FlKlH USÜLÜNÜN T ANIMI, KONUSU VE FAYDASI

Transkript

1 Islam Hukuku Ara~tınnalan Dergisi, sayı: 2, 2003, s FlKlH USÜLÜNÜN T ANIMI, KONUSU VE FAYDASI Muhammed b. Ali e,ş-şevkanl (ö. 1250/1834) Çeviren.: Doç. Dr. Ferhat KOCA"" 1. FlKlH USULÜNÜN TANIMI Fıkıh usulü (usul-i fıkıh) kavramı, birincisi isim tamlaması (izafet), diğeri özel isim olmak üzere, iki açıdan incelenir. izafet (isim tamlaması) itibariyle, muzaaf olan (tamlayan) "usul" ve muzaafun ileyh (tamlanan) olan "fıkh" kelimelerinin tanırnma ihtiyaç vardır. Çünkü, "bir bütünü bilmenin, onun parçalarını bilmeye bağlı olması" zorunluluğundan dolayı, yukarıdaki terkibin tanımı, onun içerdiği kelimelerin tanımlanmasına bağlıdır. Ayrıca, izafet, "surt cüz (formel tikel)" mevkiinde olduğu için, onun tanırnma da ihtiyaç bulunmaktadır. Muzaaf olan "usul", "asi" kelimesinin çoğuludur. Asi, sözlükte, "üzerine başkasının bina edildiği şey" anlamına gelir. Terim olarak ise, "racih, müstashap, külli kaide, delil" marralarına kullanılır. Bu manalardan en uygun olanı, dördüncüsü olan "deltl" anlamıdır. Burada, "asıl" kelimesinin sözlük anlamından terimanlamına nakledilmesinin "aslın hilafına" olduğu ve ona sığınınaya gerek bulunmadığı söylenmiştir. Çünkü, akli kuruluş, hükmün delili üzerine bina edilmesi gibi, mutlak "kuruluş" kapsamına girer. Binaenaleyh o, duvarın temel üzerine bina edilmesi gibi, hissi k~ruluşu da içerir. Akli kuruluş, hükmü n delili üzerine bina edilişi gibidir. Burada aklimana olan usul-i fıkhın "fıkh"a izafe edilmesi, ondan maksadın akli kuruluş olduğuna delalet etmektedir. Muzaafun ileyh olan fıkh", sözlükte "anlayış" demektir. Terim olarak ise, "şer'i hükümleri tafsili delillerinden istidlal ederek bilmektir." Ayrıca, "mükelleflerin itikadi olmayan (ve) kasten yaptıkları arnelleri tasdik etmek (bilmek)", "kişinin amel bakımından lehine ve aleyhine olan şeyleri bilmesi", "şer'i-fer'i hükümlerin tafslli delillerinden elde edilmesi" ve "dinden olduğu zaruretle bilinen bilgilerin tümü" şekillerinde de tarif edilmiştir. Bu tanımlardan her birine çeşitli itirazlar yapılmıştır. "Bilgi (el-ilm)" kelimesi, "zanni bilgiler" anlamına da yorulması halinde; yukarıdaki tanımlardan en uygun olanı. birinci tanımdır. Çünkü, fıkıh ilminin çoğunluğu zanlardan meydana gelir. Bu metin, Muhammed b. Ali e -Şevkani'nin (ö. 1250/Ü834) İrşddü'l-fulıfil i/d talıkiki'/-lıak min ılıni'l-usfil (Beyrut ts., Daru'l-Ma'rife) adlı eserinin 3-6. sayfalan arasının tercümesidir. Gazi Üniversitesi Çorum ilahiyat Fakültesi ferhatkoca@yapoo.com

2 162 Muhammed b. Ali eş-şevkilnt 1 Çev. Ferhat Koca zanlardan meydana gelir. İzafetin anlamı, muzaafın, muzaafun ileyhin anlamı itibariyle, muzaafun ileyhe has olmasıdır. Fıkıh usülü de dayanağı ve müstenedi olması sebebiyle, fıkha has olan şeylerdir. özel isim olması bakımından usül-i fıkıh, "kendileriyle şer'i-fer'i hükümlerin tafsili delillerinden is tinbatına ulaşılan kaideleri bilmektir." Ayrıca, "şer'i-fer'i alıkamın istinbatına ulaştıran kaideleri bilmek", ''ahkamın istinbatına ulaştıran kaidelerin bizzat kendisi" ve "fıkhın yolları" şeklinde de tarif edilmiştir. Tanımdaki "tafsilt delillerden" ifadesini belirtmekle, zımnen tanımın gerektirdiği (lazımi) anlamı açıklamaktadır. Zira, bundan maksat, alıkamın tcıfsili olarak istinbat edilmesidir. Bu ise, ancak tafsili delillerinden olabilir. Yine bu ifade, hilaf ve cedel ilimlerini tanım dışı bırakmak için açıklama (tahkik, verification) yoluyla tanıma ilave edilmiştir. Her ne kadar, hilaf ve cedel ilimleri, fıkıh meselelerine götüren kuralları içerseler de bu tahkik gayesiyle değil, sadece hasını ilzam etmek amacıyladır. Bazı bilginlerin, usul-i fıkhın tanırnma "bilgi (el-ilm)" kelimesiyle başlamaları sebebiyle, burada "mutlak (absolute) bilgi"nin tanımını yapmamız yerinde olur. Bu konuda bilginler arasında oldukça fazla görüş ayrılığı bulunmaktadır. Razi'nin (ö.606/1209) de içerisinde bulunduğu bir grup, "mutlak bilginin zamri oldu~nu ve bu sebeple onun tanımlanmasının güç olacağını" söylemişlerdir. Onlar bu konu~a delil değeri olmayan şeyleri delil olarak getirmişlerdir. Her akıl sahibinin vicdanıyla bildiği, "bilginin zaruri ve müktesep (tecrübe veya akıl yürütme yoluyla kazanılmış, acquired) olması" şeklindeki ayırım, onların iddialarını çürütme konu. su nda Yeterlidir. Cüveyni'riin (ö.478/1085) içinde bulunduğu bir grup ise, "bilgi nazaridir; ancak onun tarifi zordu r ve o, ancak alt kavrarnlara ayırmakla (taksim, bölümleme, division) ve örnek vererek (misal, analoji) bi!inebilir" demişlerdir. Mesela, itikat ya kesindir ya da kesin değildir. Kesin ya gerçeğe uygundur (mutabık, adequate) ya da gerçeğe uygun değildir (gayr-i mutabık, inadequate). Mutabık ya sabittir ya da sabit değildir. Dolayısıyla, bu taksimden kesin, mutabık, sabit bir itikat ortaya çıkar ve işte o, "bilgi"dir. Bu görüşe şu şekilde cevap verilir: Bu iddiay~ karşı, "eğer taksim ve misal, bilginin mahiyetini diğer şeylerden ayırınayı ifade edederse, bilginin tanımı için de uygun olurlar ve bunda da güçlük söz konusu olmaz; şayet, böyle bir ayırımı ifade etmezlerse, onlarla bilginin mahiyetini tanımak uygun olmaz" cevabı verilmiştir. Bilginierin çoğunluğu (cumhur) ise, mutlak bilginin nazari (speculative) olup, tarifinin güç olmadığır-n belirterek, bu konuda çeşitli tanımlar sevk etmişlerdir. 1. "Bilgi (el-ilm), herhangi bir zamret veya delil sebebiyle, bir şeye olduğu gibi inanmaktır." Bu tanımda geçen "inanmak" kelimesi, kesin olan ve olmayan inançları kapsamaktadır. Bu tanımın, "kesin olan" inanç ile kayıtlandığı varsayılırsa, imkansız olanın (müstahil, impossible) bilgisi tanım dışı kalır. Çünkü, "müstahil", ittifakla "şey (thing)" değildir. 2. "Bilgi, bilineni (malumu) olduğu şekilde bilmektir (marifet)." Yüce Allah'ın bilgisi bu tanımın dışında kalır. Zira, onun ilmi, "bilgi (marifet)" olarak isimlendirilemez. 3. "Bilgi, bulunduğu kişinin bilen (alim) olmasını gerektiren veya bulunduğu

3 --, Fıkıh Usulünün Tanımı, Konusu vefaydası 263 kişiye bilen adının verilmesini icap eden şeylerdir." Bilginin tanımında "bilen (alim)" kelimesi bulunduğu için bu tanım kısır döngüyü (devr) gerektirir. 4. "Bilgi öyle bir şeydir ki, ancak ona sahip olanlar bir işi yerli yerinde yapabilirler." Bu tanıma karşı, alimin yerli yerinde yapmasına gücünün yetmeyeceği - müstahil gibi- nice bilgiler bulunduğu şeklinde bir itiraz yapılmıştır. 5. "Bilgi, kesin, mutabık (gerçeğe uygun) bir inançtır." Bu tanıma göre, tasavvurlar (tasarım, concept) bilgi olduklari halde; söz konusu tanımın dışında kalır. 6. "Bilgi, bir şeyin suretinin (şekil, fıgure) akılda meydana gelmesi veya akılda meydana gelen surettir." Bu tanıma göre bilgi; zan, şüphe, vehim ve cehl-i mürekkebi (yanlış hüküm) de içine alır. Bazı bilginler, bu tanımı, adı geçen hususlara şamil olan, en genel anlamında "bilgi"nin tanımı olarak kabul etmişlerdir. Burada bilginin, şüphe, vehim ve mürekkep cehalet için kullanılmış olması, onun sözlük ve terim manasma aykırıdır. 7. "Bilgi, iki tarafına -(aynı anda) hem aleyhine hem lehine- ihtimali olmayan bir hükümdür." Ne var ki, tasavvur, bilgi olmakla beraber, bu tanımın dışında kalır. 8. "Bilgi, bulunduğu yeri temyiz etmeyi gerektiren (ve) hiçbir şekilde zıddına ihtimali bulunmayan bir sıfattır." Bu tanım hakkında ise, ilahi kudretle Metin bozulması mümkün olduğu için, Mete (tab it kanunlara) dayalı bilgilerin, zıddına ihtimalinin bulunduğu söylenmiştir. 9. "Bilgi, öyle bir sıfattır ki, onunla idrak edilecek şeyler, idrak eden kimseye açık hale gelir." Bu tanımda, idrak (cognition), mecazen "bilgi" anlamında kullanılmıştır. Dölayısıyla, söz konusu bu tanım, bir şeyi yine kendisiyle tarif etmek demektir. Kaldı ki, tanımlarda mecaz kullanılması makbul değildir. Ayrıca, bu tarifın, "en özel cins (cinsü'l-ehas)" olan en genel manada meşhur olduğu iddiası da kabul edilmemiştir. 10. "Bilgi, kişide bilinenierin (mezkur) kendisiyle açık hale geldiği (yecelli ettiği) bir sıfattır." Muhakkık eş-şerif (ö.816/1413) şöyle der: "Bilginin mahiyetini açıklama konusunda söylenenlerin en güzeli budur. Çünkü, "mezkur". ihtilafsız bir şekilde hem mevcudu, hem yok olanı (madum), hem mümkünü ve hem de müstahili içine alır; müfret, mürekkep, tümel ve tikeli kapsar. Tecelli ise, tam inkişaftır. Bu sebeple, tanımın anlamı, "bilgi öyle bir sıfattır ki, onunla, bulunduğu kişiye, içerisinde karışıklık bulunmayan tam bir inkişafla, bilinen şeyler ortaya çıkar. Böylece, mürekkep cehalet (yanlış bilgi) ve isabet eden mukallidin itikadı bu tanımın dışında kalır. Zira o, gerçekte, kalp üzerinde bir düğüm olup, onda tam bir inkişaf ve düğümü çözecek bir açılım yoktur." Bu tanıma göre, duyuların idraki de tanım dışı kalır. Çünkü, şayet onunla dil~ sel anlatım (lisant zikir) kast edilirse, açıkça anlaşılacağı üzere, tanımdaki "bilinenlerin (mezkurun bih)" kaydının herhangi bir etkisi olmaz. Eğer "bilinen (mezkur)" kaydı ile "zikr" ve "zükr"ü içine alan şeyler kast ediliyorsa, o zaman da ya müşterekin ya da hakikat ve mecazın arasını birleştirme (cem') söz konusu olur. Halbuki, bu şekildeki birleştirmeler, tanımlarda kullanılmayan hususlardır. Yukarıdaki sözler, bilginin tanımı konusunda söylenenlerin tümü olup, onların

4 264 Muhammed b. Ali eş-şevk1lni 1 Çev. Ferhat Koca her birine karşı yapılan itirazları öğrenmiş bulunuyorsun. Bana göre, bilginin tanımmda en uygun olan şudur: "Bilgi, kendisiyle, ulaşılmak istenenin (matlub) tam birinkişafla açıldığı bir sıfattır." Yukarıdaki itirazların hiçbiri bu tanım için söz konusu değildir. (Bu hususu sen de) iyi düşün! Bilginin tanımı konusunda söylenenleri öğrendikten sonra, bil ki, bir şeyin mutlak tanımı bazen hakikt, bazen de ismt (nominale deflnition) olur. Hakiki tanım, gerçek mahiyetierin tarifıdir. İsmt tanım ise, itibari mahiyetierin tarifıdir. Yani, dili vazedenin, hizasma bir isim koymayı düşündüğü şeyin hakiki bir mahiyeti ya vardır ya da yoktur. Hakiki mahiyeti varsa, vazedenin aklından geçen, o şeyin hakikatinin kendisi veya onun çeşitli yönleri ve ona ait olan durumlardır (itibarlar). Bu takdirde, hakiki mahiyetin, hakiki mahiyet olması bakımından, ismin nesnesiyle (müsemması) tarif edilmesi hakiki bir tariftir (ve) zihinde, mahiyetin bütün veya bazı zatt özellikleriyle tasavvurunu veya onların arazlarıyla (ilinek, accident) ya da mürekkepleriyle (complex) tasavvurunu ifade eder. ismin anlamını (mefhum, comprehension) tarif ve vazedenin kendisini düşünüp de karşısına isim koyduğu tanım ise, ismt tarif olup, daha meşhur lafzıyla karşılığına ismin konulduğu şeyi açıklar. Yok olanların (ma'dum) tanımı ise, ancak ismt olur. Zira, onların hakikatleri bulunm)wıp, yalnızca mefhumları vardır. Varlıkların (mevcudat) tanımı ise, bazen ismt, bazen de hakiki olur. Çünkü, onların hem mefhumları hem de hakikatleri vardır. Varlıkların hakiki ve ismi tanımlarının her birinde ittirat ve in'ikas şarttır. İttirat, tanım bulunduğu zaman, tanımlananın (nesne) da bulunmasıdır. Bu sebeple, tanımlananın fertlerinden olmayan hiçbir şey, bu tarif içerisine giremez. İ!tirat, yabancı fertlerin atılması manasmadır ve dolayısıyla "mani"dir. İn'ika.s ise, tanımlanmış bulunduğu zaman, tanımın bulunması ve onun fertlerinden herhangi birinin tanım dışı kalmamasıdır. İn'ikas, fertlerini bir araya getirme anlamınadır ve bu sebeple o "cami'"dir. Bilgi (el-ilm), zorunlu olarak zarurt ve nazart şeklinde iki kısma ayrılır. Zarurt bilgi, elde edilmesinde akıl yürütmeye (nazar, speculation) ihtiyaç duyulmayan; nazari bilgi ise, elde edilmesinde akıl yürütmeye ihtiyaç duyulan bilgidir. Nazar (akıl yürütme, speculation), kendisiyle bilgi veya zan talep edilen fikirdir. Ayrıca, nazar, "bilinmeyenin (meçhul) bilinebilmesi için makulün düşünülmesidir", "nefsin, tasavvuri veya tasdiki olarak bilinen şeylerden genel ilkelere ulaşınaya meyletmesidir. Bu genel ilkeler ise, suretierin tek tek kendilerine arz edildiği tasavvurt veya tasdiki bilgilerdir" şekillerinde de tarif edilmiştir. Zaruri ve nazari bilgiden her biri tasavvur (apprehension) ve tasdik (assent) olmak üzere iki kısma ayrılır. Bunlar hakkında mantık ilminde geniş bilgi mevcuttur. Delil, "üzerinde doğru düşünüldüğü takdirde, kendisiyle haber! bir matluba ( önermesel bilgiye) ulaşmak mümkün olan şey", "kendisi üzerinde doğru bir akıl yürütmeyle, başkasının bilgisine ulaşmak mümkün olan şey". "kendisini bilmek, başka bir şeyi bilmeyi gerektiren şey", "bilinen işleri bilinmeyene ulaşmak için düzenlemek" şekillerinde tarif edilmiştir. Emare, "doğru akıl yürütmeyle (sahih nazar), zanna ulaşmak mümkün olan şeydir." Zan (opinion), "tercihe şayan (racih, probable) bir mümkündür (tecviz)."!.!'

5 .. (J : -; Fıkıh Usulünün Tanımı, Konusu vefaydası 265 Vehim (varlık aleminde kar ılığı bulunmayan zihn! suret, fiction), "tercihe ayan görülmeyen (mercuh) bir mümkündür (tecv!z)." Şek (doubt), "zihnin (bir konunun) iki yönü arasında tereddüt etmesidir." Zanda, tercih edilen tarafın (racihiyet) meydana geleceğine dair bir hüküm vardır ve bu hüküm, söz konusu racihiyetin zıddı olan mercuhun meydana gelme ihtimalini ortadan kaldırmaz. Vehimde, iki zıt tarafla hüküm vermek imkansız (muhal, absurd) olduğu için hüküm mevcut değildir. Çünkü, bazen zannın ilgili olduğu zit tarafla hükmedilebilir. Şayet, tercihe ayan olmayan (mercuh) zıt taraf ile hükmedilirse, -ki o, vehmin ilgili olduğu alandır- o takdirde iki zıtla birlikte hükmedilmi olur. Şekte ise, meydana gelmesi ve gelmemesi akıl bakımından birbirine denk olan iki taraftan herhangi biriyle hüküm verilmez. Eğer, iki taraftan biriyle hüküm verilirse, bu durumda, tercih delili olmadan tercih yapılmı olur. İkisiyle birlikte hüküm verilirse, o zaman da birbirine zıt iki tarafla hüküm verilmi olur. İtikat (inanç, beliet) terim olarak, "bulunduğu ki ide, mücerret (soyut, abstract) bir surette kendisinin kesin olmasını veya bir i in varlık (sübut) ya da yokluğunu (nefy) gerektiren bir manadır." "Bir ey hakkında, nefis mu tma in olmadan, kesin kanaate varmaktır" eklinde de tarif edilmi tir. Ayrıca, kesin olsun veya olmasın, gerçeğe uygun (mutabık) olsun veya olmasın, sabit olsun veya olmasın (her türlü) "tasdik"e de "itikat" adı verilmi tir. Bu durumda, cehl-i mürekkep (yanlı hüküm) ve taklit de bu tanım içerisine girer. Çünkü, cehl-i mürekkep, gerçeğe uymayan (mutabık olmayan) bir hükümdür. Taklit, sırf ba kasının sözüyle bir i in varlık veya yokluğu hakkında kesin (hükme) varmaktır. Basit cehalet (cehl-i basit, bilgisizlik) ise, bilgi ve itikadın kar ıtıdır, ancak bu kar ıtlık (bilgi) yetisinin (meleke) olmaması anlamına gelir. Yani, kendisinde olduğu kimseyi bilen veya inanan (mu'tekid) yapan bilgi ve inancın bulunmamasıdır. ll. FlKlH USUlÜNÜN KONUSU "Bir ilmin konusu" demek, o ilmin zat! arazlarından (özsel ilinek) bahsedildiği yer demektir. Burada arazdan (ilinek) maksat, bir ey(in mahiyetin)den ayrı, fakat onun üzerine yükle n mi olan eydir. Burada söz konusu eye "zat! araz"~ denilmesinin sebebi, onun, ba ka bir eye (ya) onun zatı sebebiyle katılmı olmasıdır; insan için "idrak" gibi; veya onun zatına denk bir i vasıtasıyla katılmı olmasıdır; taaccüp vasıtasıyla insan için "gülmek" gibi; veya o araza dahil olup, ondan daha genel olan bir ey vasıtasıyla ona katılmı olmasıdır; hayvan (canlı) olması vasıtasıyla, insan için "hareket" gibi. Burada, zat! araziardan bahsetmekten maksat, onları fıkıh usulünün alanı içerisine sokmaktır. "Kitap, kendisiyle hüküm sabit olan eydir" sözünde olduğu gibi. Veya, fıkıh usulünün bölümleri üzerine yorulmasıdır. "Emir vücup ifade eder" cümlesinde olduğu gibi. Veya, onu, fıkıh usulünün zat! arazları üzerine yormaktır. "Nas, medlulüne (delalet ettiği eye) kesin bir ekilde delalet eder" sözümüz gibi. Veya, fıkıh usulünün zat! arazlarının çe itleri üzerine yormaktır. "Bir kısmı tahsis edilen am, geride kalan fertlerine zann! olarak delalet eder" cümlemiz gibi. Fıkıh usulünün konularının tamamı, deliller ve hükümler için zat! arazları ispat etmeye yöneliktir. Bu da hükümler için deliller ispat edilmesi, alıkamın da delillerle sabit olması demektir. Yani, bu ilmin bütün meselesi, ispat ve sübuttur. Fıkıh usulünün konusu, sadece külli-sem'! ( er'!) delillerdir. Bu deliller hakkında bilgi sahibi olmak, ki iyi, onların cüzllerinden hareketle mükellefin fiilieri hak-

6 266 Muhammed b. Ali eş-şevkani 1 Çev. Ferhat Koca kında hüküm verebilme kudretine ulaştırır. -Külll-sem t delillerin hallerinden maksat ise, hükümlerin ispatıyla ilgili olan konulardır ve bu konular delil için zati (arazlar)dır. Ancak, bu konuda yukarıdaki birinci görüş daha uygundur. lll. FlKlH USÜLÜ ilminin FAYDASI Fıkıh ilminin faydası, Allah'ın hükümlerini bilmek veya onlar hakkında zan (sahibi) olmaktır. Madem ki, bu gaye, yüce bir gayedir. Bu yüksek mevkie sahip olan ilmin talibinin, bu gayeyi bilmesi ve ona vakıf olması, bu ilim hakkındaki gayretlerini artırmasını gerektirir ve ona olan rağbetini bollaştıqr. Çünkü, onun amacı. iki cihan saadetini kazandırriıaktır. IV. FlKlH USÜLÜ ilminin YARARLANDIGI ilimler Fıkıh usulünün yararlandığı ilimler üç tanedir. Birincisi, Kelam ilmidir. Çünkü, şer! deliller, Cenabı Hakk'ı ve peygamberin doğruluğunu tanımaya bağlıdır. Bu iki konu, kelam ilminde incelenmiştir. Ayrıca, bu iki meselenin delilleri, Kelamın konularındandır. İkincisi, Arap dilidir. Zira, Kitap ve sünnet Arapça olduğu için, onları anlamak ve onlarla istidlalde bulunmak, Arap dilini bilmeye bağlıdır. Üçüncüsü, tasavvurları açısından şer'i hükümlerdir. Çünkü. usulün amacı, bu hükümleri ispat veya nefyetmektir. örneğin, "Emir vücup, nehiy tahrim içindir". "Namaz\~ciptir". "Riba haramdır" hükümleri gibi. Bu ~onuyu burada anlatışımızın sebebi, bu bölümün içine giren konuların - anlayış sahibine gizli kalmayacağı gibi- bu ilmin talibine daha fazla hasiret gerektir- miş olmasıdır. ı ~... :-.