak gö- 166 BOA. C.EV-273/ Yılmaz Kurt, a.g.m., s HVS 1288, s. 121, Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 156

66 53 ze çarpmaktadır. 170 Avrupa da canfes taklitleri yapılmıştır. Ancak dokunan bu kumaşlar Bursa da dokunan canfeslerin kalitesine ulaşamamıştır. 171 XV. yüzyıl Bursa ipeklileri İtalyan ipeklilerine renk, desen ve dokumalarına örneklik teşkil etmiştir. XVI. yüzyılda Bursa İpeklileri Avrupa ipeklileriyle rekabet halindedir. Ancak Avrupa merkantilist ekonomi anlayışı karşısında Osmanlı Devletinin geleneksel iktisadi politika zihniyeti rekabet gücünü zayıflatmıştır. 172 XIX. yüzyılda Bursa, ipekli dokuma üretiminden ziyade ham koza üretimi noktasında ipek sektöründe varlığını sürdürmüştür. Bursa nın zenginlik ve önemli geçim kaynağı olan ipekböcekçiliği ve ipekli dokuma işleri, şehri gelip gören ve şehir ile ilgili bilgi kaydeden her gezginin öncelikle dikkatini çeken bir husus olmuştur. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Bursa ya gelen Kandes de bunlardan biridir. Kandes, Bursa ziyaretinde, ipekli Bursa kumaşlarının çok çeşitliliğini belirtirken bu kumaşları; Ambani (dallı kumaş), Hakir (çizgili kumaş), Kutnu (tüm yüzeyi ipekli olan kumaş), Save (üzerinde altın rengi çiçekler olan kumaş), Satranç Kutnu ( dört köşe), Çitari (iki tarafı çizgili kumaş), Çekme ( ambani ve hakir karışık) olarak kaydetmiştir. Ayrıca fabrikalarda işlenen ipeğin %90 oranında Avrupa ya gönderildiği ve bu satıştan lira gelir elde edildiğini de kaydederek ipek işinin büyük oranda Bursa ekonomisinde yer tuttuğunu belirtmiştir Tahsin Öz, Türk Kumaş ve Kadifeleri, C. II., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1951, 2. 82, HVS. 1298, s H. İnalcık, XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, C. XXIV., S.93-96, TTK, Ankara, 1960, I. Vasileios Kandes, XIX. Yüzyıl Sonlarına Kadar Bursa, ( Yayına Hazırlayan: Selahattin O. Tansel), (Çeviren: İbrahim Kelağa Ahmet), Gaye Kitabevi, Bursa, 2008, s. 129

67 54 Tablo 20: H (M.1880/1881 ) Yılı Bursa da Üretilen Çeşitli İpekli Kumaşların iplik ve İpek Fiyatları 174 Beher Endazesi Beher topu İplik İpek Meşdud Kalıb Dirhem Kıyye Dirhem Kıyye Dirhem Kıyye Dirhem Kutni Abani Şitari Gezî Canfes Mendil Ketfiyye Farklı dokuma teknik ve usullerle dokunan kumaşların telleri kumaşın cinsine göre belirlenir. Tel sayılarına uyum kumaşın kalite ve dokusunda farklılık oluşturmaktadır. İpekli kumaşlarda Canfes en değerli cinstir. En ve boy atkıları tamamıyla ipekle dokunmaktadır. Kutnu ise boy telleri ipek yan atkıları farklı iplik olur. Tek renkli olarak dokumalarını ruhban elbiseliklerinde tercih edilmiştir. Ancak renkli olanları kadınlar tarafından tercih edilmiştir. Abani küçük dallı ve Şitari yollu, düz dalsız, ince çubuklu ve gözü düz nakışlı, dalgalı olarak dokunmaktadır. Çoğunlukla astarlık olarak kullanımı tercih edilmiştir. Kumaşa uygunluğunca H.1298 den (M.1880/1881) evvel 1 kıyye ipekten 60 dirhem kadar fire çıktıktan sonra 340 dirhemli ve her bir yüzden 24 kalıplı ve 2000 telli bir Meşdud çıkarılmaktadır. Evvelki usulde 1 top kumaş 110 endaze ölçülmektedir yılında Bursa da 700 tezgâh ve her bir tezgâhın başında bir usta bulunmuştur. Piyasada 300 tüccar faaliyet göstermiştir. Bursa da dokunan birbirinden güzel canfes kumaşlar özellikle Rumeli, Anadolu ve Kudüs taraflarından rağbet görmüştür. Bununla birlikte Avrupa da filatür fabrikalarında Akmişe nin parlak ve düzgün kalitedeki dokumasına ulaşamadıkları kaydedilmektedir. Ayrıca dokumada gelişen teknoloji ile üretimde maliyetler düşmekte, üretimden çok daha fazla kâr elde edilmektedir HVS. 1298, s. 275 Ketfiyye: Kefiyye, Arapların omuzlarını da örtmek üzere başlarına sardıkları ipekten, püsküllü ince örtü 175 HVS. 1298, s HVS. 1298, s. 276

68 55 XIX. yüzyılda hemen her sanayi kolunda özellikle dokumacılık işinde şikâyet edilen ve dikkatleri celbeden husus üretimdeki aşamalarda tam anlamıyla yerli malı ürünlerinin kullanılamamasıdır. İplik temini ve ipliğin boyanması noktasında dokumada ithal ürünlerin kullanılması devrin kaynaklarında eleştiri noktasını oluşturmaktadır. 177 Tablo 21: Yılları Bursa İpek Üretimi 178 YIL TOP ÜRÜN TEZGÂH SAYISI Hakir, kutnu 130 ipek ve pamuk Elbiselik ipekli-pamuklu 200 ipek ve pamuk Hakir, kutnu, kaftan Sadece şehir yard Bursa dokumaları Bursa Dokumaları 400 bütün türler Bursa Dokumaları Bursa Dokumaları Bursa Dokumaları Bursa Dokumaları Elbiselik Bursa Dokumaları Elbiselik Bursa Dokumaları Elbiselik Bursa Dokumaları Peştamal İpekli Mendil İpekli gaze, fantezi İpekli gaze, sade Bursa dokumaları Pamuklu hamam eşyası 42 ipek ve pamuk 100 pamuk İpek ve ipekli-pamuklu elbiseler 26 ipek ve pamuk İpekli mendil 60 pamuk İpekli-pamuklu (kutnu) 400 Elbiselik gaze İpekli mendil Pamuklu İpek ve ipekli-pamuklu HVS. 1325, s D. Quataert, Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü,(Çeviren: Tansel Güney), İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s. 199

69 Harir Darü t Talimi nin Kuruluşu ve İpek Böcekçiliğindeki Önemi XIX yy. dış ticaretin yoğun olarak yaşandığı bir yüzyıl olmuştur. İktisadi ilişkiler arttıkça özellikle İngiliz sanayi ürünlerinin ucuz pamuklu dokumaları Osmanlı yerel pazarlarına girmiş ve bu durum yerli üretimi sekteye uğratmıştır. 179 Yerli üretimde ipek böcekçiliği ve ipekçilikteki gerek teknolojik gerekse yeni geliştirilen usullerin öğrenilip uygulanmasıyla alınacak verimin arttırılması için işin tekniğinin öğrenilmesi önemini arttırmıştır. Devlet ziraata ehemmiyet göstermiştir. Yeni gelişmelerden yararlanmak ve eğitimli bir kadro ile verimi arttırabilmek adına ülke genelinde ziraat okulları açmıştır. Bursa Ziraat Ameliyat Mektebi 1888 tarihli irade ile Armut köyü yakınında Cemal Beyin müdürlüğünde açılmıştır. Uygulamalı tarım dersleri, endüstriyel tarım ürünlerinin üretim eğitimi, tarımda görülen hastalıklarla mücadele, hayvan yetiştiriciliği ve bununla birlikte yörenin önemli bir geçim kaynağını oluşturan ipek böceği yetiştiriciliği, dut bahçelerinin bakımı konuları müfredatı oluşturmuştur. 180 İpek böceği yetiştiriciliği eğitiminde en önemli atılım Bursa Harir Darü t- Talimi nin kurulmasıyla gerçekleştirilmiştir. Okulun inşaatının sona ermesi sonrasında faaliyete 2 Nisan M.1888 (H. 1304) tarihinde geçmiştir. 181 Açılan kurumda ilk açıldığında yalnızca 12 öğrenciye ipek böcekçiliği ve tohumculuğu konularında eğitim verilmiştir. Kurulan okul fiziksel olarak, yerin yetersiz olmasından dolayı bir yıl sonra Setbaşında Karaağaç mahallesine nakledilmiştir yılına kadar burada eğitimlere devam edilmiştir yılına gelindiğinde Maksem Mahallesi Eşrefiler semtinde Harir Darü t-talimi inşa edilen yeni binasında faaliyet göstermiştir. 182 Okul müdürü Torkomyan Efendidir. Bu ilk yıl öğrenci sayısı 66 kişidir. 13 kişi Müslüman, 11 kişi Rum, 41 kişi Ermeni dir. 183 Okul müdürü Torkomyan Efendi ye göstermiş olduğu başarıdan 179 Ahmet Tabakoğlu, a.g.e., s Quataert, Anadolu da Osmanlı Reformu ve Tarım , (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s. 101, BOA. Y. A. HUS-301/4 182 HVS. 1325, s Servet-i Fünun, 4 Şubat 107

70 57 dolayı Fransa tarafından ziraat liyakat madalyası verilmiştir. 184 Yine okulun imtihan komisyonu üyeleri de daha evvelinde hizmetleri dolayısıyla çeşitli rütbe ve nişanlarla ödüllendirilmiştir. 185 Açılan bu okul devlet in sanayi mekteplerine ne derece önem verdiğini göstermektedir. Yapılan eğitim ile ipekçiliğin eğitimli bir kadroya ulaşması hedeflenmiştir. Devlet, okul muallimlerinden Jervant Beyazyan Efendi 186 gibi hocaları da çeşitli rütbe ve nişanlarla ödüllendirerek teşvik edici bir rol üstlenmiştir. Bu okuldan mezun olmuş ve sonrasında ipek fabrikası açarak sanayide üretimiyle faaliyette bulunan Sokrati ve biraderi İristidi ve Eşkibyos Efendi lere dördüncü rütbeden mecidi nişanı vererek bu rolünü devam ettirmiştir. 187 Bu kardeşler Küplü nahiyesinde kurmuş oldukları ipek fabrikasında ürettikleri ürünleri Napoli ve Marsilya da düzenlenen uluslar arası sergide teşhir etmişler, özellikle sergiledikleri ipek böceği tohumları birincilik kazanarak Devlet tarafından da ödüllendirilmişlerdir. İpekböceği yetiştiricileri için açılan Harir Darü t-talimi döneminde 283 kişi şahâdetname alarak mezun olmuştur yılları arası tahsil gören 769 kişi şahâdetname, ipek üreticilerinden 469 kişi tasdikname alarak toplam 1234 kişi eğitim görmüştür. Aldıkları eğitim sonrasında birer uzman olarak faaliyet gösteren ipek böceği yetiştiricileri dönemin yeni gelişmesi olan Pasteur usulü üzerine ipek tohumu üretimine geçmişlerdir. Yerli tohum üretiminde alınan verim ile İran, Türkistan, Bulgaristan, Yunanistan gibi memleketlere yüzyılın sonunda senede lira değerinde ihracat yapılmıştır BOA. İ.TAL.-53/ MF. MKT.-162/ BOA. İ. TAL.-428/ BOA. BEO.-3124/ Quataert, a.g.e., s HVS. 1325, s. 266

71 58 Tablo 22: Bursa Harir Darü t Talimi Mezunları 190 Mensup Oldukları Mensup Oldukları Vilayet Kişi Sayısı Mensup Oldukları Mensup Oldukları Vilayet Kişi Sayısı Memleketler veya Sancaklar memleketler veya Sancaklar Pazarköy Hüdavendigar 120 Bursa Hüdavendigar 306 İznik 2 Timurtaş 35 Yenişehir 6 Filadar 8 İnegöl 5 Abolyont 14 Yeniceköy 10 Mihaliç 16 Bilecik 31 Kirmastı 12 Küplü 33 Balıkesir 3 Gölpazarı 3 Gönen 3 Söğüt 3 Sındırgı 1 Muratçay 1 Bandırma 17 Vezirhan 2 Edincik 9 Lefke 6 Erdek 4 Kütahya 5 Mudanya 10 Uşak 2 Tirilye 5 Simav 1 Gemlik 99 Armudlu 1 Agustos Selanik 2 İzmit İzmit Sancağı 18 Vilayeti Doyran 1 Bahçecik 26 Polivez 1 Adapazarı 20 Avrathisar 2 Geyve 37 Isturumca 2 Sapanca 1 Yenice Vardar 1 Karamürsel 8 Yenice Kosova 1 Yalova 10 Vilayeti Yanya Yanya 2 Dersaadet Şehremareti 29 Vilayeti Tepedelen 1 Darıca 3 Ergeri 1 Kartal 2 Pogun 1 Silivri 3 Leskoyek 2 Çatalca Çatalca 1 Sancağı Manastır Manastır Vilayeti 1 Edirne Edirne Vilayeti HVS. 1325, s. 263

72 59 Tablo 22 (Devamı): Bursa Harir Darü t Talimi Mezunları Kesriye 1 Dimetoka 6 Vilondus 2 Sofulu 14 Serfiçe 1 Ortaköy 5 Kala-i Biga Sancağı 3 Manderisa 10 Sultaniye Biga 1 Gümülcine 5 İstanköy Cezayir-i Bahr-ı 1 Kırkkilise 2 Sefid (Kırklareli) İzmir Aydın 5 Malkara 4 Sancağı Akhisar 1 Gelibolu 5 Manisa 1 Şarköy 3 Timurcu 1 Mürefte 10 Ankara Ankara Vilayeti 3 Tekfurdağ 14 Nallıhan 2 Selanik Selanik 5 Vilayeti Kayseri 16 Gümülcine 1 Sungurlu 2 Köküli 6 İstatoz 1 Bağdonca 2 Ayaş 1 Vodina 6 Van Van 1 Yozgat Ankara 4 Vilayeti Vilayeti Diyarbekir Diyarbekir 2 Kesgin 2 Vilayeti Siverek 1 Konya Konya Vilayeti 3 Bitlis Bitlis Vilayeti 1 Nevşehir 4 Muş 1 Niğde 1 Mirza Mamuratü l-aziz 7 Akşehir 2 Vilayeti Harput 14 Sinasun 1 Malatya 3 Tosya Kastamonu 3 Vilayeti Eğin 6 Çankırı 1 Arapgir 2 Trabzon Trabzon 1 Vilayeti Hüsn-u Mansur 1 Ordu 2

73 60 Tablo 22 (Devamı): Bursa Harir Darü t Talimi Mezunları Cemişgezek 1 Giresun 2 Tarsus Adana Vilayeti 1 Samsun 1 Halep Halep Vilayeti 2 Çarşamba 3 Antakya 9 Sivas Sivas Vilayeti 7 Maraş 1 Amasya 18 Urfa 1 Tokat 2 Bilan 1 Kara Hisar-ı 1 Şarkı Lazkiye Beyrut Vilayeti 1 Divriği 2 Trablusşam 1 Penigon 1 Şam Suriye Vilayeti 1 Kemah 3 Hasbiya 1 Erzurum Erzurum 1 Vilayeti Erzincan 5 Bayburt Toplam 1234 Osmanlı Devleti sınırları içerisinde hemen hemen her bölgeden ipek böcekçiliği ile ilgili olarak Harir Darü t Taliminde eğitim gören öğrenciler olmuştur. Diğer bir taraftan ülke genelinde ipekçiliğin gelişimi için yeni okulların açılması yönünde girişimlerde olmuştur yıllarında Bursa da olduğu gibi Selanik, Amasya, Antakya da Harir Darü t Talimi açılması kararı alınmıştır. Yine bu bölgelerde örnek dutlukların oluşturulması da bir diğer alınan karar olmuştur. 191 Harir Darü t Talimleri ve dutluklar için gerekli toplam meblağ kuruştur. Ancak konu tüm yönleriyle tartışılmıştır. Bunlar arasında kayıtta ipekçiliğe rağbetin azalması ve var olan Datü t Talimlerin yeterli görülmesi hasebiyle yenilerinin açılmasını gereksiz bulanlarda vardır. Rekabetin getirdiği ucuz ipek böceği tohumları Bursa da Avrupa da olduğu gibi ucuz, bozuk ve çürük tohumların yetiştirilmesi sonrası piyasaları bu ürünler sarmıştır. Bu durum Bursalı ipek böcekçilerinin şikâyetlerine neden olmuştur. 191 BOA. BEO-459/34382

74 61 Yeni açılacak okullar, Düyun-u Umumiye ile beraber ipek böcekçiliği ve dutlukların oluşturulması işi toplamda büyük masraflara yol açmıştır. Dut fidanlarının temini ve nakli işi zordur. Yeni ekilecek dut fidanlarının nakillerde ezilmesinden, bu fidanların ekildiğinde layıkıyla tutmayacağı endişeleri oluşmuştur. Bu endişelerde asıl önemli neden Düyun-u Umumiye idaresi altında bulunan ipek aşarı gelirinin, yeni açılacak ipek böcekçiliği tesislerinin de yine bu idare altına girecek olmasıdır. Bu durum ipekçiliğin gelişimi için gerekli olan teşebbüs azim ve isteğini geri plana itmiş olabilir diye düşünmekteyiz. Neticede 16 Kasım 1895 tarihli Şurayı Devlet kararıyla, Harir Darü t Talimlerin açılmasından vazgeçilmiştir BURSA İPEK FABRİKALARI İlk buharlı mancınık Bursa da 1838 yılında kurulmaya başlanmıştır. Bu fabrika Muradiye de ipek tüccarı Osip Ağalar tarafından 120 mancınık olarak işletilmiştir (1878/1879) yılı salnamesine göre bu kayıtta şu bilgiler yer almaktadır. 194, 1253 (1837/1838) sene-i hicriyesine kadar eshab-ı mahsul kozalarına kendi hanelerinde veyahut mahallelerinde bulunan el ve ayakla tahrik edilir. Mancınıklarda, ipek çekilerek 1253 (1838) sene-i hicriyesinden başlayarak birer ikişer inşa ve küşad edilerek, şimdi nefs-i Bursa da büyük küçük elli bab fabrika ve bunların kâffesinde cem an mancınık olup bu mancınıkların cümlesi işlediği vakit fabrikalarda nefer amele istihdam olunur 195 İpek tüccarları Osman Fevzi ve Saib Efendi ve Avrupa dan Bursa ya gelen tüccar Mösyö Falkayiz ve Mösyö Bervet biraderlerin çalışmalarıyla ipek fabrikası inşa edilmiştir. Fabrikaların sayıları yıldan yıla artmaktadır. Buharlı ipek fabrikalarının birbiri ardına açılması sonrasında, eski usulle el ve ayakla çekim yapan küçük ve orta ölçekli işletmeler için durum zorlaşmıştır. İpeğin hane ve fabrikalarda işlenmesi işi zamanla yerli Bur- 192 BOA. BEO-459/34382, varak, HVS. 1324, s HVS, 1296, s Dalsar, a.g.e., s. 410

75 62 salıların yanı sıra muhacir olarak özellikle Balkanlardan Bursa ya göçenler tarafından da kayıtta geçen ifadeyle 3-5 bin lira arasında yapılan masrafla ipek fabrikaları inşa edilmiştir. 196 Bursa da ipek fabrikaları, buhar gücü dışında su gücüyle de üretim yapmıştır. Osman Nuri Paşa tarafından su gücü ile çalışan fabrika işletilmiştir. 197 Buhar gücü ile çalışan mancınıklarla birlikte bu yeni teknoloji, ipek çekim ve büküm işini evlerden fabrikalara taşımıştır tarihinde bir diğer fabrika Gökdere nin üstünde Namazgâh da açılmıştır. İpek fabrikalarından devletin, öşür ve gümrük vergisi olarak aldığı miktarın tespitinde Bursalı ipek fabrikası sahibi Çubukçuoğlu isimli şahsın 1858 de iflası güzel bir örnek oluşturmaktadır. Fabrika sahibinin iflasıyla devlete olan öşür ve gümrük vergisi borcu, fabrikanın kozaları satılarak toplam 4 yük ( akçe) değerinde tespit edilmiş ve bu değer üzerinden tahsil edilmiştir. 198 Yine 1858 tarihinde Avrupa tüccarlarından Agaton Kirkor ve Mikail isimli tüccarlara borçlu olan Bursalı fabrika sahibi Hace Menkasar ın 2 yük kuruş değerindeki borcu fabrikanın satılmasıyla ödenmiştir. 199 Devlet, Hayriye tüccarlarını yapmış oldukları kaliteli üretiminden dolayı zaman zaman berat ve nişanlarla ödüllendirmiştir. Bursalı ipek fabrikası sahibi, Hayriye tüccarı Hoca Sadem kaliteli üretiminden dolayı 1861 yılında nişan ve berat almıştır. 200 Ayrıca kendisine Mecidiye Nişanı verilmiştir lı yıllarla birlikte hızla açılan yeni fabrikalar Bursa da sanayi merkezleri oluşturmuştur. Bursa da ipek Fabrikaları yoğun olarak Cilmboz Deresi kenarı ve Gökdere civarına yerleşmiştir. Gökdere civarında küçük ölçekli dokumacılar, el tezgâhlarıyla faaliyet gösterirken, Cilimboz Deresi etrafındaki 196 HVS., 1298, s Leila, Erder, Bursa İpek Sanayisinde Teknolojik Gelişmeler ( ), ODTÜ Gelişim Dergisi, Özel Sayı, Bahar 1979, s BOA. A. MKT. UM.-293/81; A. MKT. NZD.-243/ BOA. HR. MKT.-223/ BOA. A.MKT. MHM.-229/ BOA. A. DVN. MHM- 23/33

76 63 fabrikalar çok daha yoğun olarak faaliyet göstermiştir sonrası her fabrikada 300 e yakın işçi çalışmaktadır, toplam işçi sayısı arasındadır. Bursa nüfusunun %10 unu ipek işinde çalışan işçiler oluşturmuştur. Çalışan bu işçi nüfusun çoğunluğu kadınlardır. 202 Fabrikalarda zaman zaman istenmeyen olaylar yaşanmıştır yılında Hiristo isimli şahsın Muradiye de bulunan 15 adet mancınıklı ipek fabrikasında yangın çıkmıştır. Yangın fabrikanın vapur kazanında çıkmış, yangının etraftaki evlere de sirayet etmesiyle önemli oranda zarar olmuştur. Bu kaza sonrasında Bursa da komisyon kurulur, alınan kararla buna benzer olumsuzlukların yaşanmaması için şehirde bulunan ipek fabrikalarının kazanlarının bakım ve tamiri zorunlu tutulmuştur yılında Bursa da bulunan ipek fabrikalarının sayısı 82 olarak kaydedilmiştir. Bu fabrikalardan ilk kez 1865 yılında senelik olarak her birinden 14 kuruştan toplam 1148 kuruş mancınık mirisi istenmiştir. Bu vergi bundan evvelki yıllarda yoktur. 204 Kadınlara dair rastladığımız 1867 tarihli arşiv belgesi kayıtlarında, bizzat ipek fabrikası sahibi kadınların da Bursa da ipekçilikte işin başında olduklarını göstermektedir. Bursa da Karabetyan ve Zoliye isimli iki kadının aralarında çıkan anlaşmazlık sonrasında mahkemeye başvurmalarıyla, bu iki kadının yarı hisseli olarak ipek fabrikası sahibi olduğunu öğreniyoruz. Ancak bu kayıtta aralarında çıkan anlaşmazlığın nedenine dair bir bilgiye rastlanamadı. 205 Devlet arazisi üzerinde kurulan ipek fabrikalarının senedat defterlerindeki kayıtlardan, ipek fabrikası senet sahipleri ve bu senetlerin değerlerine dair bilgi bulunmaktadır. Buna göre 1880 tarihli Mihaliç çiflikatı hümayunu 202 L. Erder, Factory Districts in Bursa During The 1860 s, ODTÜ Gelişim Dergisi, Özel Sayı, Ankara, Bahar 1975, s BOA. MVL.-601/ BOA. İ. MVL.-440/ BOA. MVL.-731/59

77 64 arazisi üzerinde bulunan ipek fabrikası, 228 senet sahibi ve kuruş değere sahiptir. 206 H.1306 (M.1888/1889) yılında fabrika ve bu fabrikalarda çalışan iş kollarında kamçıcı, ipekçi olarak den fazla işçinin bulunduğu kaydedilmiştir. 207 Yine 1856 sonrası ipekçilik hızla yayılmaya başlayarak İzmit, Bilecik, Küplü, Lefke, Söğüt ve Aydın çevrelerinde de önemli bir iş kolu olarak değer kazanmıştır. 208 Mancınıkların her birinde geniş ve düz yüzeyli tuğla bulunmaktadır. Kazanlara atılan kozaların uçları ayrılacak şekilde yumuşadığında 4-5 kozadan alınan uçlar mancınığa bağlanır ve sarılırdı. Kozalar çözüldükçe dış yüzeyi ve iç yüzeyinden çıkan ipliklerin kalınlığı birbirinden farklı olması nedeniyle bir koza daha ilave edilerek ipek çekilmekteydi. 1 mancınıkta günlük ortalama dirhem ipek imal edilirdi. Her bir fabrikada çekilen kozalardan elde edilen ipek ipliği, senelik olarak Avrupa ya ihraç edilen miktar Osmanlı lirası değerinde olmuştur. Bu miktarın 1/5 işçi ücretleri ve malzeme giderlerine, geri kalan 4/5 oranı mancınık sahibine kalmaktaydı kıyye ipeğin 3-3,5 lira değerinden hesapla iyi bir gelir getirdiği anlaşılmaktadır. 206 BOA. Y. PRK. HH. 8/ HVS. 1324, s Dalsar, a.g.e., s HVS. 1296, s. 205, 206

78 65 Tablo 23: H.1298 (M.1880/1881) Hüdavendigar Vilayet Salnamesi Kayıtlarına Göre Vilayet Dahilinde Bulunan Harir Fabrikaları 210 Mevki Çark Fabrika Bursa Şehri Bilecik Kazası Köylü Kasabası Pelitözü Karyesi 40 1 Aşağı Karyesi 60 1 Lefke Nahiyesi Sögüt Nahiyesi 64 2 İnegöl Muzafattan Cerrah Karyesi Mudanya Civarında Arnavut Karyesi 55 1 Sölöz Kızmüslim Karyesi Yenişehir Kasabası 46 1 Toplam H.1305 (M.1887/1888) tarihli vilayet salnamesinde, Bursa merkezde faaliyet gösteren fabrika sayısı iki yıl evveliyle aynı olarak 36 adet kaydedilmiştir. 211 H.1324 (M.1906/1907) Hüdavendigar vilayet salnamesinde verilen bilgiye göre ipekli dokuma yapan fabrika, mancınık ve bulundukları bölgelere göre sıralaması şu şekildedir; 210 HVS 1298, s HVS. 1305, s.296

79 66 Tablo 24: İpek Fabrikaları ve Mancınık Adetleri 212 Mevki Fabrika Mancınık Nefsi Bursa Timurtaş Karyesi 1 70 Bilecik Küplü Aşağıköy Pelitözü Vezirhan 1 60 Lefke Söğüt Gemlik 1 80 Sölöz Pazarköy 1 60 Çengiler Bandırma 1 60 Mudanya İnegöl 1 60 Yeniceköy 2 60 Cerrah Yekün Fabrika sayılarında yıldan yıla bir artış görülmekte, mancınık sayıları da artmıştır. Bu tezgâhlarda dokunan saf ipek kumaşların yanı sıra yarı-ipekli, karışık kumaşlar da üretilmekteydi. Bursa ipekli dokumaları arasında öncelikle iç ihtiyacı karşılamaya yönelik olarak üretimde düz-desenli ipekli kumaşlar haricinde kadın-erkek elbiselikleri, ipekli kumaşların her türlüsü; tafta, vale, kutni, 212 HVS. 1324, s. 278

80 67 kadifeler, ev ihtiyaçlarından perdeliklere, yatak örtülerine, ipekli mendillerden, bohçalara kadar birçok ürün yer almaktaydı. Tablo 25: 1913 Sanayi Sayımına Göre Bursa da İpek Fabrikası Sahipleri 213 Fabrika Sahibi Fabrikanın Kuruluş Yılı Kontsan Bay 1833 Boduryan Kornik ve Madam Guma 1843 Konstan Bay 1847 Emirza Artin 1848 Boduryan Kornik ve Madam Guma 1848 Dağıstanlı Hacı Abdullah 1848 Köleyan Mihran 1848 Balaban İstefan veresesi 1852 Emirza Artin 1853 Emirza Artin 1853 Bay Biraderler 1853 Gama Lui veresesi 1853 Fabrika-i Hümayun 1853 Simkeşyan Eznif 1854 Bahari 1858 Bay Onnik 1860 Köleyan Diran 1860 Birut Mari Luiz 1863 Sandık Emini Ahmet Efendi veresesi 1863 Kurdikyon Hacı Onnik 1863 Osman Fevzi 1865 Sılukizade Hakkı 1868 Varsamidi Zevcesi 1868 Emirza Rafik 1876 Belar-Lans 1876 Dervişyan Karabet Zevcesi 1876 Balaban Manuk 1877 Bıdıkyan Osib 1877 Osman Fevzi 1877 Seftiyan İstefan ve Zevcesi 1878 Ayineli Yorgaki 1884 Balaban Agop veresesi 1892 Dagıstanlı Hacı Abdullah 189? Bay Greguvar Zevcesi 1898 Simkeşyan Eznif 1907 İnstasyadis Odesif 1909 Tevfik 1911 Simkeşyan Eznif 1911 Fabrika-i Hümayun 1911 Varsilyadi Zevcesi A. Gündüz Ökçün, Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistikî, T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1997, s. 132, 133

81 68 Zaman zaman fabrikalarda bazı sosyal ve adli hadiseler yaşanmıştır yılında Avusturyalı Penayi isimli şahıs Tophane semtinde üzerinde meyve bahçeleri bulunan bir arsa üzerinde fabrika inşaatına başlamış ancak arsanın kullanımı konusunda yaşanan anlaşmazlık neticesinde inşaata izin verilmemiştir. 214 Dalsar ın kaydına göre, 1861 yılında kurulan Kurtoğlu fabrikası mezarlığa yakın olması, bu fabrikanın lağımlarından akan kirli suyun mezarlığa akması sebebiyle bu durum halkın tepkisine yol açmıştır. Bu nedenle Bursa esnafı tarafından hoş karşılanmamış fabrika sahibine ihtarlarda bulunulmuş ancak hadisenin çıkması engellenemeyerek toplanan birçok kişi fabrikaya saldırarak yıkmaya kalkışmışlardır. Bu hareketi bastırmak için üzerlerine asker gönderilmiştir. Hareket sonunda bu işte suçlu olarak görülenler yakalanarak fabrikaya verdikleri zarar bu kişilerden alınmıştır. 215 Arşiv belgelerinde, buna benzer bir hadisenin kaydı bulunmaktadır. Olayın benzerliği yanında iki olayın aynı olup olmadığını bilmiyoruz ancak verilen tarih birbirine yakın buna karşın fabrikanın ismi farklıdır. Bu kayda göre, Bursa da Kırmızıoğlu Kigork isimli şahıs harir fabrikası kurmak için inşaat başlatmıştır. Ancak bu inşaatına başlanılan fabrika arsası, Müslüman mezarlığının (800 zira) yanındadır. Bu inşaattan mahalleli rahatsız olmuştur. 50 civarında kişi toplanarak ki bunlar arasında cami imamı ve medrese öğrencilerinin de bulunduğu bir grup fabrikaya saldırır ve epeyce bir zarar verir. Mahkemece yapılan tetkike göre verilen zararın kuruş olduğu tespit edilmiştir. Mahkeme, zarara göre olaya karışan kişilerden bu meblağı karşılamıştır. 216 Yüzyılın ikinci yarısıyla peşi sıra açılan fabrikalar, beraberinde rekabetinde yaşanmasına neden olmuştur. Fabrikalar arası rekabet bazen ileri boyutlara taşmıştır. 20 Mayıs 1862 tarihinde Bursa da ipek fabrikası açmak isteyen Yorgi isimli şahsa, diğer ipek fabrikası sahipleri engel olmak istemişlerdir. 217 Yine de engel olunamamış, Yorgi veled-i Nikola ya ipek fabrikası inşası 214 BOA. A. MKT. MHM.-126/ Dalsar, a.g.e., s BOA. İ.MMS- 26/ BOA. A.MKT. UM-566/65

82 69 için ruhsat verilmiştir. 218 İpek fabrikası sahibi üreticiler arasında Cezairlioğlu Mığırdıç gibi zengin tüccarlar arasında birden çok fabrika sahibi olanlarda vardır. Mıgırdıç ın Bursa merkez haricinde Mudanya ve Bilecik te de birer ipek fabrikası vardır yılında Bursa da ipek filatür fabrikalarının kontrollerini yapan Şerafettin Mağmumi bu kontroller dâhilinde izlenimlerini şu şekilde belirtmiştir; Mahalleler arasında kadar iplik fabrikası vardır. Sağlık kontrollerinde hemen hepsini gezdiğimi söyleyebilirim. Her fabrika imalathane ve koza deposu olmak üzere iki binadan ibaret olup işçi odaları gibi eklentiler de vardır. İmalathane yani iş salonunda iki sıra çarklar vardır. Sıcak ve soğuk su dolu tavanlar ve leğenler bulunur. Boydan boya geçirilmiş iki borunun her tava önünde bir işçi oturmuş sıcak suya atılmış kozalardaki ipliği çözüp çarklara sarmaktadır. Sıcak suya dayanabilmek için parmaklarını sık sık diğer leğendeki soğuk suya daldırır. İş salonunda pişen kozaların buharı ve kokuşması işçilerin sağlığını tehdit etmekte fakat fabrikatörler bu konuya hiç önem vermemektedirler. Köyden gelen işçilerin yattığı yerler karanlık ve rutubetlidir. Çalışma süresi saattir. Günde yarım saatlik paydosları vardır. Bu koşullarda bu kadar çalışmaya insan bedeni dayanamaz BURSA FABRİKA-İ HÜMAYUNU KURULUŞU İŞLEYİŞİ VE FAALİ- YETLERİ Fabrika-i Hümayun Hazine-i Hassa-i Şahane tarafından ipekçilik sanatının gelişimi ve teşviki maksadıyla Timurkapı mahallesinin aşağısında yer alan Çınarönü mahallesinde tesis edilmiştir kazana sahip olan bu fabrika 1853 yılında faaliyete başlamıştır. Dönemin teknolojileriyle donatılan fabrika, yapılar kümesi halinde oluşturulmuştur. 218 BOA. A. MKT. UM- 564/ BOA. A.MKT. NZD-101/ Aydın,a.g.e., s HVS. 1324, s. 278

83 70 Bursa Fabrika-i Hümayununun bölümlerini kozahane, makine vapur dairesi ve mancınıkhane oluşturmaktadır. 222 Fabrika-i Hümayunda gerçekleştirilen faaliyetler dâhilinde mekânlar şu şekilde tesis edilmiştir; 1. Giriş: Kozanın fabrikaya girişi ve istimhaneye getirilişi, 2. İstimhane: Buhar verilerek kozayı meydana getiren böceğin öldürüldüğü ilhak işlemi 3. Kozaklık: İstim kozalarının kurutulması 4. Mancınıkhane (2 adet): Kozadan ipek ipliğinin çekilmesi 5. Kasr-ı Hümayun: Konaklama ünitesi tarihli bir belgede Hazine-i Hassa Nazırı tarafından Hazine-i Hassa-i Şahaneye ait Bursa Harir Fabrika-i Hümayunu nda bulunan mancınıklar için vergi talep edilmiştir. Ancak bu vergiden fabrikanın muaf tutulduğu da bildirilen bu tezkerede mancınık mirisinin ne sebeple istendiği sorulmakta buna karşın Harir Fabrika-i Hümayununun vergiden muaf olduğu bildirilmektedir. Talep edilen miktar fabrikada bulunan 82 adet ipek mancınığından bir senelik olarak her birinden 14 kuruştan toplam 1148 kuruş mancınık mirisi değerindedir yılında Fabrika-i Hümayunda, 80 adet mancınıkla birlikte, her bir mancınıkta 2, 3 işçi, yaklaşık 200 kişiye yakın çalışana sahiptir. Yıllık olarak 1280 kuruşluk vergi geliriyle birlikte özellikle İstanbul Hereke Fabrikası için üretimini gerçekleştirmiştir. 225 Fabrikanın sahip olduğu mancınık sayıları birbirinden farklı kayıtlarda değişiklik göstermektedir. Bu sayı kayıtlarda adet arasında değişmektedir. 222 Mustafa Çakıcı, Osmanlı Sanayileşme Çabalarında Bursa İpek Fabrikası Örneği ( ), İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010, s. 32, Aydın, a.g.e., s BOA. A. MKT. MHM.-173/ BOA. A. MKT. MVL.- 123/96

84 tarihinde fabrikanın ihtiyaç olan bölümlerine tamirat gerektiği belirtilmiştir. 226 Tamirat 1883 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu tamiratta koza hanenin çatısı, duvarları vd. bazı yerlerinde gerekli görülen bölümleri için toplam kuruş 16 para harcanmıştır BOA. HH.d/ BOA. Y.MVT.-11/71

85 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM XIX. YÜZYILDA OSMANLI İPEK SEKTÖRÜNÜ ETKİLEYEN GELİŞME- LER; İPEK BÖCEKÇİLİĞİNİN BURSA KENT KÜLTÜRÜNE ETKİLERİ 3.1. XIX. YÜZYILDA OSMANLI İPEK SEKTÖRÜNÜ ETKİLEYEN GELİŞ- MELER Osmanlı- İngiliz Serbest Ticaret Antlaşması ve İpek Sanayisine Etkileri 16 Ağustos 1838 tarihinde Osmanlı Devleti ve İngiltere arasında ticaret antlaşması imzalanmıştır. İki kısım halinde oluşturulan bu antlaşmanın ilk kısım maddeleri iç ticarete ait, ikinci kısım ise İngiltere den ithal edilecek transit mallar ve gümrüklere dairdir. 228 Antlaşma ile ihraç mallarının hangi limandan yapılacağı hususu da maddeler arasında yer almıştır. Ancak iki devlet arasında özellikle Bursa ipeğinin ihracı noktasında bir ihtilaf ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti, ipek ihracında İstanbul ve Tekirdağ üzerinden yolların kullanılmasını istemiştir. İngilizler ise İzmir limanından hareketle Bursa ipeğini ihraç etmek istemişlerdir. Osmanlı hükümetinin bu noktada İstanbul da ısrar etmesinin sebebi, Bursa dan hareketle İzmir e gidecek ipeğin bu karayolundan yapılabilecek ipek kaçakçılığına mani olmak ve devletin en önemli gümrük gelirlerinden biri olan ipek rüsumu kaçakçılığına engel olmaktır. Osmanlı hükümeti, XIX. yüzyıl boyunca zaman zaman ipeğin, İstanbul un ihtiyacını karşıladıktan sonra Avrupa ya sevk edilmesi ve sevk edilecek malın İstanbul da toplanması şartıyla sevkine izin verdiği iradeler çıkarmıştır. 229 Hükümetin bu uygulaması, ipeğin usulsüz yollarla kaçırılması, ipek inhisarcılarına ve ülke içinde ihtiyacın karşılanmadan dışarıya çıkarılmasına karşı almış olduğu bir önlemdir. Ancak ant- 228 Mubahat Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri I ( ), Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1974, s M. Kütükoğlu, a.g.e., s. 16

86 73 laşmayla İngilizlerin istediği kabul edilmek zorunda kalınmış, İngilizler ipeği İstanbul dan ve İzmir den de sevk etme imkânını elde etmişlerdir. 230 İmzalanan ticaret antlaşması 231 özellikle İngiliz dokumalarının ithalattaki payını arttırmıştır. Ucuz ve bol miktarlarda İngiliz pamukluları Osmanlı toplumunda kabul görmüştür. Dolayısıyla Bursa ipekli dokuma sanayide bu tekstilde mamul mal alımının artmasıyla ters orantılı olarak geri planda kalmıştır. Tek başına sadece bu etki ile geri kaldığını söylemek mümkün değildir. Ancak XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti politikalarında yaşanan gelişmeler özellikle devletin içinde bulunduğu olumsuzluklarda dışarıdan bir destek aramaya itmiş, kendi içerisinde ülke çıkarlarına ters düşecek kararları almak zorunda bırakmıştır. 232 Devletin özellikle endüstri, teknoloji ve ekonomi de yaşanan gelişmelere ayak uyduramamış olmasının önemli bir payı olduğunu söylemek mümkündür. Sanayide, sadece antlaşmaya dayalı olarak bir gerilemenin olduğunu söylemek doğru bir yorum olmayacaktır. Özelde ipek böcekçiliğini etkileyen ve Bursalı üreticiler için sıkıntılı olan bir diğer husus, İngiltere nin 1845 yılı sonrasında Çin den ipek almaya başlaması, Bursa ipeklerinde fiyatların düşmesine yol açmıştır yılında Bursa da birinci kalite ipeğin okkası kuruşa, ikinci kalite ipek kuruş, düşük kalitede ipek 125 kuruş miktarlarına kadar düşmüştür. 233 Osmanlı Devletinin İngiltere ile imzaladığı bu ticari antlaşmayla sınırlı kalmamış diğer Avrupa devletleriyle de uygulanmasıyla memleketin iç ve dış ticareti yabancı ellere geçmiştir. 234 Bu antlaşma ile birlikte Osmanlı Devleti sınırlarında kaliteli ve ucuz yabancı mallarının rahatlıkla girişi, Osmanlı sana- 230 M. Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetler C.II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1976, s. 20, Mecmua-i Muahedat, C. I, 1294, s ; Rıfat Önsoy, Tanzimat Dönemi Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1988, s. 133, R. Önsoy, Mali Tutsaklağa Giden Yol Osmanlı Borçları ( ), Turhan Kitapevi, Ankara, 1996, s. 29, Bursalı üreticilerin Avrupalı üreticilerle rekabet yetisini kaybetmesi ile ilgili olarak şikâyetlerin belirtildiği kayıt, bu noktada çarpıcıdır; BOA. A. MKT. MHM.-321/ M. Kütükoğlu, a.g.e., s Şerif Mardin, Tanzimat tan Cumhuriyet e İktisadi Düşüncenin Gelişmesi ( ), Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 621

87 74 yinin çöküşünü daha da hızlandırdığı görüşleri hâkimdir sonrası artık tüm İngiliz tüccarları için, İngiliz sanayinin ürünleri Osmanlı pazarlarında rahatlıkla geniş yayılma imkânı bulmuştur. İhracat ve ithalattaki %3 gümrük resmi uygulaması Osmanlı ekonomisinde büyük bir gelir kaybının yaşanmasına neden olmuştur. 236 Ayrıca devletin üretimde koyduğu tekellerin kaldırılmasıyla hazine önemli gelir kaynağından mahrum olmuştur. İthal mallarından alınan gümrük resminin düşürülmesi neticesi yabancı malları Osmanlı pazarlarını sarmıştır. Yabancı mallarının bir bölgeden diğer bir bölgeye geçişinden istenen ek vergiler ortadan kalkmıştır. Ülkeye giren mal akımı hızlanmıştır. Yabancı malların piyasalarda rahatça dolanımı sağlanmıştır. Bu antlaşma ile % 5 gümrükle, toplamda ihraç edilen mallar için ise bir defalık olarak % 12 oranında alınarak büyük bir gelir elden çıkmıştır. 237 Osmanlı Devleti ticaretteki tekelini kaybediyor ve almış olduğu olağanüstü durumlardaki vergi ve sınırlamalarından vazgeçmiş oluyordu. Devletin bu uygulamalarıyla Osmanlı hammaddeleri dışarıya çok daha kolay çıkarılmıştır. İpek ticaretinde yabancı tüccarların şikâyet konusunu vergi oluşturmaktadır. 3 Haziran 1858 tarihinde İngiltere Konsolosunun yazdığı tahriratta Bursalı tüccar Tavrusoğlu ndan aldığı 3 denk ipek için tüccar Savmako dan % 9 gümrük vergisi alınmak istenmiştir. Bu tahriratta ayrıca imzalanan ticaret antlaşması dâhilinde % 3 vergi alınması belirtilmiştir. 238 Buna mukabil 8 Kasım 1858 tarihli olarak ipek gümrük vergisinden dolayı Bursa mizan-ı ipek memurlarıyla yabancı tüccarlar arasında yaşanan muhalefet dolayısıyla sefaretlere, Bursa gümrük ve ipek öşrü ve mancınık rüsumatına dair bir yazı gönderilmiştir dan sonra ihraç % 1 e düşürülecektir. Bursa fabrikalarında üretilen kozalardan ihracatta devletin öşür bedeli talep etmesi durumunda 1860 yıllında da Fransız sefirinin, maliye nezaretine yazdığı dilekçede bu du- 235 R. Önsoy, a.g.e., s M. Kütükoğlu, a.g.e., s. 112, R. Önsoy, a.g.e., s. 15, 16 3 denk = akçe 238 BOA. HR. MKT.-240/ BOA. HR. MKT.- 264/7

88 75 rumdan şikâyet etmesi buna güzel bir örnek oluşturmaktadır. 240 İthalattaki oran % 8 payında olmuştur. Ülke içerisinde gerçekleştirilen iç gümrük geliri de yalnızca yerli tüccara uygulanmaya devam etmiş, yabancı tüccarlar bu vergiden muaf tutulmuşlardır. 241 Dış ticaret üzerindeki tekellerin ve devletin müdahalesinin kaldırılması sonrasında mamul mal olarak değil de hammadde ihracatında büyük artışlar yaşanmıştır. 242 Osmanlı pazarları büyük ölçüde yabancıların denetimine geçmiş, Avrupa malları karşısında yerli sanayi zayıflamış esnaf üretim faaliyetlerini zayıflatmıştır. Sanayinin şahdamarını oluşturan hammadde Avrupalı tüccarlara satıldığında yerli üretici artan fiyatlarla baş edememiştir, ihtiyacı olan hammaddeyi tedarik edemez olmuştur. Gümrük gelirlerinin düşürülmesi ile hazine zayıflamıştır ve buna 1854 Kırım harbiyle birlikte devletin masrafları karşılayabilmek için aldığı iç ve dış borçlarda eklenince Osmanlı ekonomisinin dolayısıyla sanayinin büyük ölçüde zarar gördüğünü belirtmek gerekmektedir. 243 İngiltere ve Osmanlı Devleti arasında gerçekleştirilen ticaret içerisinde İngiliz devleti tarafından imtiyazlı ve The Levant Company ham ipeği Bursa, Halep ve İzmir den alarak Avrupa pazarlarına sunmuştur. Bu ticarette ham ipek karşılığında yünlü ürünlerini satarak gerçekleştirilmiştir. Burada ilginç olan kısım İngiliz ticaretindeki uygulamada görülmektedir. Çünkü İngiliz yünlüleri Osmanlı pazarlarına ucuz olarak pazarlanmaktadır. Diğer taraftan bu olumsuz gibi gözüken durumdan ham ipeğin İngiltere pazarlarında yüksek kârlarla satılmasından elde edilecek miktarın fazlasıyla karşılığı görülmektedir. Osmanlı Devletinde ekonomide izlenen piyasalarda bol ve ucuz mal bol- 240 BOA. HR. MKT-317/21; HR. MKT-264/7 241 Ş. Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara, 1988, s Ş. Pamuk, Osmanlı dan Cumhuriyet e Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme II, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s R. Önsoy, a.g.e., s. 29 İngiltere de 1581 de Turkey Company adıyla kurulan, 1592 de Venice Company şirketiyle birleşerek The Levant Company ismiyle Doğu Akdeniz ile İngiltere arasındaki ticareti yaklaşık üç yüzyıl elinde bulundurmuştur yılında kapatılmıştır.

89 76 luğu politikası gereğince de bu İngiliz kumaşlarının piyasaları sarması durumuna müsaade edildiği anlaşılmaktadır Osmanlı- İngiliz Ticaret Antlaşması Türk ticaret yaşamına etkileri birbirinden farklı yorumlar içermektedir. Bu antlaşma ile ve bunun yanında Tanzimat reformlarının Osmanlı toplum yaşamında sivil topluma geçişin, kendi içinde kapalı bir Osmanlı ekonomisinin geleneksel yapısından pazar ekonomisine geçişin devlet eliyle gerçekleştirildiği yolundadır. Modern sanayi işletmeleri ve üretim tarzıyla makineli fabrikaların kuruluşu yine bu dönemde gerçekleştirilmiştir. 245 Dönemin koşulları içerisinde değerlendirildiğinde bu neticelerin kaçınılmaz olduğu söylenebilir. Sanayi ürünlerinin Osmanlı pazarlarında dolaşımı, yeni farklı ürünlerin toplum yaşamına hızla yayılmasıyla birlikte arz- talep dengesinde bu ihtiyaçların karşılanması gereği duyulmaktadır. Tanzimat ekonomisinin getirdiği sanayi ve fabrikalaşmanın belirleyici faktörünün piyasalardaki arz-talep değil de bunun devletin kendi ihtiyacı için açtığı fabrikalardan oluşturulduğu yorumları da bulunmaktadır. 246 Osmanlı Devletinde modern manada fabrikalaşma geleneksel üretim tarzı yapılanmayı uzun vadede ikisini bir arada sürdürmüştür. Buna karşı gelişmeler ve işçi hareketlerine bir örnek olarak Bursa da 1861 de bir fabrika mezarlık üzerine inşa edildi gerekçesiyle yakılmıştır. 247 Gelenekselden yeni teknolojilerle üretim yapan fabrikalara karşı işçiler işlerinden olacakları endişesi ile zaman zaman buna karşı durmuşlardır. İnsanın doğası gereği yenilikler beraberinde karşıt duruşu ve tepkiyi de getirir. Osmanlı Devleti içerisinde perakende ticaretine yabancıların el atmalarıyla esnaf örgütleri zor durumda kalmış bunun neticesinde de devlet iktisadi ve sosyal yaşamı destekleyici olarak esnaf örgütlerine 1860 lı yıllarla kurulan 244 M. Çizakça, XIV-XIX. Yüzyılar Arasında Bursa İpekçiliği, Bir Masaldı Bursa, Hazırlayan: Engin Yenal, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996, S , s Yavuz Selim Karakışla, Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu ( ), Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, s Karakışla, a.g.m., s Karakışla, a.g.m., s. 29

90 77 Islah-ı Sanayi Komisyonu bağlamında esnafın birleşerek kooperatif şirketler halinde örgütlenmeleri yönünde çaba sarf etmiştir. 248 Osmanlı Devleti içerisinde yapılan ticaretten 1838 antlaşması ve 1839 Tanzimat Fermanıyla serbest ticaretin başladığı yorumlarının doğru olmadığı aksine o zamana kadar zaten serbest ticaretin başlamış ve hatta ilerlemiş olduğu görüşleri de bulunmaktadır. 249 Devlet, serbest ticaretin yanında maliyede istikrarsızlık, hazine açıkları ve üreticilerin zarara uğramalarından kaynaklanan olumsuzluklarla baş etmek durumundadır. Bir takım tedbirlerle evvelinde vergi miktarlarında değişiklikler yaparak durumu değiştirme yoluna gitmiştir ticaret antlaşmaları ile hazineye gümrük vergisinin aktarımını sağlamak ve içeride yerli üreticiyi destekleyerek, sanayii teşvik etmek için ithalatta %3 olan vergiyi %8 e yükseltmiştir. Ekonomide korumacı devlet politikası uygulamasına geçilmiştir. İthalattaki bu rakam 1914 de %15 olarak değiştirilmiştir. İhracattaki %12 değerindeki vergi miktarı %1 e düşürülmüştür. Dâhili gümrüklerde 1874 te kaldırılmıştır. Bu iç ticaret hacminin arttırılması için önemli bir girişimdir. Deniz yoluyla gelen mallar için %8 vergi, daha sonra 1889 da %4, 1900 de %2 ve en nihayet 1909 da tamamen kaldırılmıştır. 250 Osmanlı Devletinin sanayileşme çabaları içerisinde yapmış olduğu girişimler, çağın gereksinimlerini karşılayabilecek donanımdan uzak olmuştur. Bilgi birikiminin olmaması, alt yapı yetersizliği, sermaye yokluğu, Avrupa nın uzun sürede elde ettiği sanayide ilerlemeyi, Osmanlı Devletinin geç kalmışlığı nedeniyle kısa sürede semeresini vermesi beklenemezdi. Yapılan ticari antlaşmalarla Avrupa mallarının Osmanlı pazarlarında kolayca yer almasıyla yerli sanayinin rekabet edebilmesi zorlaşmıştır M. Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000, s D. Quataert, XIX. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve sosyal Tarihi, C.II., Eren Yayınları, İstanbul, 2004, s Zafer Toprak, Türkiye de Milli İktisat , Yurt Yayınları, Ankara, 1982, s. 102, Çadırcı, a.g.e., s. 353

91 Dış borçlanma, Düyun-u Umumiye ve İpek Öşrü Osmanlı Devleti üzerinde İngiltere nin ticaret hacmi özellikle 1838 Balta Limanı Antlaşmasıyla tavan yapmıştır. İngiltere nin Osmanlı Devleti içerisinde yıllık ihracat değeri XVIII yy. boyunca sterlinin altında iken bu değer 1812 yılında , 1820 yılında , 1824 yılında , 1830 yılında , 1836 yılında bu rakam sterline çıkmıştır. 252 İngiliz sanayi ürünlerinin en büyük pazarı Osmanlı Devleti olmuştur. Ekonomik bağımlılık devlet için gittikçe büyüyen bir seyir takip ederek siyasi etkinliğinin kısıtlanmasına neden olmuştur. Osmanlı Devletinin ekonomi algısında, iç pazarda mal bolluğu ve ucuzluğunu sağlayarak bununla birlikte gümrük resmini düşük seviyede tutarak ticaret hacmi dengelenmiştir. 253 Ancak XIX. yüzyılın ekonomik değerleri teknolojik gelişmelerle hızla değişmektedir. Dış borçlanmaların ve bunların ödenmesinde yaşanan zorluklar sonucunda 6 Ekim 1875 tarihiyle yayınlanan kararname ile devletin iflası resmen ilan edilmiştir. Bu kararnameye dayalı olarak iç ve dış borçların taksit ve faizlerinin yarısı ilk beş yıl içerisinde diğer yarısı ise % 5 faizli tahvillerle 10 yıl ödemeli olarak karşılanacaktır. Ancak istenen gerçekleştirilememiş 1876 yılıyla borç ödemeleri durdurularak bir ödeme yapılamamıştır. Bu durum 20 Aralık 1881 tarihli Muharrem Kararnamesine dek devam etmiştir. 254 Bundan sonraki dönem Düyun-u Umumiye İdaresinin devletin gelir kalemlerine el koyması ile yeni bir boyut kazanmıştır. Dış borçların karşılanabilmesi için devletin düzenli bütçe kaynaklarından bazıları Düyun-u Umumiye İdaresine bırakılmıştır. Bu idare, kurmuş oldukları vergi tahsilât kadroları ve yönetim yapıları ile birlikte adeta 1915 yılına doğru kişilik kadrosu ile devlet içinde devlet gibi faaliyetlerini sürdürmüştür. 255 Bu idarenin yönetim kurulunu Avrupa ülkelerinde Osmanlı Devleti tahvillerinin 252 Tezel, a.g.e., s H. İnalcık, Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış, Doğu-Batı, S. 17, İstanbul, , s R. Önsoy, a.g.e., s Tezel, a.g.e., s. 82

92 79 sahipleri olan temsilciler oluşturmaktadır. Gerçekte bu idare ile Avrupa emperyalizminin Osmanlı Devleti üzerinde gerçekleştirdiği siyasi, iktisadi, mali müdahale ve denetiminin bir aracı niteliğindedir. 256 Bu yorumların yanında belirtilmesi gereken husus, bir devletin can damarlarını oluşturan vergi gelirleri, ekonomi düzenindeki birbirini takip eden çarkların işleyişinin sağlam olması için gerekli şartlarında sağlanmasıyla gerçekleşebileceğidir. Özellikle sanayide yaşanan teknik ilerlemeler ve gelişmelerin üreticiye ulaşması önemlidir. Osmanlı Devleti dış borçlanmalarla ilk başta yabancı sermayenin akışını sağlamıştır. Ancak uzun vadede bu ekonomi ile oluşturulan iktisadi fazla Avrupa merkezlerine aktarımı sağlayan bir yol olmuştur. Dış borçlarla birlikte Osmanlı Devletinin dış ticaret hacminin genişlemesine katkıda bulunduğu yorumları da bulunmaktadır. 257 Bu genişlemenin kaynağı ithalattaki artışın borçlarla finanse edilmesi şeklindedir. Düyun-u Umumiye İdarisi gelirlerini arttırabilmek ve çoğaltmak gayesiyle birçok üretim gelirine el atmıştır. Bunlar içerisinde ipek kozası üretimi ve ihracatı da yer almaktadır. Düyun-u Umumiye İdaresinin kurulması sonrasında üretimin arttırılması amacıyla ilk iş olarak 1885 yılında ipek böceklerinin yumurtalarını Pasteur un geliştirdiği usule göre seçilmesi sistemine geçilmiş ve ipek böceği yetiştiricilerinin tohumları muayene ettirebilecekleri laboratuar kurulmuştur. 258 Tohumların hastalıksız olması üretilecek ürünün verimi açısından son derece önemli bir husustur ve bu yönde önemler alınmıştır. Düyun-u Umumiye girişimleriyle, laboratuarın kurulması dışında ipek böceği yetiştiriciliğinde uzman yetiştirmek amaçlı olarak Torkamyan ın başında bulunduğu 1888 yılında Darü t-harir okulu açılmıştır. Bu okul ile birlikte ipek sanayinin gelişimi büyük bir ivme kazanmıştır. Diğer yandan evveliyatında Düyun-u Umumiye nin faaliyetleri arasında üreticilere dut fidanları dağıtılması da bulunmaktadır yılları arasında dönüm arazi üretime dut ağacı dikilerek bir kaynak oluştu- 256 Tezel, a.g.e., s Tezel, a.g.e., s R. Önsoy, a.g.e., s. 186

93 80 rulmuştur. Ayrıca müsabakalar ve sergiler düzenlenilerek ipek böcekçiliği cazip hale getirilmiştir. Yeni teknolojiler ile ipek üretimi büyük bir gelişme kaydetmiştir. Tüm bu yeni gelişmeler neticesinde ipek öşrü gelirleri tüm devlet sınırları içerisinde yılları göz önüne alındığında lira, ipeğin kıymeti liraya çıkmıştır. 259 Tablo 26: Düyun-u Umumiye İdaresi sonrasında ipek öşrü miktarı 260 YILLAR İPEK ÖŞRÜ (Lira) R. Önsoy, a.g.e., s. 187, Haydar Kazgan, Düyun-u Umumiye, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 713

94 81 Düyun-u Umumiye bırakılan ipek öşrü yılları arası liradan liraya yükselmiştir. 261 Tablo 27: Bursa ve İzmit Sancağında Yılları Düyun-u Umumiye İdaresi ne Bırakılmış İpek Öşürleri (lira) tahmini Düyun-u umumiye idaresi ipekböcekçiğinde başarılı neticeler aldıktan sonra, ipek ipliği sanayini yaymak amaçlı olarak ülke dâhilinde yeni fabrikalar açmıştır. Bu kapsamda 1899 yılında yeni teknolojik makinelerle donatlan, 60 yıkama havuzlu olarak Selanik te numune iplik fabrikası açmıştır. 263 Düyun-u Umumiye Nezareti, 1890 yılında Bursa da üretilen kozalardan çok daha fazla ürün alınabilmesi amaçlı, üreticiyi teşvik edici müsabaka sergisi açmıştır. Sergi sonunda başarılı olanlara çeşitli ödüller de dağıtmıştır Quataert, Anadolu da Osmanlı Reformu ve Tarım , (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s. 327, HVS. 1325, s A. du. Velay, a.g.e., s BOA. MV. 57/55

95 Islah-ı Sanayi Komisyonu XIX. yy. Osmanlı ipek üretimi ve ticaretinde değişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Bursa ipek üretimi daha çok Avrupa üreticilerine ham ipek sağlayan kaynak halini almıştır. İpekli dokuma üretiminin gerilemesinde İngiliz pamuklularının pazarı ele geçirmesi, makineleşme ile birlikte İngiliz pamukluları piyasaları sarmıştır. Çok daha ucuza mal olan pamuklu dokuma, giyimde yaşanan devrimle birlikte giyim tarzlarını değiştirerek ipek ürünlerinin önüne geçmiştir. 265 Bunun yanında, Osmanlı sanayinin çöküşü sürecinde buna neden olarak gösterilen, pazar açma, kalite, zevk ve moda değişiminin yanı sıra özellikle İngilizlerin emek maliyetlerinde başardıkları düşük maliyetli üretimlerinin çok daha etkili olduğu görüşlerde bulunmaktadır. 266 Dokuma ve tekstil sanayinin gelişiminde devletin uygulamış olduğu vergi ve gümrük resimlerinin miktarı, oranlarının büyük bir etkisi olmuştur. 267 Devlet denetimi mal ve hizmet üreten loncalar aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Vergilerin hesaplanması ve toplanması bu ilişki ile birlikte oluşturulmaktadır. Bu durumun miladı Osmanlı ekonomisini bambaşka bir mecraya taşıyan 1838 Osmanlı- İngiliz Ticaret Antlaşması ve 1839 Tanzimat Fermanının ilanıdır. 268 Osmanlı maliyesinin Avrupa sermayesi denetimi altına girmesi ve ekonominin dışa açılması sürecinin dönüm noktalarını 1838 Osmanlı- İngiltere ticaret antlaşması, 1854 Kırım Harbi ile birlikte dış borçlanma ve diğer önemli bir etken ise 1850 ler ve sonrasında yabancı sermayenin demir yolu yapımıyla Osmanlı Devleti ekonomisinde yer elde etmesidir yılıyla Osmanlı Devleti sanayisinde devlet ileri bir adım atarak Islah-ı Sanayi Komisyonu kurmuştur. Bu komisyon yayınlamış olduğu talimat- 265 D. Quataert, Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü,(Çeviren: Tansel Güney), İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s İnalcık, Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, (Editör: Emre Yalçın), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008, s D. Quataert, a.g.e., s D. Quataert, a.g.e., s Ş. Pamuk, a.g.m., s. 38

96 83 namede hedeflerinin sanayi eğitimini sağlamak, gümrük resimlerini arttırmak, sergiler açarak sanayiyi teşvik etmek ve şirketleşmeyi esnaf içinde sağlayarak gelişimi hedeflendiği belirtilmiştir. 270 Osmanlı Devletinde sanayi XIX. yüzyılın sonlarına dek küçük üretim yapan işletmeler şeklinde gerçekleştirilmiştir. Bunun yanında sanayinin geliştirilmesi yönünde gerçekleştirilen girişimlerle birlikte daha çok Avrupa sanayinin ihtiyaçlarına yönelik olarak yarı mamul mal üretimi yapan fabrikalar ülke genelinde açılmıştır lerde Bursa da ipek ipliği üreten 8-10 fabrika faaliyettedir. 271 Durumun net bir biçimde ortaya konulabilmesi açısından 1850 de Osmanlı Devletinin İngiltere den yaptığı ithalatın toplamı 8,5 milyon sterlini bulmakta, bu meblağın 3 milyonu dokumalar oluşturmaktadır yılı itibariyle devlet üretimde verimin arttırılması ve esnafın sorunlarını giderebilmek adına birtakım tedbirler almıştır. Bu tedbirler; üretilen ürünlerin kalite, çeşitlilik ve fiyatlarını görebilmek, üreticilerin sorunlarını tespit etmek ve başarı gösteren üreticileri ödüllendirmek amaçlı İstanbul da sergi açılması kararını almıştır. Sanayicilerin sorunlarını tespit etmek, esnafın birleşerek şirketleşmelerini sağlamak ve ıslah-ı sanayi komisyonunu kurulması kararı ve tüm bunların yanında üretimde kalifiye eleman yetiştirecek mekteplerin açılması öncelikli kararlardır. 273 Osmanlı Devleti, sanayinin XIX. yüzyılda gelişimi için 1860 Islah-ı Sanayi Komisyonu ile bir dizi önlemler alarak Avrupa nın hızla gelişen sanayi seviyesine ulaşabilme amacıyla faaliyetlere girişmiştir. Başta İstanbul olmak üzere devlet sınırları içerisinde bulunun başlıca ticaret merkezlerinde Islah-ı Sanayi Komisyonlarının aldığı tedbirler uygulamaya konulmuştur. Ancak devlet bu tedbirlerden tam manasıyla yarar sağlayamamıştır. Buna sebep olarak bu tedbirlerin uygulanmasında yeterli bilgi ve sermaye yetersizliği, şirketleşmenin yeteri kadar algılanamaması ve bunun getireceği yararların anlaşıla- 270 İlber ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s. 206, Tabakoğlu, a.g.e., s İnalcık, a.g.e., s R. Önsoy, a.g.e., s. 71

97 84 maması eleştirileri yer almaktadır. 274 Dolayısı ile devlet Avrupa nın sanayi sektöründeki gelişmişliğine ayak uyduramadığı gibi bu yabancı ülkelerin açık pazarı haline gelmiştir. İhracatında da hammadde yönünde olması sektörlerin gelişmesine mani olduğu gibi ekonomiye de zarar vermiştir. Osmanlı Devleti için bir diğer zararlı gelişme 1869 da açılan Süveyş kanalı olmuştur. Ticaretin yönünü Osmanlı Devleti aleyhinde değiştirmiştir. Süveyş Kanalının açılmasıyla özellikle Çin ve Hindistan dan deniz yoluyla çok daha ucuz ve direkt olarak ham ipek İngiltere ye akmaktadır. Yüzyılın ikinci yarısındaki ticarette Süveyş Kanalıyla değişen doğu-batı ticaretindeki merkezleri, özelde Bursa ipekböcekçilerinin üretim yapan ülkelerle rekabetini zorlaştırmıştır Sanayi Sergileri ve İpek 1851 Londra sergisi ilk uluslararası sergidir. Bu sergi birçok ülkeden çeşitli ürünlerin sanayi ve sanat eserlerinin bir arada sergilenmesiyle Osmanlı ürünlerinin de büyük ölçüde teşhir edildiği bir alan olmuştur Londra sergisinde Osmanlı Devletinde üretilen koza ve ipek dökümü dâhil üretimi yapılan birçok ürün yer almıştır. Nafia Nezaretinden taşra memurlarına gönderilen listede koza ve ipek ürünleri, dokumalarına ilişkin olarak, ibrişim, ipek, bükme, elvan, saçak, etek bağı, kılaptan, şerit, katyon ve her türlü elbise harcı, canfes, ipekli alacak, kadife, çatma olarak ipek ve ipekli dokumalar teşkil etmiştir. Ceride-i Havadis te Londra sergisine memleket dâhilinde üretilen mallardan gönderilecek olanlar Havadis-i Dahiliyye başlığı altında bildirilmiştir. Gönderilecek mallar çok çeşitlidir. Bu çeşitlilik içerisinde ipek ve ipekliler şu şekilde listelenmiştir; Canfes ve ipekli kutni ve pamuklu alaca ve kutni, pembezar ve pamuk bezi, harirkari gömleklik bezi, ince ve kalın her türlü bezler, kaba ve ince has mücessim basma yemeni, basma yatak, yorgan, yastık yüzleri, beledi yatak, yastık yüzleri, bir telli ve iki telli kuşak, has ipekli kuşak, gezi, şitari, ahmediye destarî, ahmediye değirmi, başörtüsü, hakir, sebayi ve 274 R. Önsoy, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Suriye nin Sanayi ve Ticareti, Belleten, C. L 1987, S , s. 828, M. Kütükoğlu, a.g.e., s. 126

98 85 daha bunlar gibi mensucattan birer tane veya bir top yer almaktadır. Havlular, hamamlıklar, ipekli ve pamuklu her türlü çarşaf ve yatak, ipekli ve pamuklu iplikler, yaş koza, boyalı ve boyasız mamullerin hammaddeleri numuneleri yer almıştır. 276 Bu sergide devlet dâhilinde üretimi yapılan birçok ürün sergilenmiştir. Bursa ipekli dokumaları kaliteli ürünleri dolayısıyla sergi sonunda ödül ve madalyaya layık görülmüştür. Bu sergi 1851 yılında altı ay süreyle açık kalmış ve 11 Ekim 1851 de kapanmıştır. 277 Diğer bir sergi 1855 Paris te yapılmıştır. Osmanlı Devleti bu sergiye kalem mal göndermiştir. Sergi sonunda Bursa ham ipek üreticilerinden Agop Çubukçuyan a madalya verilmiştir. 278 Bir diğer sergi 1862 Londra da gerçekleştirilmiştir. Osmanlı yönetimi için bu sanayi sergilerine katılmanın ana amacı ticari kaygılardan ziyade, yapılan yenikler sonrasında Osmanlı Devletinde tarım ve sanayide de ilerlemeler olduğunu Avrupa ülkelerine gösterilmek istenmesidir. Genel olarak sergilerdeki amaç yeni teknolojilerle üretilen ürünlerin teşhiri ve yeni pazarlar elde etmektir Şubat 1863 de İstanbul da açılan Sergi-yi Umumi-i Osmanî beş ay açık kalmış, yerli yabancı birçok katılımcıya misafirlik etmiştir. Ülke içerisinde üretilen ürünlerin yanında getirilen Avrupa malları da özellikle geliştirilen makine ve aletler sergide yer almıştır. Sergide devletin dört bir yanından gönderilen kalemin üzerinde ürün teşhiri yapılmıştır. Bu sergiyle devletin çeşitli bölgelerinden gelen üreticiler kendi alanları ile ilgili faaliyet gösteren üreticilerle tanışmış ve farklı yörelere ait ürünleri de görme imkânına sahip olmuştur Ceride-i Havadis, 24 Zilkade R. Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1988, s. 59, R. Önsoy, a.g.e., s Musa Çadırcı, a.g.e., s Musa Çadırcı, a.g.e., s. 359

99 86 Bu sergide koza, ham ve işlenmiş ipek ve ipek ipliğinden üretilen ürünlerde yerini almıştır. 281 Sergilenen kozalar arasında Bursa dan giden beyaz ve orta büyüklükteki ipek kozaları dikkat çekici olmuştur. 282 İpekli dokumaların sergilendiği gösterimde Bursa dan İbrahim usta, Hacı Mustafa ve Salih Efendinin ürünleri bulunmaktadır. 283 Bursa ipek böcekçiliğinin ve ipeklilerinin kaliteli üretimi Osmanlı Devletinin XIX. yüzyıl boyunca gerçekleştirilen gerek uluslar arası gerekse yerel olarak yapılan sanayi sergilerinde almış olduğu ödüllerde kendisini kanıtlamaktadır. 1 Eylül 1906 tarihinde Bursa da, çevre vilayetlerin ve yabancılarında katılımıyla bir sanayi sergisi açılmıştır. Sergide ipekli işler ve dokumalar, dokuma tezgâhları da yer almıştır. Sergide ipekçilik şubesini Divan-ı Umumiye Nezareti memurları idare etmiştir. 284 Tablo 28: Bursa Sergisine Katılanlar ve Sergide Yaptıkları Satış Miktarları 285 Katılımcılar Kuruş Para Osmanlı Alman Fransız İngiliz Avusturyalı İsviçreli İspanyalı 3 88 İtalyan 3 48 Acem Rus Filemenk Hind Toplam R. Önsoy, a.g.e., s R. Önsoy, a.g.e., s R. Önsoy, a.g.e., s HVS. 1325, s. 288, HVS. 1325, s. 296

100 yılında Bursa sanayi ve ipek dokumacılığı ile ilgili gelişmelerden haberdar etmek için Bursalı matbaacılardan Emri Efendi gazete çıkarmak istemiştir. Bursa ipekçiliğinin ve Bursa da yaşanan olaylarla ilgili olarak çıkartılacak gazeteye izin verilir. 286 Yine Bursa sergisi boyunca da Bursa ipekçiliği ile ilgili gelişmeler ve sergi boyunca gerçekleştirilen faaliyetler Bursa isimli gazetede haftada bir yayınlanarak haberler aktarmıştır İPEK BÖCEKÇİLİĞİNİN BURSA KENT KÜLTÜRÜNE ETKİLERİ XIX. Yüzyıl Bursa da İpek Böcekçiliğinin Kent Nüfusu Üzerindeki Oranı, İpek Böcekçiliğinde İstihdam Bursa ipek böcekçiliğinin gelişim göstermesinin ve Bursa nın ipeği ile ün kazanmasının en önemli nedeni ipek üretimi için gerekli ham ve yarı işlenmiş maddelerin, ipek kozası ve ham ipeğin Bursa nın kendi üretiminin olmasıdır. Bursa iklim ve coğrafi özellikleri ile dut bahçelerinin varlığı, ipek için gerekli ham maddenin temini noktasında son derece uygun koşullara sahiptir. İpekböcekçiliği için uygun iklim koşullarına sahip olan Bursa da dünyada üretimi yapılan ipek ipliğinin inceliği açısından ileri kalitede ürün elde edilmiştir. İpek böceği, sıcaklığın C ve nem oranının %80-%90 arasında olduğu özel odalarda beslenir günlük yeme süreleri sonrasında dallara çıkar ve böcekler 2-3 günlük bir süre içinde hava ile temasıyla sertleşen bir protein karışımıyla oluşan kesintisiz tellerle kozalarını örerler. Telin çapındaki oluşan farklılığı diğer ipekböceği yetiştiren bölgelere göre ayrım göstermesi ortaya çıkan kozanın kalitesine etki eder. Bu nedenle kozadan teller çok ince olarak çıkmaktadır. 287 Telin ince ve sağlamlığı ipek ürününün kalitesinde önemlidir. 286 BOA. DH. MKT-1769/ Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 191

101 88 Böcek besleme, koza çıkarılması ve ham ipeğin elde edilme süreci XIX yy. la gelinceye dek aynı kişiler tarafından yapılmıştır. XIX yy. ile birlikte bu durum değişmiştir. Kozacı, mancınıkçı, dolapçı, hamcı ve kazazlar olarak iş bölümüne dönüşmüştür. Ücretli işçi olarak kalan kozacı, mancınıkçı ve dolapçılar işin bir bölümünü oluşturmuştur. İpek böceğinin beslenmesi ve kozanın elde edilmesi süreci sonrasında kozalardan ham ipek çekimi işi ve ayrıca ham ipeğin satışı ve çeşitli kumaşlar halinde ipeğin boyanması ve dokunması süreçleri takip etmiştir. 288 İpek dokumacılığı daha çok tarımsal verimin etkisinin pek de olmadığı kent merkezlerinde hâkim olmuştur. İpek sektöründe çalışan işçi sayısı, etnik, cinsiyet olarak farklılık göstermiştir. Ermeniler, Rumlar ipek işinde yoğun olarak faal olmuşlardır. Bunlarla birlikte Müslüman ve Yahudi nüfusunda bu sektörde faaliyet içerisinde olduğu görülmüştür. Cinsiyet olarak da ipek dokumacılığında erkekler etkindir. Bu genellemenin dışında istisna olarak Yahudilerin ipek böcekçiliğinden men edildiği kaydı da bulunmaktadır. Bursa yı 1836 yılında ziyaret eden R. Walsh, seyahatnamesinde kentteki ipek böcekçiliği ile ilgili olarak dikkat çekici tespitlerde bulunmuştur. Yahudilerin iki sinagogu var. Fakat diğer cemaatler için söz konusu olmayan bir yasağa uymak zorundalar. İpek böcekçiliğiyle uğraşamazlar ve diğer grupların hepsine açık olan bir hamama giremezler. 289 En küçük ipek fabrikası dahi en az 20 kişi çalıştırmıştır lerde buharla çalışan ipek fabrikalarında civarında işçi çalışmıştır yılı ile bu sayı kişiyi geçmiştir. 290 İpek böcekçiliği ile ilgili olarak Bursa da XIX. yüzyıl içerisinde tahminen aile koza yetiştiriciliğinde faaliyet göstermiştir. Fabrikalarda mevsimlik olarak ipek işinde çalışan işçi, ipekli dokumalarda 2000 işçinin ça- 288 Çakıcı, a.g.t., s Heath W. Lowry, Seyyahların Gözüyle Bursa ( ), (Çeviren: Serdar Alper), Eren Yayınları, İstanbul, 2004, s L. Erder, a.g.m., s. 117

102 89 lıştığı tahmin edilmektedir. 291 İpek işindeki bu yoğun istihdam ile bölge ekonomisinde son derece önemli bir iş kolu olduğu anlaşılmaktadır. Evlerde ipek işinin yapılıyor olmasının olumsuz yanları da olmuştur. Örneğin 1858 tarihinde Bursa nın Muradiye semtinde ipek işi ile geçinen ve bu işi evlerinde yapan üreticilerden Kuyumoğlu Ali isimli sahsın evinin yanında bulunan koza kazanı alev almış ve yangına sebep olmuştur. Bu yangında hane sahibiyle birlikte mahallede bulunan 11 hanede yanmıştır. 292 Tanzimat ın ilanı sonrasında Fransa nın yanı sıra, İsviçre den de ipek ustaları getirtilmiştir. Fabrikalarda kadın işçileri eğitmek için getirilen usta kadınlar, makinelerin çalıştırılması, bakımı, tamiri için ustabaşılar getirilmiştir. 293 Kadınlar işin hammadde sağlama kısmında ipek kozalarının bakımında faaldirler. 294 İpekli dokuma, ipek üretimi ve ipek böcekçiliği ile genel olarak ipek sektöründe 1900 yılı dolaylarında Bursa da bu ekonomik üretimin içerisinde faaliyet gösteren kişi bulunmaktaydı. Bursa ile birlikte Osmanlı toprakları içerisinde Lübnan, Halep, Diyarbakır ipek üretimi faaliyetinde bulunuyordu. Osmanlı Devleti genelinde bu sayı den fazla olduğu görülmektedir. 295 Zaman zaman fabrikalarda işçi hareketleri de yaşanmıştır. Bursa da 1862 yılında bir işçi ayaklanması yaşanmıştır. İşçiler Ermeni bir fabrika sahibine saldırır ve sonrasında da fabrika yıkılır. Görünürde Müslüman işçilerin Ermeni ve Rum işçilerinin iş gücündeki etkinliğini kırmak olsa da ana neden rekabettir. Bu eylem cemaatler arası bir eylem değil, işçilerin işlerini kurtarmak amaçlı protestosudur. 296 Bursa kent nüfusunun en önemli iş kollarından olan ipek işi ile ilgili olarak hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler önemli oranda faaliyet göster- 291 D. Qataert, XIX. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve sosyal Tarihi, C.II., Eren Yayınları, İstanbul, 2004, s BOA. A. MKT. UM.-244/2 293 BOA. İ.MVL-314/ D. Quataert, Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s D.Quataert, a.g.e., s D.Quataert, Selanik teki İşçiler, , Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, s. 232, 233

103 90 mişlerdir. Müslümanlar ipek sanayinde çoğunluğu oluştururken gayrimüslim nüfus daha çok işin ticaretinde söz sahibidir. Sayısal olarak Bursa şeriye sicilleri kayıtlarından hareketle incelenen çalışmaya göre bu rakam Müslüman nüfusun %29, gayrimüslim nüfusun %71 oranında olduğunu göstermektedir. Tablo 29: 1802 de Bursa dan İhraç Edilen İpeğin Miktarı ve Tüccarların Sayı ve Dinlerine Göre Dağılımı 297 İhraç Edilen Mal Yer Yük Müslim Mal Miktarı(Yük) Tüccarların Sayı ve Dinlerine Göre Dağılımı G.Müslim Tokat Diyarbakır İzmir Toplam % % % %4 53 %71 Mal Miktarı(Yük) %96 İpek böcekçiliğinin gerilemesi, tarımla birlikte yeni iş sahalarının açılması, dutlukların yerine tarımsal mahsullerin ekilmesi, sanayinin gelişmesi ile birlikte suni ürünlerin artması ve işçi ücretlerinin artmasıyla gerileme göstermiştir İpek Böcekçilinin Bursa Sosyal Yaşamındaki Etkileri Bursa ipek böcekçiliğinin kent kültürüne, sosyal yaşamda birçok tesiri ile birlikte halk kültüründe inanışlar ve uygulamalarıyla ilginç birtakım etkileri olmuştur. Bunlardan bazıları; böcek odalarında tütsülerin yakılması, nazar 297 M. Asım Yediyıldız, XIX. Yüzyılda Bursa İpek Sanayi Ve Ticaretinde Gayrimüslimlerin Yeri, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 4, C. 4, Bursa, 1992, s Sezai Dıblan, Türkiye de İkinci İpekböcekçiliği Kongresi, Türkiye Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Matbaası, Ankara, 1974, s. 9-4

104 91 değmemesi için böcek bakılan odaya girilmesine izin verilmemesi, evde dikiş dikmenin yasak edilmesi bunlardan birkaçıdır. 299 İpek böceği tohumu Hıdrellezden bir gün evvel beze dökülür, bahçede bir gül dalına asılırdı. Hıdrellez günü küçük bir kız çocuğuna bu tohumlar aldırılırdı. Bu adet Bursa da Hıdrellez Kamcısı ismini almıştır. İpek böceği dualar ile sinilere dökülerek tohumun canlanması beklenirdi. Bursa kent kültüründe özellikle folkloruna yansımalarından bir diğer örnek ise kadınların ipek böceklerini hastalıktan korumak için yaptıklar birbirinden farklı inanış ve uygulamalarıdır. Kimi kadınlar Muradiye de bulunan karınca dedeye giderek dualar eder ve yatırdan aldıkları bir avuç toprağı böcek odasına asardı. Kimi kadınlar Bursa da Askeri Lise civarında bulunan Karınca Deresi civarında bulunan çeşme başına, bir dilim ekmeğin üzerine helva asar, kimi kadınlar ise dut ağaçlarının ince dallarından bir halkayı böcek odasına asardı. 300 Bursa da böcek bakan evlerde öncelikle böceklere ayrılmış odalar acı biber yakılarak tütsülenirdi. Böcekler için asılacak dallar nisan yağmurlarında ıslatılır, ince ve narin böcekler için gerekli her şey itina ile hazırlanırdı. Bursa da ipek böcekçiliğinin halk kültüründe etkilerini bazı folklorik inanışlarda izlenmektedir. Bunlar arasında böcekleri hastalıklardan korumak için pancarın eve sokulmaması, evde dikiş dikme ve iğne tutma işlerinin yasak edilmesi, böceklere nazar değmemesi için odalara kimsenin sokulmaması, nazardan korunmak için dut yaprakları arasına ısırgan otu ilave edilmesi gibi bir takım yansımaları olmuştur. İpek böceklerinin dördüncü ve son uykusundan kalktıktan sonraki beslenmesi önemlidir. Büyük dut dallarının 4-5 tanesinin birbiriyle bağlanmasıyla oluşturulan küneler böceklerin altına serilirdi. Künelerdeki böceklere büyük dallar halinde yemler sunulur, bu yemlemeye kollama denilirdi. Böceğin yem yemesi, böcek bakan evlerde bir telaşa yol açardı. Çünkü böceğe dut yaprağı yetiştirmek her zaman kolay olmamıştır. Bu dönemde böcekçilerin 299 Ali Rıza Yalgın, a.g.m., s A.R.Yalgın, Bursa Folklorunda Bir Yaprak, Uludağ Dergisi, S , Bursa, 1944, s. 4

105 92 çektikleri sıkıntıları yansıtan halk şiiri durumu çok güzel ifade etmektedir. Bu şiir Bursa da ipek böcekçiliğinin şehrin sosyal yaşamında tesirlerini esprili bir dille ortaya koymaktadır. 301 Yaprak arayan erkek; Muradiye den Tatarlar a koşarım Çuha şalvarıma faşır faşır işerim Karı, seni böcek sonu boşarım Aman tellal durma gezdir ipeği Rehinden çıkarayım elmas küpeyi Yaprak arama telaşındaki erkekle birlikte kadında bu durumdan muzdariptir; Bir kutu böcek, düşünmedim ne yiyecek Sandım komşular yardım edecek Aman böcek aman tez sar ipeği Kulağımdan sattırma tek küpeyi Yine yaprak telaşında olan erkek ve başına gelenler; Böceğimin otuz iki ayağı Yaprak pazarında yedim dayağı Boşarım karıyı basbayağı Aman tellal, durma gezdir ipeği Rehinden çıkarayım elmas küpeyi Hülya Taş, Bursa da Kumaş ve İpekçiliğin Tarihsel Gelişimi İçinde Eski Bursa da Giyim-Kuşam Gelenekleri, VIII. Uluslar arası Türkiye nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Bildiriler, Editör: Nurcan Abacı, Bursa, 1998, s. 95

106 93 İpek böcekleri büyük aladı da, yani dördüncü uykudan sonra artık klavuz vermeye, kozalarını sarmaya başlarlardı. Bursa da böcek kozayı sarmaya başladığında teneke, darbuka ile gürültü çıkarılırdı. Bunda amaç ürkek ve narin olan ipek böceğini korkutarak kozasını hızla sarmasını sağlamaktır. İpek böceğinin kozasını sardığı sırada Bursalı neneler de bir taraftan ürünün bolluğu için dualar ederdi. Ayrıca ninelerin kozaların verimliliği için söylediği maniler ipek böcekçiliğinin Bursa kent kültüründe, sosyal yaşamındaki etkilerini ortaya koymaktadır, Hikmetullah şehrinin bir tanesi Oğlunun karnında yatar annesi Kozalar hazır hale geldiğinde artık ipek böcekçileri rahat bir nefes alır, adeta bu evlerde bir düğün kurulurdu. Bu düğüne Bursa da koza yolma düğünü denilmiştir. Bu düğünde toplanan aile bireyleri kozaları ayıklarken bir yandan neşe içinde yemekler yer, helvalar yaparlardı Bursa İpek Sanayisinde Çalışan Kadınların Etkileri Kadınlar ipek böcekçiliği ve ipekli dokuma işlerinde her dönem varlık göstermiştir tarihli bir kadı sicilinde valecilik işini öğrenmek için çırak olarak verilen bir kızdan söz edilmektedir. 304 Osmanlı kadınlarının ipek işi ile ilgili olarak bir oran değerlendirmesi yapıldığında çalışan bu kadınların çoğunlukla ücretli işçi olarak ipek büküm işinde çalıştıkları tespit edilmiştir. XVII. yüzyılın son çeyreğinde Bursa da ipek bükümünde çalışan 300 üreticinin 150 si kadındır. Bu işletmeci kadınlar ürünlerini tüccarlar aracılığıyla pazarlamışlardır A. R.Yalgın, a.g.m., s A.R. Yalgın, a.g.m., s Dalsar, a.g.e., s S.Faroqhi, a.g.m., s. 718

107 94 Sanayide yeni teknolojik gelişmelerle kullanılan aletlerdeki değişim üreticiyi harekete geçirmiştir de Bursa da yeni usullere göre mancınıkhanelerin açıldığını daha önce belirtmiştik. Çekilen ipeklerin kalitesinde işin başındaki işçinin ehil ve maharetli olması son derece önemli bir etken olarak görülmüştür yılı sonrasında Avrupa fabrikalarından bu işler ile meşgul olan, ipek çekiminde usta kadınlar getirilmiştir. 306 Arşiv kaynaklarında rastladığımız kayıtlarda da Avrupa dan kadın ustaların ücretli olarak fabrikalarda çalıştırılmak üzere getirtildiğini görmekteyiz. 307 Yine kadınların ipekböcekçiliğinde uzmanlaşma yönünde çaba sarf ettiklerini belirtmeliyiz. Bursa Harir Darü t Talimi de eğitim gördükten sonra eğitimini başarıyla bitiren Suriyek Hanım a başarıları dolayısıyla kendisine sanayi madalyası verilmiştir. 308 İpek nazik bir madde olduğundan işin başındaki işçinin ehil olması gerekmektedir. Aksi takdirde acemi ellerde çekilen ipek, ucuz işçi ücretlerinden kâr elde etmek isteyen üreticiye ürettiği ipekten zarara uğratmaktadır. Bu, İpek istihdamında fabrikalarda ipek çekim işinde üreticinin en fazla şikâyet ettiği husus olmuştur li yıllarda Osmanlı Devleti demiryolları yapımında çalışmış bir İngiliz mühendis olan Henry C. Barkley, Bursa ipek atölyeleri ile ilgili olarak bilgiler aktarmıştır. Yabancı bir Alman tüccarla görüşmüş, Fransız ve Ermeni nin sahip olduğu ipek eğirme atölyelerini ziyaret ederek izlenimlerini aktarmıştır. Kendisinin belirttiğine göre bu atölyelerde 50 kadın çalışmaktadır. Bu kadın işçilerin her birinin önünde sıcak su kazanları ve her biri kozaların çekim işiyle meşguldür. Barkley, Ermeni fabrikasındaki gezisinde burada yoğun olarak Türk kızlarının çalıştığını kaydetmiştir. 309 Kozalarda görülen hastalıklar ipekçilikle geçinen bu kadınları zor durumda bırakmıştır. Vilayet salnamesinde düşülen kayda göre 5000 kadar Müslüman, Rum, Ermeni dul ve öksüz kadın kozalarda görülen hastalık son- 306 Dalsar, a.g.e., s BOA. İ.MVL- 314/ BOA. DH. MKT.-1211/ Henry C. Barkley, a.g.e., s. 33

108 95 rasında yaşanan krizden olumsuz etkilenmiştir. 310 Geçimleri ipekçilik işine bağlı olan bu kadınlar için ipekçilikte yaşanan her türlü olumlu-olumsuz gelişme hayati ehemmiyete sahip olmuştur. Kadınların bizzat ipek fabrikası sahibi olduklarını daha önce belirtmiştik. 311 Kadın işletme sahiplerinin varlığı, ipekçilikte kadınların ne derece etkin olduklarını göstermesi açısından önemli bir bilgidir. Kadınların istihdamı açısından, 1870 senesi Fabrika-i Hümayun muhasebe defteri kayıtlarına göre köyden işçiler getirilmesi için 16 at tahsis edildiği ve bu gelen işçilerin büyük çoğunluğunun kızlardan oluştuğu yönünde bilgilere ulaşılmaktadır. 312 Özellikle kadınlar ham ipek çekimi işçiliğinde büyük bir yer kaplamıştır. Koza ayıklayıcılığında da genç kızlar etkin olmuştur. 313 Kadınların ipek böcekçiliği ve ipek işlerindeki istihdamı noktasında Vilayet Salnameleri önemli kaynak oluşturmaktadır. Yine bu kayıtlar dâhilinde; Mancınıklardan çıkan 1 kıyye ipek el-yevm dul ve fakire hatunlara dirhemi 2 paradır. 20 kuruşa çehreler sardırılıp biçare kadınlar pek gayret edip gece gündüz hiç durmaksızın çabalarsa bundan günde el-nihaye 30 paralık işleyebilir ya da dolapçıya gönderilip beher kıyyesine icabına göre 25 kuruşa kadar verilir dolapçının vazifesi büküp iki katını bir yere getirerek meşdud yapmak ve andan devereciye nekad etmektir. 314 Kadınların özellikle ihtiyaç sahibi olanlarının bu büyük emek isteyen meşakkatli işte aktif olarak yer aldıkları görülmektedir. Yine bu kayda göre, Kumaşlarımızın evvelki letafet ve metanet ve revnakı ne suretle zanabi olduğu anlaşıldı. Böylece hile ve hurda ile bata çıka işlenen umumi kumaşlar baladaki nevilerden ibaret olup el-yevm 40 makineden 30 u ve 700 destgâhdan 200 kadarı işleyerek üstünde 15 tacir 30 erkek ve 400 kadın usta vardır. 315 Kadınların bu sektördeki oranlarını erkeklere nispetle oldukça yoğundur. Bursa ya gelen ve izlenimlerini kaydeden İngiliz mühendis H. Barkley 310 HVS. 1296, s BOA. MVL.-731/ Çakıcı, a.g.t., s Mustafa Çakıcı, a.g.t., s. 39 Cehre: ipek sarılan bürüncük miktarı, pamuk ve ipek sarılan masura. 314 HVS. 1298, s HVS. 1298, s. 279

109 96 ipekçilik işinde kadınların yoğun olarak çalıştıklarını kaydetmiştir. İzlenimlerinde ayrıca kadınların günlük kazancının 2, 3 şilin, iş saatlerinin de çok uzun olduğunu, bunun yanında ipek işi ile çalışan bu kadınların iyi giyimli ve temiz oldukları notunu eklemiştir. 316 Meşrutiyetin ilanı sonrasında Türk kadını eğitimle birlikte ev dışında toplumda iş hayatında varlığını gösterme fırsatını bulmuştur. Tarıma dayalı ekonomisi ile Türk toplumu içerisinde Türk kadını iş yaşamında varlığını korumuştur yılında Almanya da yapılan Kadın İşçiler Açısından Osmanlı İmparatorluğunda Kadın sorunu isimli tezde Türk kadınının tarımdan, hayvancılığa ekonomiye yön verdiği sanayi işçisi olarak tekstil ve özellikle ipek böcekçiliğinde çalıştığını istatistik olarak ortaya konulmuştur. 317 Bursa Valiliğiyle Bursa ya büyük hizmetleri olan Ahmet Vefik Paşa nın torunu Fatma Fahrünnisa Hanım 1896 yılında şehre hanım arkadaşlarıyla birlikte 11 günlük bir seyahat düzenlemişlerdir. Bursa izlenimlerini paylaştığı eserinde, Bursalı ipek işçisi hanımları ziyaret etmiş, eserinde bu hanımlara da yer vermiştir. Kendi ifadeleriyle koza kazanlarında sıcak suların içerisinde buruşmuş elleriyle ve buhar kazanlarında kaynayan ipek böceklerinin yaydığı o kötü kokuya katlanarak, büyük bir emekle çalışan bu kadınları takdir etmemenin mümkün olmadığını kaydetmektedir. Bu hayret ve takdir edilesi durumu kadınlar açısından, Onları bu yorgunluk ve güçlüklere dayanmaya sevk eden kuvvet geçinmek için çalışmak mecburiyetinden başka ne olabilir? 318 ifadeleriyle değerlendirmektedir. Bursa ipek böcekçiliğindeki gelişiminde ve bu işin uzun yıllar kent ekonomisinde devam etmesinde kadınların bu işte canla başla çalışmaları teşvik edici bir rol oynamıştır. Bursa kadınlarının bu iş ile ilgili gayretleri olmamış olsaydı bugün Bursa ipekli kumaşları ya da Bursa kadifelerinden söz edilemezdi 319 yorumları ipek böcekçiliğinde kadınların önemli rolünü ortaya koyması açısından dikkat çekicidir. 316 Henry C. Barkley, a.g.e., s Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketleri, Metis Yayınları, İstanbul, 2010, s Fatma Fahrünnisa Hanım, 1896 Baharında Bursa, (Hazırlayan: Nezaket Özdemir), Bursa Kültür AŞ., 2010, s Yalgın, a.g.m., s.6

110 SONUÇ Bursa, ipek üretiminin ana hedefi İstanbul sarayı olmuştur. Devlet, XIX. yüzyılın özellikle ilk yarısına dek üretilen ipeğin, İstanbul un ihtiyacı karşılandıktan sonra satılmasına ve dışarıya çıkarılmasına izin vermiştir. İç piyasada ham ipek sıkıntısının yaşanmaması için ipeğin dışarıya çıkışı yasaklanmıştır. Osmanlı Devleti, ipek öşrü ve gümrük vergisinden önemli oranda gelir elde etmiştir. Zaman zaman vergisini vermek istemeyen, ürünü kaçıran tüccarlar çıkmıştır. Diğer taraftan tüccarlar arasında piyasadaki malı toplayıp istifleyen muhtekirler de çıkmıştır. Bu durum piyasalardaki ipek ticaretini olumsuz yönde etkilemiştir. Osmanlı Devleti ipek ticaretini sekteye uğratabilecek her türlü engele karşı önlemler almış ve ticarette korumacı bir devlet politikası izlemiştir yılında Fransa nın Lyons kentinde buhar gücü kullanılarak ipek çekim işi, üretimde kalitenin artmasını sağlamış, hızla fabrikaların çoğalmasına ve en önemlisi de bu fabrikaları hammadde arayışına sürüklemiştir. Geliştirilen yeni teknoloji Bursa da, Avrupa dan kısa bir süre sonra kullanılmaya başlanmıştır. Bursa da XIX yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte hızla ipek fabrikaları açılmıştır. İpekçilikte gelişen yeni teknolojilerle üretime geçişte Bursalı üreticilerin girişimleri dikkat çekmektedir. Ancak Bursa ipek böcekçiliği, ipek işi ile ilgili olarak kurulan ipek fabrikaları, Avrupa ipek sanayisiyle yeterli rekabet gücüne sahip olamamıştır. Bununla birlikte ham ipek üretiminde Bursa nın ihracatında en önemli pazarı olan İtalya nın kendi dutluklarını kurarak, ham koza üretimini gerçekleştirmesi XIX. yüzyıl Bursa üreticilerinin ipek piyasasındaki payını daraltmıştır. İmzalanan ticaret antlaşmaları Avrupa mallarının ülke içerisinde dolanımını kolaylaştırmıştır. Dışarıdan gelen ürünler karşısında yerli üretim rekabet gücünü zamanla kaybetmiştir. Değişen XIX. yüzyıl siyasi, sosyal, ekonomik gelişmeler, Osmanlı toplumunun ihtiyaçlarında ve tüketiminde de birtakım farklılıkların yaşanmasına neden olmuştur. Değişen dünya görüşü, moda

111 98 anlayışı, Osmanlı toplumunda giyimden, evlerde kullanılan dokumalara dek farklılık göstermiştir. İpekliler yerini pamuklulara bırakmıştır. XIX. yüzyıl Osmanlı üreticileri için, pazara açık bir Osmanlı coğrafyası dışarıdan gelen yeni teknolojilerle üretilmiş ucuz ve bol miktarda ürün, özellikle ipeklilerine karşı İngiliz pamukluları Bursa İpek sanayini olumsuz yönde etkilemiş, rekabet edemez hale getirmiştir. Ham ipek üretiminde XIX. yüzyıl boyunca Bursa, Avrupa fabrikalarına ham madde kaynağı görevini üstlenmiştir. Üretiminde pazar arayıcısı değil, kendisi bir pazar haline gelmiştir. Ham ipeğin Avrupa ya ihracı, Bursa ipek fabrikaları için gerekli olan ipeğin darlığına neden olmuştur. İpek piyasasında da zaman zaman hammadde eksikliği Bursa ipek fabrikalarının işleyişini, ilerlemesini ve Avrupa fabrikalarıyla rekabetini zayıflatmıştır. Bursa, yüzyıllarca ipek böcekçiliğinden kozaya, ipek ipliği, ipekli kumaş ve ipekli dokumalara uzanan iş kollarında Osmanlı Devletinin en önemli merkezlerinden biri olmuştur. Bursa da ipek böceğinin kozadan kumaşa, her aşamasında üretiminde büyük ölçüde faaliyet gösterilmiştir. Bursa ipeklileri başta Osmanlı sarayının ihtiyacını karşıladığı gibi Avrupa saraylarında da birbirinden güzel ipekli ürünleriyle var olmuş, üretimiyle ün kazanmıştır. Bugün dahi Bursa nın tekstil sanayinin merkezi konumunu geçmişten günümüze uzanan üretim faaliyetlerinde aramak gerekmektedir. Özellikle ipekli dokuma denildiğinde ilk akla gelen merkez Bursa dır.

112 99 KAYNAKÇA Başbakanlık Osmanlı Arşivi Sadaret- Mühimme Evrakı A.DVN. MHM.-23/33 Sadaret- Mektubi Kalemi Evrakı A. MKT.- 92/90, A.MKT- 149/22 Sadaret- Mühimme Kalemi Evrakı A.MKT. MHM.- 162/67, A.MKT. MHM.- 229/18, A.MKT. MHM.- 500/32, A.MKT. MHM.- 126/34, A.MKT. MHM.- 17/95, A.MKT. MHM- 321/50, A.MKT. MHM- 17/60, A.MKT. MHM- 173/21 Sadaret- Meclis-i Vala Evrakı A. MKT. MVL.- 102/20, A.MKT. MVL.- 74/29, A. MKT. MVL. 123/96. Sadaret- Nezaret ve Deavir Evrakı A.MKT. NZD.- 243/71, A.MKT. NZD- 101/58 Sadaret- Umum Vilayet Evrakı A. MKT. UM.- 425/63, A.MKT. UM.- 244/2, A.MKT. UM.- 293/81, A.MKT. UM.-566/65, A.MKT. UM.-564/68 Bab-ı Evrak Odası BEO /234274, BEO.- 459/34382 Cevdet-Evkaf C. EV- 273/13911 Cevdet- Hariciye C. HR- 73/3639, C.HR- 103/5147 Cevdet- İktisat C. İKTS- 29/1448, C.İKTS- 38/1881, C.İKTS- 20/954, C.İKTS- 23/1112, C.İKTS- 24/1188, C.İKTS- 26/1271, C.İKTS- 7/307 Cevdet-Maliye C.ML.- 480/19561, C.ML- 338/13889, C.ML- 93/4191, C.ML- 215/8889, C.ML- 661/26653 Dâhiliye Mektubi Kalemi

113 100 DH. MKT- 1409/18, DH. MKT- 1211/23, DH. MKT- 1631/117, DH. MKT- 1769/29 Hatt-ı Hümayun HAT- 488/23955, HAT-663/32290, HAT- 282/16756 Hazine-i Hassa Defterleri HH. d- 28, HH. d- 29, Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi HR. MKT.- 317/21, HR. MKT.-264/7, HR. MKT.- 240/49, HR. MKT.- 223/61, HR. MKT.-351/58 İrade-i Dâhiliye İ.DH-438/28924 İrade-i Taltifat İ.TAL- 428/1325, İ.TAL- 53/1311 İrade-i Meclis-i Mahsus İ.MMS.- 26/1126 İrade-i Meclis-i Vala İ.MVL-41/773, İ.MVL-102/2214, İ.MVL-314/13186, İ.MVL- 340/14694, İ.MVL- 440/19557, İ.MVL-531/23811, İ.MVL.-336/14478, İ.MVL-433/19117, İ.MVL- 347/15082, İ.MVL-502/22714, İ. MVL-41/773 Maarif Nezareti Mektubi Kalemi MF. MKT.- 162/133 Meclis-i Vükela Mazbataları MV- 57/55, MV- 51/19 Meclis-i Vala MVL.- 731/59, MVL.-716/98, MVL.-628/54, MVL.- 601/28, MVL.- 155/68, MVL.- 63/11, MVL.-88/69 Şura-yı Devlet ŞD.- 563/16 Yıldız- Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Y.A.HUS.- 301/4 Yıldız- Mütenevvi Maruzat Y.MTV.- 11/71

114 101 Yıldız Hazine-i Hassa Y.PRK. HH.- 8/46 Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar HVS, 1288 HVS HVS HVS HVS HVS HVS HVS Telif ve Tetkik Eserler AKDAĞ, Mustafa; Türkiye nin iktisadi ve İçtimai Tarihi ( ), C. II., Barış Yayınları, Ankara, AKTAR, Ayhan; Bursa da Devlet ve Ekonomi, Bir Masaldı Bursa, Hazırlayan: Engin Yenal, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, S , AKKILIÇ, Yılmaz; İpekböcekçiliği, Bursa Ansiklopedisi, C.III., Bursa Kültür ve Sanat Yayınları AŞ., Bursa, ATASOY, Nurhan; İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, TEB İletişim ve Yayıncılık, İstanbul, AYDIN, Elif Özlem; Bursa daki İpek Fabrikaları ve İpekçilikle İlgili Endüstri Mirasının Korunması, Mimarlar Odası Bursa Şubesi Yayını, Bursa, BARKLEY, C. Henry; Anadolu ve Ermenistan a Yolculuk, (Çeviren: Nil Demir), Kesit Yayınları, İstanbul, 2007.

115 102 Bursa Kütüğü; İpek CII, S. 72, Bursa Kitaplığı, BRAUDEL, Fernard; Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, C.I-II., Eren Yayınları, ( Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul, Ceride-i Havadis; 24 Zilkade 1266 (1 Ekim 1850) CEZAR, Yavuz; Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, ÇADIRCI, Musa; Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK, Ankara, ÇAKICI, Mustafa; Osmanlı Sanayileşme Çabalarında Bursa İpek Fabrikası Örneği ( ), İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, ÇAKIR, Serpil; Osmanlı Kadın Hareketleri, Metis Yayınları, İstanbul, ÇIZAKÇA, Murat; Fiyat Tarihi ve Bursa İpek Sanayi: Osmanlı Sanayinin Çöküşü Üzerinde Bir İnceleme, Toplum ve Bilim, (Güz), ; XIV-XIX. Yüzyıllar Arasında Bursa İpekçiliği, Bir Masaldı Bursa, Hazırlayan: Engin Yenal, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, S , ; İslam Dünyasında ve Batı da İş Ortaklıkları Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, (Çeviren: Şehnaz Layıkel), İstanbul, DALSAR, Fahri; Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa da İpekçilik, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, DIBLAN, Sezai; Türkiye de İkinci İpekböcekçiliği Kongresi, Türkiye Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Matbaası, Ankara, DUTEMPLE, Edmond; Bursa da İpek Endüstrisi, Bursa da Yaşam, (Çevirenler: Cem Demirpençe, Selahattin O. Tansel), Bursa, Kasım 2005.

116 103 ERDER, Leila; Factory Districts in Bursa During The 1860 s, ODTÜ Gelişim Dergisi, Özel Sayı, Ankara, ; Bursa İpek Sanayisinde Teknolojik Gelişmeler ( ), ODTÜ Gelişim Dergisi, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, Özel Sayı, Ankara, ERTUĞ, Ahmet, KOCABIYIK, Ahmet; Reflectıons Of Paradise, Silks And Tiles From Ottoman Bursa, İstanbul, Evliya Çelebi; Seyahatname, C. II., İstanbul, FAROQHİ, Suraiya; Krizler ve Değişim , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, C.II: , Eren Yayıncılık, İstanbul, Fatma Fahrünnisa Hanım; 1896 Baharında Bursa, (Hazırlayan: Nezaket Özdemir), Bursa Kültür AŞ., Bursa, GENÇ, Mehmet; XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayii, Osmanlı Toplum Yapısı Üzerine, Sebat Matbaa, Konya, ;Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, GERBER, Haim; Economy And Socienty İn An Ottoman City: Bursa ( ), The Hebrew University, Jarusalem, İNALCIK, Halil; XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, C. XXIV., S.93-96, TTK, Ankara, ; Bursa, D.İ.A., C.VI., İstanbul, ; Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, C.I: , Eren Yayıncılık, İstanbul, 2000.

117 ; Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış, Doğu-Batı, S. 17, İstanbul, ; Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, (Editör: Emre Yalçın), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, Kandes, I. Vasileios; XIX. Yüzyıl Sonlarına Kadar Bursa, ( Yayına Hazırlayan: Selahattin O. Tansel), (Çeviren: İbrahim Kelağa Ahmet), Gaye Kitabevi, Bursa, KARAKIŞLA, Yavuz Selim; Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu ( ), Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, KAZGAN, Haydar; Duyun-u Umumiye, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İletişim Yayınları, İstanbul, KOÇ, Ümit; Savaştan Sanata İpek ( ), Manas Yayıncılık, Elazığ, Kurt, Yılmaz; XVI. Yüzyılda Bursa da Sanayi ve Ticaret, VIII. Uluslararası Türkiye nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Bildiriler, (Editör: Nurcan Abacı), Bursa, KÜTÜKOĞLU, Mubahat; Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri I ( ), Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara, ; Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetler C.II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, KÜTÜKOĞLU, Bekir; Osmanlı-İran Münasebetleri ( ), İstanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası, ERDER, Leila; Factory Districts in Bursa During The 1860 s, ODTÜ Gelişim Dergisi, Özel Sayı, (Bahar), 1975.

118 105 MARDİN, Şerif; Tanzimat tan Cumhuriyet e İktisadi Düşüncenin Gelişmesi ( ), Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İletişim Yayınları, İstanbul, Mecmua-i Muahedat; C. I, Cüz I., Dersaadet Matbaası, ORTAYLI, İlber; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul, ÖKÇÜN, A. Gündüz; Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistikî, T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü, Ankara, ÖNSOY, Rıfat; 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Suriye nin Sanayi ve Ticareti, Belleten, C. L, S , TTK, Ankara, ;Tanzimat Dönemi Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, ;Mali Tutsaklağa Giden Yol Osmanlı Borçları ( ), Turhan Kitapevi, Ankara, ÖZ, Tahsin; Türk Kumaş ve Kadifeleri, Fasikül: I, XIV-XVI. Yüzyıl, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, ; Türk Kumaş ve Kadifeleri, C. II., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, ÖZDEMİR, Nezaket; Bursa Kaynakçası, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa, QUATAERT, Donald; Selanik teki İşçiler, , Osmanlı dan Cumhuriyet Türkiye sine İşçiler ( ), (Derleyenler: D.Quataert, E.J.Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, ; Sanayi Devrimi Çağında İmalat Sektörü,(Çeviren: Tansel Güney), İletişim Yayınları, İstanbul, 1999.

119 ; XIX. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomi ve sosyal Tarihi, C.II., Eren Yayınları, İstanbul, ; Anadolu da Osmanlı Reformu ve Tarım , (Çeviren Nilay Özok Gündoğan-Azat Zana Gündoğan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, PAMUK, Şevket; Osmanlı- Türkiye İktisadi Tarihi ( ), İstanbul, ; Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara, ; 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti, T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü, Ankara, ; Osmanlı İmparatorluğu nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, ; Bağımlılık ve Büyüme: Küreselleşme Çağında Osmanlı Ekonomisi, Doğu-Batı, S. 17, İstanbul, ; Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları I, Türkiye İş Bankası Yayınları, Çeviren: Gökhan Aksoy, İstanbul, ; Osmanlı dan Cumhuriyet e Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme II, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, PAŞA, Cevdet; Tezakir, 1-12, Derleyen: Cavit Baysun, Ankara, ; Tezâkir, 40, Derleyen: Cavit Baysun, TTK. Ankara, Servet-i Funun; H. 4 Şubat ; H. 12 Mayıs 1310

120 107 TABAKOĞLU, Ahmet; Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul, TAŞ, Hülya; Bursa da Kumaş ve İpekçiliğin Tarihsel Gelişimi İçinde Eski Bursa da Giyim-Kuşam Gelenekleri, VIII. Uluslararası Türkiye nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Bildiriler, Editör: Nurcan Abacı, Bursa, TAŞKIN, Ünal; Osmanlı Devleti nde Ölçü ve Tartı Birimleri, Fırat Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, TAXİER, Charles; Küçük Asya, C.I, (Çeviren: Ali Suat, Latin Harflerine Aktaran: Kazım Yaşar Kopraman, Sadeleştiren: Musa Yıldız), Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, TEZEL, Yahya S; Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, TOPRAK, Zafer; Türkiye de Milli İktisat , Yurt Yayınları, Ankara, TURNER, William; Journal Of A Tour İn The Levant, C. III., London, VELAY, A. du.; Türkiye Maliye Tarihi, ( Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu), Ankara, W. LOWRY, Heath; Seyyahların Gözüyle Bursa ( ), (Çeviren: Serdar Alper), Eren Yayınları, İstanbul, YALGIN, Ali Rıza; Bursa Folklorunda Bir Yaprak, Uludağ Dergisi, S , Bursa, ; Bursa Folklorunda İpekböcekçiliği, Bir Masaldı Bursa, (Hazırlayan: Engin Yenal), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996.

121 108 YEDİYILDIZ, M. Asım; XIX. Yüzyılda Bursa İpek Sanayi ve Ticaretinde Gayrimüslimlerin Yeri, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 4, C. 4, Bursa, ; Şeriyye Sicillerine Göre XVI. yüzyılın İkinci Yarısında Bursa Esnafı ve Ekonomik Hayat, Bursa, YENAL, Engin; Osmanlı Öncesi Bursa, Bir Masaldı Bursa, Yapı Kredi Yayınları, S , İstanbul, 1996.

122 109 EKLER Ek- 1. Bursa dan yılları arası Fabrika-i Hümayun a satın alınan ipek kozasının miktarına mübeyyin defter (HH.d 28)

123 110

124 111

125 112

126 113

127 114

128 115

129 116

130 117

131 118

132 119 Bursa dan yılları arası Fabrika-i Hümayun a satın alınan ipek kozasının miktarına mübeyyin defter (HH.d 28) Bedeli Safi Dara Maa-dara Kıyye Rusumat Tezkeresi Ashabının İsmi Cinsi Mülahazat Para Kuruş Dirhem Kıyye Kıyye Dirhem Kıyye Cilt Evrak Maskara Karyeli Rabiye Bağdat Çalı Karyeli Derviş Ali Misi Karyeli Ahmet Umur Beğli Davut Maskara Karyeli Mustafa Ara Yekün Gemlikli Astarani Bağdat Gemlikli Ali Bursalı Ömer Bursalı Hüseyin Gemlikli Ali Ara Yekün Umur Beğli Mustafa Bağdat Beğitli Artin İdir Karyeli Hüseyin Bursalı Ali Beğitli Astarani Ara Yekün Bağdat Karacalı Mehmet Ağa Beğitli Vakis Pazarköylü Hacı İbrahim Dürdaneli Hacı Mustafa Çalı Karyeli Mehmet Ara Yekün Çalı Karyeli Abduh Bağdat Sölözlü İbrahim Gemlikli Ahmet Ağa Gemlikli Ahmet Ağa Armutlulu Mehmet Ağa Ara Yekün Armutlulu Osman Bağdat Gemlikli Hüseyin Ağa Gemlikli İbrahim Umurbeğli Sahi Körlü Karyeli Zavil Ara Yekün Körlü Karyeli Zavil Bağdat Umurbeğli Agop Gemlikli İbrahim Gemlikli İbrahim Ahmatköylü Süleyman Ara Yekün Dürdaneli Halil Kurşunlulu Hüseyin Bağdat Nakl-i Yekün Merkum Kurşunlulu Hüseyin Bağdat Merkum Kurşunlulu Hüseyin Bursalı Misi Karyeli Halil Ağa Ahmet Ağa Ara Yekün Mehmet Emin Rofçalı Bağdat Bursalı Narlıdere Karyeli Ömer Narlıdere Karyeli Ömer İsbeke Karyeli Ahmet Ara Yekün Mehmet Ali Çalı Karyeli İbrahim Çavuş Çalı Karyeli İbrahim Çavuş Çalı Karyeli İbrahim Ağa Namazgah Mahalleli Mustafa Ara Yekün Namazgah Mahalleli Mustafa Bagdat Bursalı Halil Ağa Kayapa Karyeli Bursalı Serkis Bursalı Kermakov Ara Yekün Bursalı Kadir Bağdat Misi Karyeli İsmail Münhara Karyeli Hüseyin Münhara Karyeli Hüseyin Bursalı Demircioğlu Ara Yekün Münharalı merkum Hüseyin Bağdat Misi Karyeli Mustafa Misi Karyeli İbrahim Misi Karyeli Yakup Bursalı Raif Akif Ara Yekün Sölöz Karyeli Derviş Bağdat Sölöz Karyeli Derviş Mihaliç Mahalleli Süleyman Çardatlı Mehmet Çardatlı Yusuf Ara Yekün Çardatlı Ösib Bağdat Bursalı Yusuf Nakl-i Yekün

133 120 Bedeli Safi Dara Maa-dara Kıyye Rusumat Tezkeresi Ashabının İsmi Cinsi Mülahazat Para Kuruş Dirhem Kıyye Kıyye Dirhem Kıyye Cilt Evrak Bursalı Simon Bağdat Akçaköylü İbrahim Kestel Karyeli Hüseyin Cumalıkızı Karyesinden Ali Dürdaneli Hacı Sühab Ara Yekün Dürdaneli Mehmet Ağa Bağdat Dürdaneli Yakup Çavlı Dürdaneli Yakup Çavlı Bursalı Ali Ağa Bursalı Ali Ağa Ara Yekün Bursalı Osman Bağdat Dürdane Karyesinden Malsin Bursalı Bederdi Bursalı Şeyh Hasip Efendi Hacı İbrahim Efendi Ara Yekün Bağdat Karaca Karyeli Mehmet Bursalı Hacı İbrahim Bursalı Ali Efendi Mekis Oğlu Agop Sanim Oğlu Sarif Ara Yekün Mahir Efendi Bağdat Bezzaz Ahmet Efendi Bezzaz Ahmet Efendi Şeyh Karyeli Kadir Oğlu Mehmet Şekip Ara Yekün Oduncuk Karyeli Hacı Sait Bağdat Oduncuk Karyeli Hacı Sait Münkiş Oğlu Agop Namazgah Mahalleli Karagözcü Ahmet Ara Yekün Mehci Serkis Bağdat Setbaşı Tahsildarı Hacı Mustafa Münkiş Oğlu Agop Beğlili İpek Nakl-i Yekün Beğlili İpek Bağdat Beğlili İpek Oduncuk Karyeli Yakup Çavuş Oduncuk Karyeli Hacı Ahmet Oğlu Emin Oduncuk Karyeli Memiş Oğlu Ahmet Ara Yekün Ahmet Bağdat Ek alımlar Ahmet Fatma Oğlu Ahmet Pazar..Ali Yusuf Efendi Ara Yekün Hamamcıoğlu Garet Efendi Bağdat Hanım oğlu Sepda Hanımoğlu Seypa Ara Yekün Paymeci Hafız Efendi Bağdat Paymeci Hafız Efendi Yatağlı Salih Japon Bursalı Vamkin Misi Karyeli Hacı İsmail Bursalı Salih Bursalı Bedir Ağa Ara Yekün Bursalı Karabed Japon Bursalı Ahmet Efendi Bursalı Hacı Yakup Bursalı Salih Ağa Bursalı Nuh Efendi Ara Yekün Cenari Karyesinden Edhim Kalederli Tebzerli Bursalı Muhiddin Maskaralı Bursalı Salih Ağa Ara Yekün Kalederli Ezvin Japon Kalederli Tanaş Tepecikli Subayeoğlu Yorgi Karakocalı Yorgi Petakis Ara Yekün Görükleli Kotis Japon Karaköseli Helvacı Fazi Timurdağlı Konstanti Kalederli Demizi Meydancıkdan Garas Ağa Ara Yekün

134 121 Bedeli Safi Dara Maa-dara Kıyye Rusumat Tezkeresi Ashabının İsmi Cinsi Mülahazat Para Kuruş Dirhem Kıyye Kıyye Dirhem Kıyye Cilt Evrak Maskaralı Vasil Japon Maskaralı Vasil Timurtaşlı Yorgi Maskaralı Yorgi Kelesli Petru Ara Yekün Kalederli Debhizi Japon Bursalı Mehmet Ağa Kalederli Yorgi Bursalı Benakis Bursalı Zeki Molla Ara Yekün Bursalı Hafız Ahmet Japon Hamzabeğli Mahallesinden İsmail Efendi Hafız Ahmet Nakl-i Yekün Bursalı Hafız Ahmet Japon Bursalı Debhizi Kalederli Yenipazar Mahallesinden Mustafa Efendi Kalederli Istırani Ara Yekün Kalederli Mirye Japon İsmail Kalederli Tedviri Koçakobalı Abdul Ağa Koçakobalı Abdul Ağa Ara Yekün Koçakobalı Hacı.. Japon Umurbeğli Mehmet Kiremitçi Mahallesinden Ahmet Çavuş Mirzaoba Karyesinden Mehmet Ali Bursalı Tahir Ağa Ara Yekün Bursalı Kostati Japon Bursalı Ali Efendi Çalı Sultan Mehmet Tokucuoğlu İşar Karyeli Ahmet Berdeli Hamit Ara Yekün Bursalı Hakkı Efendi Bursalı Ahmet zevcesi Kirenitçi mahallesinden Nikola Yekün 21 Haziran Diyarbekirli Hacı Misvan Japon 1 Temmuz Sahaf Abduh Efendi Timurtaşlı Yakup Bursalı Baltaoğlundan Ara Yekün Yaymacı Hafız Efendi Yaymacı Hafız Efendi Timur Paşa Karyeli Yekmizoğlu Ponti Timur Paşa Karyeli Yekmizoğlu Ponti Timur Paşa Karyeli Yekmizoğlu Ponti Timur Paşa Karyeli Yekmizoğlu Ponti Agop Marşalden Ara Yekün 15Temmuz Uşaklı Hacı Munhaloğlu Sekula Japon Temmuz Sarraf Nikola Sarraf Nikola Küçük Kumladan Hacı Salih Damadı Arif Timurtaşlı Fıcıcıoğlu Natı Keles Karyeli çömlekçioğlu zevcesinden Mudanya Karyeli Haverinoğlu Tavdesi Eminoğlu Yornagi Ara Yekün Nazarköylü Veronik Japon 21Temmuz Ortaköylü Kirkor Bazargan Karyesi Timur Paşa Karyeli Tımarcıoğlu Yusuf Yekün Çalı Karyeli Çelebioğlu Salih Buhara Hamzabeğ Mahallesinden Halil Bursalı Mehmet Ağa Bursali İsmail Ağa Bursalı Santur Ara Yekün Bursalı Yaman Yekün 30Haziran Rica Paşa Mahallesinden Yaymacı Hafız Horosan 1Temmuz Ömer Emin Ağa Deve Tüyü Misi Karyesinden Halil Yekün

135 Hamamcıoğlu Variyan Bağdat Mıgırdiçden alınmış olan Duhacı Irsalenden Tamim Efendi Kızlık Hamamcıoğlu Variyen Yekün Naim Efendi Bağdat Mıgırdiçden Yaymacı Nikor Yekün Yekün Yekün Yekün Yekün Mübayaa Bağdat Japon Buhara Mizandan mübaya olunduğu ba-mağfiret komisyon

136 123 Ek İpek Kozası İhracı Miktarları 320 Yıllar Miktar(ton) Değer (lira) Ortalama Fiyat Şevket Pamuk, 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti, T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1995, s. 44

137 124 Ek Ham İpek İhraç Miktarları 321 Yıllar Miktar(ton) Değer (lira) Ortalama Fiyat Pamuk, age., s. 44

138 125 Ek-4. H.1320, 1321, 1322 (M )Yıllarında İpek Mizanında Satılan Koza Cinsi ve Miktarları ( Duyun-u Umumiye Kayıtlarından) 322 Kuru koza 1322 senesi 1321 senesi 1320 senesi Bunlara tabi mizan Nim Yaş Kuru koza Nim kuru koza Yaş koza Kuru koza Nim kuru Yaş koza mahalleri (yarı) kuru koza koza koza Müdiriyet ve memuriyetler kg kile kg kg kile kg Kg kile kg Bursa Bursa müdiriyeti Narlıya, Bargos, Mudanya PazarKöyüArmudlu, Kurşunlu, Gemlik Mudanya müdiriyeti Gemlik müdiriyeti Mihaliç, Kirmastı Mihaliç memuriyeti Bilecik, Sögüt, İnegöl, İznik, Küplü, Mihalgazi, Lefke, Yenişehir Bilecik müdiriyeti Yekün 322 HVS.1325, C. II., s. 345

139 Ek KOZA HAN,( ALBERT KHAN) 126

140 127 Ek-6. El Mancınıkları F. Dalsar, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa da İpekçilik, Sermet Matbaası, İstanbul, 1960, s. 371; a) yumuşatma kazanı ve içindeki kozalar, b) ipek telleri kolayca sağılmasına yardım eden makaralar (çırçırlar), c) ipeklerin sarıldığı döner çark, d) işçinin ayağı ile işlettiği pedal

141 128 Ek-7. Tepme Mancınık Fahri Dalsar, a.g.e., s. 372: a) kazan ve kozalar, b) İpek uçlarını toplayan halka (Göz), c) İpeklerin Dolaştığı makaralar ( Cırcır), d) İpekleri dolaba düzgünce sarmak için Varagel, e) Varageli idare eden döner makara ( bu makaranın üstünde görülen eğri demir parçası Varagelin ileri geri gitmesini sağlamaktadır), f) İpeklerin sarıldığı dolap, g) Dolabı çevirmeye yarayan pedal, h) İşçinin oturduğu sandalye

142 Ek-8. SUPHİ BEY, BURSA HARİTASI, H (M.1861) 129

143 130 Ek-9. Ham İpek üretimi ve İpekli Kumaş Üretiminin Yapıldığı Yerler Donald Quataert, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999, s. 194

144 131 Ek-10. Ta lim-nâme-i Harir Cevdet Paşa, Tezâkir, 40, Derleyen: Cavit Baysun, TTK. Ankara, 1967, s. 25, 26

145 132

146 133 Ek Şubat 1892 Tarihli Servet-i Fünun da Bursalı İpek Fabrikası Çalışan Kadınlar

147 Ek Mayıs1894 Tarihli Servet-i Fünun, Harir Darü t Talimi 134

148 Ek-13. Bursa Fabrika-i Hümayun 135

149 Ek- 14. İpek Kozası, Kozasından Çıkan Kelebek 136