Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 44, Nisan 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 44, Nisan 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Prof. Dr. Halil ALTINTAŞ Erciyes Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü, İktisat Politikası haltintas@erciyes.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Özgür KOÇBULUT Bozok Üniversitesi, Akdağmadeni MYO, Muhasebe ve Vergi Bölümü o.kocbulut@gmail.com ENERJİ TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME: GELİŞMİŞ ÜLKELER ÜZERİNE EŞİK EŞBÜTÜNLEŞME VE NEDENSELLİK ANALİZİ Öz Birçok çalışmada, enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasında yapısal kırılmaların varlığını dikkate almadan eşbütünleşme yöntemleri uygulanmaktadır. Ekonomik kriz ve yapısal düzenleme gibi belirli olayların varlığında bu değişkenlerin trend hareketi etkilenebilmekte ve zaman süresince değişebilmektedir. Mevcut literatür incelendiğinde, enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin zamanla nasıl değiştiğini test etmeye odaklanan az sayıda çalışma mevcuttur. Dolayısıyla, çalışma bu açığı kapatmaya katkı sağlamaktadır. Bu nedenle çalışmada, 11 gelişmiş ülkede yapısal kırılmaları dikkate alan Gregory and Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme ile Tado ve Yamamoto (1995) nedensellik testleri kullanılmıştır. Eşik Eşbütünleşme sonuçlarına göre, 7 ülkede değişkenlerin eşbütünleşik oldukları ve ekonomik büyümenin (enerji tüketiminin) enerji tüketimi (ekonomik büyüme) üzerinde uzun dönemde pozitif ve anlamlı etkiye sahip olduğu saptanmıştır. Ayrıca, nedensellik testlerinde, Avusturya ve İzlanda da ekonomik büyüme ve enerji tüketimi arasında çift taraflı, Portekiz ve ABD de ekonomik büyümeden enerji tüketimine tek taraflı nedensellik ilişkisi bulunurken, İngiltere, Avustralya, Fransa, Danimarka, İsveç ve Portekiz de yansızlık hipotezinin geçerli olduğunu göstermiştir. Anahtar kelimeler: Enerji, Enerji Tüketimi, Ekonomik Büyüme, Eşik Eşbütünleşme, Nedensellik

2 ENERGY CONSUMPTION AND ECONOMIC GROWTH: THRESHOLD COINTEGRATION AND CAUSALITY ANALYSIS ON DEVELOPED COUNTRIES Abstract Many studies have implemented to tests for cointegration no taking into consideration the presence of breaks between energy consumption and economic growth. The occurrence of certain events could have evolved over time and affected the trend behaviour of the energy consumption and economic growth. Regarding the existing literature, there is few studies that has focused to test on how the energy consumption growth relationship evolves over time. Therefore, this study aims to constribute to fill the gap. We employ the Gregory and Hansen testing (1996a, 1996b) approach to cointegration in structural breaks and the Toda and Yamamoto (1995) causality for 11 developed countries. We find that energy consumption is cointegrated with economic growth in 7 countries. Moreover, this test suggests that energy consumption has a significant positive long-run impact on economic growth in these countries. Furthermore, causality tests suggest bidirectional causality between energy consumption and real GDP in Austria and Iceland, unidirectional causality running from real GDP to energy consumption in the case of Portugal and USA, neutrality in Great Britain, Australia, France, Denmark, Sweden, Portugal. 33 Keywords: Energy, Energy Consumption, Economic Growth, Threshold Cointegration, Causality Giriş 1970 li yıllarda petrol fiyatlarında yaşanan şoklar ile Kraft ve Kraft ın (1978) yaptığı öncü çalışmalar, enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin araştırılmasını hızlandırmıştır. Ayrıca küreselleşmenin etkisiyle dünya ekonomisinde yaşanan ticari genişleme, teknolojik gelişmeler ile hızlı nüfus artışı ve şehirleşme oranındaki artışlar, dünyada enerji talebinin hızla artmasını sağlamaktadır. Diğer taraftan ekonomilerde enerji talebinin artmasına bağlı olarak enerji fiyatlarının yükselmesi, hane halkı ve firmaların harcama kararları ile ekonominin genel performansı üzerinde doğrudan etkili olmaktadır (Wesseh Jr ve Zoumara, 2012:518). Enerji, ekonominin hem arz hem de talep tarafında da önemli bir etkendir. Ekonominin talep tarafında enerji, tüketicilerin faydalarını maksimize etmek amacıyla talep ettikleri bir ürün olarak konumlandırılırken, arz tarafından bakıldığında ise emek, sermaye ve hammaddenin yanında, temel bir faktör olarak üretime katılmaktadır. Bu nedenle enerji, ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmelerinin sağlanmasında ve yaşam standartlarının artırılmasındaki öneminden dolayı (Chontanawat vd., 2006:1), enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişkiyi inceleyen araştırmalar, enerji politikalarının uygulanmasında önemli rol üstlenmektedirler. Bu yüzden gerek ekonomistler gerekse politika yapıcılar enerji tüketimi ile ekonomik büyüme konusu ile daha çok ilgilenmektedirler. Birçok çalışma, geleneksel birim kök testlerinin yapısal kırılma içeren serilerde birim kökün varlığını tespit etmekte başarısız olduğunu ve ayrıca uzun dönemli bir ilişkinin modellenmesinde serilerdeki potansiyel kırılmaları dikkate almayan geleneksel eşbütünleşme testlerinin de tahmin gücünün düşük ve sapmalı olabileceğini ileri sürmektedir (Gregory vd., 1996:321-

3 322). Bu nedenle eşbütünleşme ilişkilerinin modellenmesinin en uygun yöntemi, kırılmadan önce, kırılma esnasında ve sonrasındaki değişmeleri dikkate alan eşik eşbütünleşme tekniklerini kullanmaktır. Çalışmada enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli ilişkilerin yanlış belirlenmemesi için yapısal kırılmaları dikkate alan tahmin gücü yüksek Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme testlerinin kullanılması tercih edilmiştir. Bu çalışmanın amacı, sanayileşmiş 11 ülkenin (ABD, İngiltere, Avustralya, Avusturya, Fransa, Danimarka, Hollanda, İspanya, İsveç, İzlanda ve Portekiz) ekonomik büyüme ile enerji tüketimi değişkenleri arasındaki ilişkileri dönemi için yapısal kırılma yıllarını dikkate alarak Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme yöntemi ve Tado ve Yamamoto (1995) nedensellik testleriyle analiz etmektir. Bu kapsamda birinci bölümde enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisine ilişkin teorik ve ampirik literatür anlatılacaktır. İkinci bölümde araştırmanın ekonometrik uygulamasında kullanılan Zivot ve Andrews yapısal kırılmalı birim kök testi, Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme yöntemi, Hansen (1992) istikrar testi ve Tado ve Yamamoto nedensellik testlerine yer verilecektir. Üçüncü bölümde ise ampirik uygulama sonuçları değerlendirilecektir. 1. Teorik Arka Plan Enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisi, literatürde büyüme, koruma, çift yönlü nedensellik ve yansızlık olmak üzere dört hipoteze göre test edilmektedir. Büyüme (Growth) hipotezine göre, enerji tüketimi üretim sürecinde emek ve sermayenin bir tamamlayıcısı olarak doğrudan veya dolaylı bir şekilde ekonomik büyümeyi etkilediği ve enerji tüketimini azaltacak politikalarının ekonomik büyümeyi olumsuz etkilediği ileri sürülmektedir (Apergis ve Payne, 2009a:212; Payne, 2010:723). Koruma (Conservation) hipotezine göre, reel GSYİH'daki artışın enerji tüketiminde bir artışa neden olacağını ve enerji israfını önlemek için düzenlenmiş enerji tasarruf politikalarının reel GSYİH'yı olumsuz etkilemediğini öne sürmektedir (Apergis ve Payne, 2009b: ; Squalli, 2007:1193; Dergiades vd., 2013:687). Çift Yönlü Nedensellik (Feedback) hipotezinde ise enerji tüketimi ve reel GSYİH'nın birbirleriyle bağlantılı ve birbirini tamamlayan iki farklı değişkenler olduğu ve değişkenler arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin varlığı ileri sürülmektedir. Bu durumda, enerji tüketiminde verimliliği artırmaya yönelik politikalar ekonomik büyüme üzerinde herhangi bir olumsuz etkiye yol açmayacaktır (Apergis ve Payne, 2009b: ). Yansızlık (Nötrality) hipotezi, enerji tüketiminin toplam çıktının küçük bir bileşeni olduğunu varsaymakta ve değişkenler arasında ya çok küçük bir ilişki varlığını ya da herhangi bir nedensellik ilişkisinin olmayacağını ileri sürmektedir. Yansızlık hipotezinde enerji tasarrufuna yönelik politikalar reel GSYİH üzerinde olumlu veya olumsuz bir etki ortaya çıkarmayacaktır (Payne, 2010:724; Squalli, 2007:1193). Literatürde enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki uzun yıllardan beri tartışılmakla birlikte, ilişkinin açıklanmasına yönelik tam bir görüş birliği yoktur. Aşağıdaki Tablo 1 de görüldüğü gibi ülkelerin kurumsal, yapısal ve politik açılardan birbirlerinden farklılaşması, her ülkenin ekonomik gelişmenin farklı aşamalarında yer alması, modellerde kullanılan yöntemlerin, değişkenlerin ve gecikme uzunluklarının farklı olması enerji tüketimi ile büyüme arasında farklı sonuçların elde edilmesini sağlamıştır (Masih ve Masih, 1996:166). Örneğin Yu ve Choi nin (1985) ABD, İngiltere, Polonya, Kore ve Filipinler için Granger nedensellik testi ile dönemi verilerinin uygulandığı çalışmada, Kore ve Filipinler de enerji tüketiminden ekonomik büyümeye bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiş olup; ABD, İngiltere ve Polonya da ise ekonomik büyüme ve enerji tüketimi arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Aşağıda Tablo 1'de; ET EB: nedenselliğin enerji tüketiminden ekonomik büyümeye doğru, 34

4 ET EB: nedenselliğin yönünün ekonomik büyümeden enerji tüketimine doğru olduğu, ET EB: çift yönlü bir nedenselliği ve ET EB ise iki değişken arasında herhangi bir nedenselliğin olmadığı gösterilmektedir. Tablo 1. Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme: Ampirik Çalışmalar Yazarlar Metodoloji Çalışma Dönemi Ülkeler Ampirik Sonuçlar Esso (2010) EşbütünleşmeGranger Toda-Yamamoto Fildişi Sahili Kongo ve Gana ET EB ET EB Wolde-Rufael ve Menyah Toda-Yam. Granger nedensellik Japonya, Hollanda, İsviçre Kanada, İsveç ET EB ET EB (2010) Fransa, İspanya, İngiltere, ET EB ABD Zhang (2011) Eşbütünleşme, Nedensellik Rusya ET EB Azlina (2012) Eşbütünleşme, Granger Malezya ET EB ned. Dagher ve Yacoubian Toda-Yamamoto ve Lübnan ET EB (2012) Hsiao ned. Shahbaz vd. Bootstrap nedensellik Liberya ET EB (2012) Wesseh-Jr. Ve Bootstrap nedensellik Liberya ET EB Zoumara (2012) Aslan ve Çam Bootstrap nedensellik İsrail ET EB (2013) Dergiades vd. (2013) Lineer ve Non-Lineer ned Yunanisatan ET EB Yıldırım vd. (2014) Lin ve Wesseh Jr. (2014) Śmiech ve Papież (2014) Sebri ve Ben- Salha (2014) Saidi ve Hammami (2015) Kasman ve Duman (2015) Alshehry ve Belloumi (2015) Azam vd. (2015) Bootstrap nedensellik Eşbütünleşme, Granger nedensellik Bootstrap panel Granger nedensellik ARDL sınır testi, VECM Ülkelere göre farklı dönemler Türkiye Bangladeş, Mısır, Endonezya, İran, Kore, ET EB ET EB Güney Afrika ET EB AB ülkesi ET EB BRICS ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) ET EB Panel veri analizi ülke ET EB Panel eşbütünleşme Panel nedensellik Eşbütünleşme, Granger nedensellik Johansen eşbütünleşme, ülke (AB ne yeni üye ve ET EB aday ülkeler) Suudi Arabistan ET EB ASEAN-5 (Endonezya, Malezya, ET EB Tayland, Singapur, Filipinler) OECD ülkesi ET EB Salahuddin ve Dinamik panel veri Alam (2016) analizi Kaynak: Yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Not: Tabloda, ET: Enerji tüketimi EB: Ekonomik büyümeyi ifade etmektedir. 35

5 2. Yöntem Bu bölümdeki ekonometrik modeller, incelenen ülkelerde enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki eşbütünleşme ve nedensellik ilişkilerini araştırmaktadır. Bu amaçla çalışmada ekonometrik stateji üç aşamadan oluşmaktadır: Birinci aşamada serilerin birim kök testleri incelendikten sonra enerji tüketimi ve ekonomik büyüme değişkenlerinin herbirinin içsel olarak alındığı ikili modellerin uzun dönem ilişkilerinin istikrarlılığı testi Hansen (1992) istikrar (stability) testi ile araştırılacaktır. Üçüncü aşamada Gregory ve Hansen (1996a) eşik (threshold) eşbütünleşme yöntemi kullanılarak içsel olarak alınan her değişken için farklı tahminler yoluyla eşik eşbütünleşmenin (threshold cointegration) varlığının testi yapılacaktır. Son aşamada ise Tado ve Yamamoto Granger nedensellik testi kullanılarak değişkenler arasındaki kısa dönem nedensellik ilişkisi araştırılacaktır. Çalışmada fert başına enerji tüketimi (energy use-kg of oil equivalent per capita) ve ekonomik büyümeyi temsil eden fert başına kişi başı reel gelir [GDP per capitaconstant 2005 US$] değişkenleri kullanılmıştır. Veriler, World Development Indicators (WDI) veri dağıtım sisteminden alınmış ve dönemine ilişkin yıllık veriler kullanılmıştır. Modelde verilerin logaritmaları alınarak esneklik değerlerinin elde edilmesi sağlanmıştır Zivot ve Andrews (1992) Birim Kök Testi Zaman serileri farklı dönemlerde, değişik deterministik trendler etrafında durağan olabilmektedir. Bu değişiklikler; sabit terimde ve/veya eğimde meydana gelen yapısal kırılmalardan kaynaklanabilmektedir. Bu kırılmalara savaş, barış, doğal afetler, terör olayları, politika değişiklikleri ve ekonomik krizler neden olabilir. Bu yapısal kırılmaları dikkate almadan yapılan birim kök analizleri hatalı sonuçlar verebilmekte ve gerçekte durağan olan serilerin yapılan testler sonucunda durağan olmadıkları gibi bir durum ortaya çıkabilmektedir. Buna karşılık sürekli etkiye sahip dışsal şokun varlığında ise doğru olan birim kök hipotezini reddedeme sonucu ortaya çıkabilmektedir. Perron (1989), Perron (1989, 1990) sıfır ve alternatif hipotez altında kırılma olasılığına izin veren alternatif birim kök testleri geliştirmiştir. Model A, trend durağan alternatif hipotez altında, trend fonksiyonunun kesim katsayısında bir değişim olduğunu, Model B, trend fonksiyonun eğiminde bir değişim olduğunu, Model C ise her iki değişimin (yapısal bir değişimin hem ortalama hem de eğimi değiştirdiğini) aynı anda gerçekleştiğini kabul eder. Bu üç modelden hangisinin daha üstün olduğu konusunda fikir birliği olmasa da uygulamada genellikle Model C daha fazla tercih edilmektedir Hansen (1992) İstikrar Testi ve Gregory-Hansen (1992) Eşik Eşbütünleşme Yöntemi Geleneksel eşbütünleşme yöntemlerinin en önemli kısıtı, eşbütünleşmenin olmadığı sıfır hiptezini yapısal kırılmaların varlığında aşırı abartmalarıdır. Kısaca bu yöntemler, istikrarlı eşbütünleşme parametrelerine sahip olsalar da, eşbütünleşme hipotezini reddetme eğiliminde olabilmektedirler. Bundan dolayı, yapısal kırılmaların varlığında geleneksel eşbütünleşme yöntemleri, dikkate almadıkları kırılmadan dolayı, eşbütünleşme denklemlerinin tahmin güçleri zayıflamaktadır. Sonuçta, eşbütünleşme ilişkilerinin modellenmesinin en uygun yöntemi, kırılmadan önce, sonra ve kırılma esnasında değişmeleri dikkate alan eşik eşbütünleşme tekniklerini kullanmaktır. Eşik eşbütünleşme yaklaşımlara Gregory ve Hansen (1996a, 1996b), Enders ve Falk (1998), Enders ve Granger (1998) Lo ve Zivot (2001), Hansen ve Seo (2002) örnek verilebilir. Enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin araştırıldığı bu çalışmada Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme yöntemi kullanılmaktadır.

6 Gregory ve Hansen (1996a) yapısal kırılmasız standart eşbütünleşme modeli (Model 1 - standart eşbütünleşme) aşağıda gösterilmektedir. Model 1: Yt Xt t t=1,,n (1) Burada Y t bağımlı değikeni, sabiti, eğim katsayısını, X t ve sırasıyla, I(1) de durağan bağımsız değişken vektörünü ve I(0) da durağan hata terimini göstermektedir. Ancak Gregory ve Hansen (1996a) rejim değişikliklerinin geçerli olduğu bir ekonomik yapıda, ve nın zamanla değişme göstermesinin beklenebileceğini ifade etmektedir. Böylece yazarlar, ve daki etkilerin yansıtıldığı yapısal değişmeleri model 4 de dikkate alarak yeniden düzenlemişlerdir Bu amaçla aşağıdaki yapısal değişmelerin etkilerini belirleyen farklı modeller önermişlerdir. Böylece yapısal kırılmalı eş bütünleşme testinde, değişkenler arasındaki uzun dönemli eşbütünleşme ilişkisini; sabitte kırılma modeli (Model 2-Model C), trendli sabitte kırılma modeli (Model 3-Model C/T) ve sabit ve eğim katsayısındaki değişmeye izin veren rejim değişikliği modeli (trendsiz) (Model 4-Model C/S), rejim, eğim katsayısında ve trenddeki değişime izin veren trendli rejim değişikliği modeli (Model 5) olmak üzere farklı modellerle test etmişlerdir (Mensah, 2014: 176; Tıraşlıoğlu ve Yıldırım, 2012:114). Bu etkileri belirlemek için D ( T ) 1 t t T şeklinde kukla değişken oluşturulmaktadır. Burada b Eğer t T ve B D ( T ) 0 t b Eğer B T b kırılma noktasındaki zamanı göstermektedir. Aşağıda Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) tarafından yapısal kırılmaların dikkate alındığı modeller aşağıda toplu olarak gösterilmektedir. Model 2: Sabitte Kırılma (Model C): Eğim katsayısı α, sabit tutulduğunda, sabit terim µ deki değişme aşağıdaki 2 nolu model ile açıklanır. Model 2 de 2 kırılma sonrası sabit terimi gösterir. 1 kırılmadan önceki sabit terimi, 37 Model 2: Y ( D ( T ) X (2) 1 2 t t B t t Model 3, sabitteki kırılmayı dikkate alan trendli modeli göstermekte (C/T) dir. Model 3: Y D ( T ) t X (3) 1 2 t t B t t Model 4, sabit ve eğim katsayısındaki kırılmaya izin veren trend içermeyen rejim değişikliğini göstermektedir. Gregory ve Hansen (1996a) tarafından rejimde kırılma modeli (theregime shift no trend ) aşağıda gösterilmektedir. Model 4: Y D ( T ) X X D ( T ) (4) t t B t t t B t Model 5; eğim katsayısında ve trenddeki kırılmaya izin veren rejim değişikliği modelini göstermekte ve Gregory ve Hansen (1996b) çalışmasında yer almaktadır. Aşağıda gösterilen modelde, değişme 1 kırılmadan önceki, 2 kırılma zamanındaki sabitteki değişmeyi, ve 1 2 sırasıyla, kırılmadan önceki ve kırılma zamanında trend değişkenindeki değişimi, 1 ve 2, sırasıyla kırılma öncesi ve kırılma zamanında eşbütünleşme eğim katsayılarında meydana gelen değişmeyi göstermektedir. Rejim değişiminden sonraki toplam etki büyüklüğü ( ) katsayılarının toplamı şeklinde belirlenmektedir (Gregory ve Hansen, 1996b:556; Mensah, 2014:176).

7 Model 5: Y D ( T ) 1 t 2 td ( T ) 1 ln X 2 ln X D ( T ) (5) t t B t B t t t B t Model 5 te yukarıdaki modellerden farklı olarak 1 katsayısı kırılma öncesi trenddeki eğimi ve 2 katsayısı kırılma zamanındaki trend eğimindeki değişmeyi göstermektedir. Gregory ve Hansen tarafından yapısal kırılmalı eşbütünleşmenin olmadığı şeklinde kurulan sıfır hipotezi, alternatif hipotez karşısında test edilmektedir. Eşbütünleşmenin olmadığı sıfır hipotezinin testinde EKK yöntemi ile tahmin edilen yukarıdaki modellerin hata terimlerine birim kök testleri uygulanmaktadır. Elde edilen test istatistikleri, Gregory ve Hansen (1996a) tarafından yapılan çalışmadaki tablo kritik değerlerinden büyük olması halinde, yapısal kırılmalı eşbütünleşmenin olmadığı sıfır hipotezi reddedilmekte ve alternatif hipotez kabul edilmektedir. Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme testleri, eşbütünleşme ilişkisinde tek kırılmaya izin veren testlerdir. Bu yöntemin ugulanmasında iki aşama izlenmektedir. Birincisinde uzun dönem eşbütünleşme ilişkisinin yapısal değişmelerden etkilenip etkilenmediğinin belirlenmesi amacıyla Gregory ve Hansen (1996a) tarafından önerilen Hansen (1992) doğrusallık (istikrarsızlık) testleri uygulanmaktadır. Hansen (1992) çalışmasında SubF, MeanF ve Lc testlerini önermektedir ve bu testlerle uzun eşbütünleşme ilişkisinin bir kırılmadan etkilenip etkilenmediği belirlenmektedir. SubF, klasik Chow testlerindeki görüşlere dayanmaktadır. Bu testte alternatif hipotez, zamanda bilinmeyen bir noktada rejimde ani değişme mevcuttur ve test sonucu ChowF-istatistiği ile belirlenmektedir. MeanF, belirlenen modelin istikrarlı bir ilişkiyi yakalayıp yakalamadığı sorununun araştırılmasında uygundur. Lc, parametre değişimine ait olabilirliğin tüm örnek kütlesi için göreceli olarak sabit olduğunda önerilmektedir. SubF ve MeanF test istatistikleri hesaplanırken veri seti üzerinde belli bir oranda kırpılma (0.15T, 0.85T) yapılmaktadır. Hansen (1992) istikrar testinde sıfır hipotez, dönem boyunca uzun dönem ilişkisinin istikrarlı, alternatif hipotez ise uzun dönem ilişkisinin istikrarlı olmadığı şeklinde kurulmaktadır. Böylece eşbütünleşme ilişkisinin uzun dönem istikrarının kabul edilmediği sıfır hipotezinin reddedilmesi, bilinmeyen bir tarihte dengede değişmelerin olduğu ve uzun dönem ilişkisinin istikrarlı olmadığı alternatif hipotezinin kabul edilmesine yol açmaktadır. İkinci aşamada ise Hansen (1992) istikrar testi sonuçları dikkate alınarak Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) tarafından önerilen uzun dönemde bir kırılmaya izin veren eşik eşbütünleşme testleri uygulanmaktadır Toda ve Yamamoto (1995) Nedensellik Yaklaşımı Çalışmada iki değişkenli kişi başına gelir ve enerji tüketimi değişkenleriyle VAR(k+d max) modeli kullanılmış ve değişkenler arasındaki TYDL nedensellik ilişkisi aşağıdaki modellerle araştırılmıştır. 38 k k dmax k dmax lny lny lny ln E ln E t 0 i t i i t i i t i i t i 1t i 1 i k 1 i 1 i 1 k (6) k k dmax k dmax ln E lny lny ln E ln E t 0 i t i i t i i t i i t i 2t i 1 i k 1 i 1 i 1 k (7) Burada gecikmelerin düzeyini (k+d max), VAR sisteminde optimal gecikme uzunlukları kschwartz bilgi kriteri (SIC), tarafından belirlenmiştir. Denklem 6 da enerji tüketimi ekonomik büyümenin Granger nedeni olmadığı sıfır hipotezi H0 : i 0, i 1,2... k şeklinde kurulmak-

8 tadır ve i ' ler ( i 1,2..., k) denklem 6 da nin gecikmeli değerlerinin katsayılarıdır. Benzer şekilde denklem 7 de ekonomik büyüme enerji tüketiminin nedeni olmadığı sıfır hipotezi H : 0, i 1,2... k şeklinde kurulmakta ve i ' ler ( i 1,2..., k) denklem 7 de lny nin 0 i ln E gecikmeli değerlerinin katsayılarıdır. H0 : i 0, i 1,2... k hipotezinin reddedilmesi enerji tüketiminden ekonomik büyümeye, H0 : i 0, i 1,2... k hipotezinin reddedilmesi ekonomik büyümeden enerji tüketimine Granger nedensellik ilişkisinin olduğunu göstermektedir. 3. Bulgular 3.1. Birim Kök Testi Sonuçları Bu çalışmada sırasıyla durağanlık sınaması için geleneksel Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) (1981) birim kök testi ile yapısal kırılmaları dikkate alan Zivot ve Andrews (1992) birim kök testinden yararlanılmıştır. İncelenen ülkeler için ekonomik büyüme ve enerji tüketimi değişkenlerine ilişkin ADF birim kök testi sonuçları aşağıdaki Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo 2. ADF Birim Kök Test Sonuçları Ülkeler Değişkenler Düzey Birinci Fark Bütünleşme Düzeyi ABD lny (2) *** (0) I(1) lne (3) *** (0) I(1) İngiltere lny (1) *** (0) I(1) lne (0) *** (0) I(1) Avusturalya lny (0) *** (0) I(1) lne (1) *** (0) I(1) Avusturya lny (0) *** (0) I(1) lne (0) *** (0) I(1) Fransa lny ) *** (0) I(1) lne (0) *** (0) I(1) Danimarka lny (1) *** (0) I(1) lne (0) *** (0) I(1) Hollanda lny (1) *** (0) I(1) lne (0) *** (0) I(1) İspanya lny (1) ** (0) I(1) lne (8) *** (0) I(1) İsveç lny (1) *** (0) I(1) lne (1) *** (0) I(1) İzlanda lny (2) *** (0) I(1) lne 0.169(0) *** (0) I(1) Portekiz lny (4) *** (3) I(1) lne (0) *** (0) I(1) Not: ADF testinde parantez içindeki değerler Akaike Bilgi kriterine göre seçilen gecikme uzunluklarıdır ve maksimum gecikme uzunluğu 10 olarak alınmıştır. ADF için kritik değerler kritik değerler, Mackinnon (1996) dan alınmıştır. ADF testinde düzeyde %1 ve %5 düzeyde kritik değerler, sırasıyla , , birinci farkta ise ve dir. ***ve ** sırasıyla, % 1 ve %5 düzeyinde anlamlılığı ifade etmektedir. Tablo 2 de ADF test sonuçlarına göre tüm ülkelerde lne ve lny değişkenlerinin düzeyde durağan olmadığı ve birim köke sahip olduğu anlaşıldığından sıfır hipotez reddedilememekte, bu serilerin birinci farkları alındığında durağan oldukları görülmektedir. Ayrıca çalışmada seriler arasında uzun dönemli bir ilişki araştırılmadan önce yapısal kırılmayı dikkate alan Zivot ve Andrews (ZA) (1992) testi ile serilerin durağanlığı araştırılmıştır. ZA birim kök testi sonuçları aşağıdaki Tablo 3 de gösterilmektedir. 39

9 Tablo 3. Zivot ve Andrews (ZA) Birim Kök Test sonuçları Ülkeler Değişkenler Z-A test istatistikler Model Kırılma Yılı lny (1) C 2004 ABD lny *** (1) C 1983 lnen (3) C 1979 lnen *** (0) C 1984 lny (1) C 2003 İngiltere lny *** (1) C 1994 lnen (0) C 2003 lnen *** (0) C 1985 lny (0) C 1973 Avusturalya lny *** (0) C 1971 lnen (1) C 1973 lnen *** (0) C 1987 lny (0) C 1973 Avusturya lny *** (0) C 1970 lnen (0) C 1973 lnen *** (0) C 1974 lny (1) C 1969 Fransa lny *** (0) C 1975 lnen (0) C 1969 lnen *** (0) C 1974 lny (0) C 2004 Danimarka lny *** (0) C 1994 lnen (0) C 1996 lnen *** (0) C 1984 lny (1) C 1999 Hollanda lny *** (0) C 1984 lnen (0) C 1969 lnen *** (0) C 1974 lny (1) C 2004 İspanya lny *** (0) C 1985 lnen (4) C 2000 lnen *** (3) C 1988 lny (1) C 1990 İsveç lny ***(0) C 1994 lnen (1) C 1987 lnen *** (0) C 1971 lny (4) C 1976 İzlanda lny ** (3) C 1998 lnen (0) C 1991 lnen *** (0) C 1982 lny (4) C 2001 Portekiz lny ** (3) C 1974 lnen (0) C 1998 lnen *** (0) C Not: Kritik değerler, Zivot ve Andrews (1992) den alınan değerleri göstermektedir. Parantez içindeki değerler, 4 gecikme uzunluğu esas alınarak Akaike bilgi kriterine (AIC) göre belirlenen uygun gecikme sayısıdır.

10 ZA (1992) testinden elde edilen sonuçların serilerdeki yapısal kırılmaların, yapısal kırılmaları dikkate almayan geleneksel ADF birim kök test sonuçlarını önemli ölçüde etkilemediği tüm serilerin I(1) olduğu görülmektedir. Tablo 3 de görüldüğü gibi ZA (1992) birim kök testi sonuçlarına göre elde edilen yapısal kırılma tarihleri incelenen ülkelerin dokuzunda daha çok 1970 li yılların ilk yarısına tekabül etmektedir yılında yaşanan uluslararası parasal şoklar, 1973 ve 1974 yıllarında ortaya çıkan ilk petrol krizi, 1978 yılında yaşanan ikinci petrol krizi, 1979 da İran devrimi bu ülkelerin enerji kullanımı ve GSYİH larında önemli değişikliklere neden olmuştur. Sanayileşmiş ülkelerde iktisadi büyümenin yavaşlamasının bir sonucu olarak 1980 li yılların başında petrol fiyatlarının düşmesi ve petrol arzının artması, 1982 yılında başta ABD olmak üzere birçok ülkeyi etkisi altına alan uluslararası borç krizi, yıllarında yaşanan Avrupa para krizi, yıllarında Güneydoğu Asya ülkelerinde ortaya çıkan ekonomik kriz ve akabinde Rusya krizinin dünya ekonomisinde neden olduğu olumsuz etkiler; çalışmada incelenen ülkelerin enerji kullanımı ve GSYİH serilerinde belirlenen kırılmaları açıklayan en önemli etkenlerdir Uzun Dönem İstikrar Testi ve Eşik Eşbütünleşme Analizi Sonuçları Model kısmında ifade edildiği gibi, enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki uzun dönem istikrarsızlık testi Hansen (1992) in çalışmasından yararlanılarak yapılmıştır. Test istatistikleri SupF, MeanF ve L c sonuçları aşağıdaki Tablo 4 de gösterilmektedir. Üç test için sıfır hipotez, uzun dönem ilişkinin istikrarlı olduğu şeklinde kurulurken, alternatif hipotez, örnekte bilinmeyen bir noktada uzun dönem dengesinin değişebileceği (istikrarsızlığın var olduğu) şeklinde kurulmaktadır. SubF testi, eşbütünleşme vektöründe keskin bir değişmeye ve MeanF ve L ctestleri ise eşbütünleşme vektörünün kademeli bir şekilde değişip değişmediğini belirlemeye odaklanmaktadır. 41

11 Tablo 4. Hansen İstikrar Testi Sonuçları Bağımlı Değişken: lny Bağımlı Değişken: lne SupF MeanF Lc SupF MeanF Lc ABD * * İngiltere * * * Avustralya * * * * Avusturya * * Fransa Danimarka * * * * * Hollanda İspanya * * * İsveç * * İzlanda * * Portekiz * * 1.180* * Not:* %5 anlamlılık düzeyinde istikrar sıfır hiptezinin reddedildiğini göstermektedir * 1.151* Tablo 4 deki sonuçlar incelendiğinde ABD ve Hollanda hariç 9 ülkede (İngiltere, Avusturalya, Avusturya, Fransa, Danimarka, İspanya, İsveç, İzlanda ve Portekiz) ekonomik büyüme bağımlı değişken alındığında üç istikrar testinden en az bir veya ikisinin p- değerlerinin %5 anlamlılık düzeyinden daha düşük olduğu görülmektedir. Bu sonuçlara göre iki ülke dışında 9 ülke için uzun dönem ekonomik büyüme modelinin istikrarsız olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Ancak enerji tüketimi bağımlı değişken olarak alındığında, İngiltere, Avusturya, Danimarka, Hollanda, İspanya ülkeleri dışında SubF ve MeanF istatistiklerinin ABD de, L c istatistiğinin İsveç ve İzlanda da, SubF, MeanF ve L c istatistiklerinin Portekiz de %5 anlamlılık düzeyinde istatistiki olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Hollanda nın hem enerji tüketimi hem de ekonomik büyüme modellerinin istikrar testlerinde SubF, MeanF ve L c istatistiklerinin p-değerleri yüzde 5 den daha büyük olması ve sonuçta ikili modellerin istikrarlı olması, bu ülkenin eşik değer eşbütünleşme analizinin dışında bırakılmasını sağlamıştır. Bu sonuçlardan hareketle Hollanda hariç, diğer 10 ülke için tahmini yapılan ikili modellerde istikrarsızlığın bulunabileceği söylenebilir. Böylece bu ülkeler için uygun eşik eşbütünleşme modelleri kullanılarak uzun dönemde rejim değişikliklerinin araştırılmasında en uygun yöntemlerden biri Gregory ve Hansen (1996a) testleridir. Model kısımında ayrıntılı olarak anlatılan Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) çalışmasında önerilen eşik eşbütünleşme testlerinin sonuçları gösterilmektedir. Her ülke için üç farklı model, sırasıyla, Model 3: sabitte kırılmaya izin veren trendli model; Model 4: sabit ve eğim katsa- 42

12 yısındaki değişmeye izin veren trend içermeyen rejim değişikliği model; Model 5: eğim katsayısında ve trenddeki değişime izin veren rejim değişikliği modeli tahmin edilmektedir. Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) yapısal kırılmalı eşik eşbütünleşme modellerinden üçü (3, 4 ve 5 nolu modeller) çalışmamızda kullanılmıştır. Rejim değişikliğini temel alan bu testlerin sonuçları aşağıdaki Tablo 5 de gösterilmektedir. Tablo 5. Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) Eşik Eşbütünleşme Test Sonuçları Bağımlı Değişkenler Ülkeler Reel GDP (lny) Enerji Tüketimi (lne) Model 3 Model 4 Model 5 Model 3 Model 4 Model 5 ABD (0)[1986] (1)[1980] (1)[1982] (3)[1970] (6)[1987] (0)[1979] İngiltere (0)[2005] (6)[1994] (2)[1996] (0)[2005] (0)[1998] (0)[1995] Avusturalya (5)[1993] ** (5)[1982] (5)[1985] (0)[1970] (0)[1973] (0)[1979] Avusturya (0)[1969] (3)[1977] (3)[1995] (0)[1968] ** (3)[1980] (3)[1980] Fransa (0)[2004] (3)[1974] (2)[1973] (0)[1968] (0)[1990] (0)[1974] Danimarka (3)[1987] (3)[2004] (0)[1998] (0)[1967] (0)[1967] ** (0)[1981] İspanya (0)[2001] ** (0)[1976] *** (0)[1981] (4)[1972] ** (0)[1976] (0)[1983] 43 İsveç (0)[2000] İzlanda (3)[2005] Portekiz (0)[1968] (1)[2001] (3)[2005] *** (1)[1967] ** (3)[1998] (3)[1998] ** (1)[1990] (0)[2000] (3)[2005] (0)[1968] (2)[2002] (0)[1989] (0)[2004] ** (3)[1998] ** (0)[2003] *** (1)[1990] Not: *** and ** %1 ve %5 anlamlılık düzeyinde rejimde kırılmalı eşbütünleşme olmadığı sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) e dayalı modeller için kritik değerler %1 ve %5 için sırasıyla Model 3 için , , Model 4 için , , Model 5 için , dır. ( ) AIC kriterine göre belirlenen gecikme uzunluğunu, [..] kırılma yılını göstermektedir. Tablo 5 incelendiğinde genellikle 1970 lerin sonundan 1990 yılına kadar olan dönem arasında farklı yıllarda yapısal kırılmaların olduğu gözlenmektedir. ABD, İngiltere ve Fransa için ekonomik büyüme ve enerji tüketimi modellerinden hesaplanan test sonuçları farklı yıllarda kırılmaların varlığını gösterse de, bu yıllardaki kırılmalar, enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerinde, ekonomik büyümenin de enerji tüketimi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkiye yol açmadığını ortaya koymaktadır. Diğer bir ifadeyle bu üç ülkede kırılmalar, hem enerji tüketimi hem de ekonomik büyüme modellerinde zamanla değişen etkilere neden olmamaktadır. Ayrıca bu üç ülkede 3 farklı model için hesaplanan değerlerin Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) kritik Tablo değerlerinden küçük olması ekonomik büyüme ve enerji tüketimi arasında eşik eşbütünleşme ilişkisinin olmadığını göstermektedir. Buna karşılık ekonomik büyüme bağımlı değişken alındığında Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) test sonuçlarına göre, Avustralya, İspanya ve Portekiz de, enerji tüketimi bağımlı değişken alındığında ise, Avusturya, Danimarka, İspanya, İsveç, İzlanda ve Portekiz de eşik eşbütünleşmenin olmadığı sıfır hipotezi red-

13 dedilmektedir. Bu sonuçlardan hareketle, uzun dönem eşbütünleşme ilişkisinde istikrarsızlığın varlığı belirlendikten sonra, eşik eşbütünleşme ilişkisinde anlamlı olan ülkelerde ekonomik büyüme ve enerji tüketimine ilişkin uzun dönem katsayıları elde edilmektedir. Böylece ekonomik büyüme modelinde, Avustralya için Model 4, İspanya, İsveç ve Portekiz için Model 5, enerji tüketimi modelinde ise Avusturya ve İspanya için Model 3, Danimarka, Hollanda, İsveç, İzlanda ve Portekiz için Model 5 tahmin edilmekte ve rejim değişimininin dikkate alındığı uzun dönem katsayıların elde edildiği model sonuçları aşağıdaki Tablo 6 da gösterilmektedir. Tablo 6. Rejim Değişikliği Altında Uzun Dönem Katsayılar Bağımlı Değişken: Ekonomik Büyüme (lny) Enerji Tüketimi (lne) Katsayılar ,ln E Avustralya İspanya İsveç Portekiz Avusturya Danimarka Portekiz İspanya İsveç İzlanda Model 4 Model 5 Model 5 Model 5 Model 4 Model 5 Model 5 Model 4 Model 5 Model 5 T B:1982 T B:1981 T B:1988 T B:1990 T B:1980 T B:1981 T B:1990 T B:1976 T B:1998 T B: * *** *** *** *** *** *** [0.655] [0.527] [0.325) [0.527] [0.319] [3.182] [0.555] *** [1.255] [0.738] [0.512] [1.256] *** [0.079] *** [0.641] [0.006] ** [0.006] *** [0.085] [1.631] 3 *** [0.001] *** [0.002] *** [0.040] *** [0.869] *** [0.005] *** [0.005] *** [0.090] *** [0.455] *** [3.734] *** [0.009] *** [0.009] *** [1.750] *** [0.003] *** [0.004] *** [0.646] *** [3.631] *** [0.003] [0.007] [3.232] *** [0.002] *** [0.006] 44 2,ln E 1,lnY 2,lnY 1.243*** [0.143] [0.099] [0.183] *** [0.132] *** [0.033] *** [0.045] *** [0.325] [0.379] 0.692*** [0.067] *** [0.194] *** [0.055] *** [0.068] *** [0.129] *** [0.372] *** [0.076] [0.301] Not: *** ve ** sırasıyla %1 ve % 5 anlamlılık düzeyini göstermektedir. [..] standart hata değerlerini göstermektedir. Tablo 6 incelendiğinde, ekonomik büyüme modelinde, İsveç dışında Avustralya, İspanya ve Portekiz de yapısal kırılmaların ekonomik büyüme üzerinde uzun dönem etkisinin anlamlı ve zamanla değişen bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, Model 4 ün seçildiği Avustralya da hem kırılma öncesi hem de kırılma sonrası enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi pozitif ve istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur. Rejim değişiminden önce trend değişiminin ekonomik büyüme üzerinde İsveç ve Portekiz de, rejim değişiminden sonra ise İspanya, İsveç ve Portekiz de anlamlı etkiye sahip olduğu görülmektedir. Enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerinde etkisinin ( ) kırılma tarihlerinden önce Avustralya, İspanya, 1,ln E İsveç ve Portekiz de anlamlı ve pozitif olduğu ve bu ülkelerde enerji tüketiminin uzun dönem elastikiyetlerinin ise sırasıyla, 1.040, 0.693, ve olduğu görülmektedir. Kırılma tarihinden sonra ise enerji tüketiminin büyüme üzerine etkisinin ( ) sadece Portekiz de negatif ve anlamlı olduğu, enerji tüketiminin büyüme üzerine olan toplam etkisinin büyüklüğünün ( 1,ln E + 2,ln E ) tabloda yer alan tüm ülkelerde pozitif olduğu anlaşılmaktadır. Bu sonuçlar ülke 2,ln E

14 ekonomilerinde enerji talebindeki artışa bağlı olarak ekonomik büyümenin arttığını göstermektedir. Tablo 5 de enerji tüketimi modelinde, Danimarka, Portekiz, İsveç ve İzlanda da kırılma öncesi trend değişkeninin enerji tüketimi üzerinde anlamlı etkiye sahip olduğu görülmektedir. İsveç dışındaki ülkelerin tamamında kırılma sonrası trend değişkeni de enerji tüketimi üzerinde istatistiki olarak anlamlı etkiye sahip olduğu görülmektedir. Ekonomik büyümenin enerji tüketimi üzerinde kırılma tarihinden önce etkisinin ( 1,lnY ) analize konu olan tüm ülkelerde anlamlı ve pozitif olduğu ve bu ülkelerde ekonomik büyümenin uzun dönem elastikiyetlerinin ise ile arasında değiştiği anlaşılmaktadır. Kırılma tarihinden sonra ise büyümenin enerji tüketimi üzerine etkisinin ( 2,ln Y ) Portekiz de pozitif, Danimarka dışındaki diğer ülkelerde negatif ve istatistiki olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Ayrıca, tüm ülkelerede kırılma öncesi ve sonrası ekonomik büyümenin enerji tüketimi üzerindeki toplam etkisinin ( olduğu görülmektedir. 1,lnY + 2,lnY ) pozitif Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme testi sonucunda enerji kullanımı ve GSYİH serilerinde elde edilen yapısal kırılma tarihlerinin birçoğu oldukça isabetli bir şekilde tespit edilmiş olup, iktisadi açıdan yorumlanabilir özelliğe sahiptir. Ülkeler incelendiğinde modellerde arasında farklı tarihlerde yapısal kırılmaların daha sıklıkla gerçekleştiği görülmektedir. Özellikle kırılma yıllarının 1980 li yılların ilk dönemlerine rastlaması, ülkelerin 1970 li yıllarda ortaya çıkan iki petrol şokundan etkilenmelerine bağlı olarak önemli yapısal değişikliklere maruz kaldıkları şeklinde yorumlanabilir lı yıllarda ise enerji fiyatlarının azalmasına bağlı olarak artan enerji talepleri ülke ekonomilerinin ekonomik büyümesini olumlu etkilemiştir. Ekonomik büyüme ve enerji ile ilgili yapılan çalışmalarda enerji şoklarına bağlı olarak ücret katılıklarındaki azalmanın, para politikasındaki tepkilerin, GSYİH nın sektörel bileşimindeki değişmelerin, dış ticaret hadlerindeki bozulmaların, makroekonomik belirsizliklerin artmasının, petrol fiyatının artmasına neden olan faktörlerdeki değişmelerin ve enflasyonist etkinin ülke ekonomilerinde yapısal kırılmaya yol açabileceği ileri sürülmektedir (Blanchard ve Gali, 2009:2; Bernanke 2004; Maravalle, 2012:3-6). Ayrıca incelenen ülkelerde, Gregory- Hansen testinin 1960 lı yılların ikinci yarısından itibaren 1980 yılına kadar ABD, Avustralya, Avusturya, Fransa, Danimarka, İspanya ve Portekiz için tespit ettiği kırılmalar; ABD-Vietnam savaşı ( ), BrettonWoods sisteminin sona ermesi, 1973 ve 1978 yıllarında yaşanan I. ve II. petrol krizleri sonucunda dünya ekonomisinde ortaya çıkan ekonomik daralmalar ile açıklanabilir (Balkanlı, 2002:17; Özcan, 2013:91; Fırat, 2009:118). ABD için 1980, 1982 ve 1987 yıllarında tespit edilen yapısal kırılmaların nedenleri; o dönemde ABD nin aşırı artan bütçe açıkları, 1982 yılında ortaya çıkan uluslararası borç krizi ve 1987 yılında Kara Pazartesi olarak bilinen (Wall Street Krizi) uluslararası borsa çöküşleridir (Darrat, 1988:879; Junior ve Franca, 2012:191). İngiltere de yıllarındaki kırılmalar Avrupa Döviz Kuru Krizi nin bir dönem gecikmeli etkisini, 1998 yılında İsveç, İzlanda ve yine İngiltere ekonomilerinde yaşanan kırılmalar ise Güneydoğu Asya Krizi nin etkilerini göstermektedir (Buiter vd., 1998:21; Delice, 2003:67). Fransa ve Portekiz ekonomilerinde 1990 yılında, Avustralya ekonomisinde 1993 yılında tespit edilen yapısal kırılmalar, Almanya nın Doğu Almanya ile birleşmesi, ABD nin Irak a düzenlediği askeri harekat (Körfez Savaşı) ve o dönemde dünya ekonomisinde yaşanan durgunluk ile açıklanabilir (Çelen, 2000:6). Avusturya da 1995 yılındaki kırılma Avusturya nın Avrupa Birliği ne üyeliğinden dolayı yaşanan ekonomik gelişmelerin etkisini göstermektedir (Yılmaz, 1997:5). İsveç, İzlanda, Portekiz, İspanya ve Fransa ekonomilerinde 2000 li yıllardan 45

15 sonra tespit edilen yapısal kırılmalar ise 1999 yılı başlarından itibaren artan petrol fiyatlarından dolayı Avrupa Birliği ülkelerinde yaşanan ekonomik durgunluk, 2003 yılında ABD nin Irak a ikinci kez müdahale etmesi ile açıklanabilir (European Economy, 2000:41) Toda ve Yamamoto Granger Nedensellik Testi Sonuçları Daha önce ifade edildiği gibi, TY Granger nedensellik testi, içsel değişkenlerin k+d gecikmeli VAR modelini gerektirmektedir. Burada k ıncı gecikmeler, kısıtlanmamış VAR modeli tahmininden sonra gecikme uzunluğu seçimi kriterine (çalışmada-aic) göre elde edilmektedir. d ise serilerin entegrasyon düzeyini göstermektedir. Optimal gecikme uzunlukları (k) belirlendikten sonra Model 6 ve Model 7 de tanımlanan augmented VAR (k + d max) modelleri serilerin düzeyde değerleri kullanılarak tahmin edilmekte d max dan elde edilen gecikme vektörünün katsayıları dışarda bırakılarak ilk k gecikmelerine MWALD testi uygulanmaktadır. Aşağıda TY kısa dönem nedensellik sonuçları gösterilmektedir. Tablo 7. Toda ve Yamamoto Granger Nedensellik Test sonuçları lny, lnec nin nedeni değildir lnec, lny nin nedeni değildir Gecikme uzunluğu (k+dmax) M-Wald ( 2 istatis tiği) P- olasılık değeri Gecikme uzunluğu (k+dmax) M-Wald ( 2 istatis tiği) P- olasılık değeri ABD ** İngiltere Avustralya Avusturya * ** Fransa Danimarka İspanya * İsveç İzlanda *** ** Portekiz ** Not: *, ** ve ***, sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini ve nedensellik ilişkisinin kabul edildiğini göstermektedir. Tablo 7 de Avusturya ve İzlanda da enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü kısa dönem nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. Bu ülkelerde, enerji tüketiminde verimliliği artırmaya yönelik politikaların ekonomik büyüme üzerinde olumsuz herhangi bir etkiye neden olmamaktadır. Portekiz ve ABD de ise enerji tüketiminden ekonomik büyümeye doğru kısa dönem nedensel ilişkinin varlığı belirlenmiştir. Bu sonuç elektrik tüketimindeki artışın reel GSYİH artışına neden olmasından dolayı ekonominin enerjiye bağımlı olduğunu göstermektedir. Bu durumda enerji tüketimini azaltacak koruma politikalarının ekonomik büyümeyi olumsuz etkilemesi kaçınılmaz olacaktır. İspanya da ekonomik büyümeden enerji tüketimine doğru kısa dönem nedensel ilişki vardır. Bu sonuç İspanya da koruma hipotezinin geçerli olduğunu, dolayısıyla ekonomik büyümenin enerji tüketimini uyaracağını, buna karşılık enerji israfını önlemeye yönelik tasarruf politikalarının ekonomik büyümeyi engellemeyeceğini göstermektedir. İngiltere, Avustralya, Avusturya, Fransa, Danimarka, İsveç ve Portekiz de enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında nedensel ilişkiye rastlanmamıştır ve bu ükelerde yansızlık hipotezi geçerli olmakla birlikte, enerji tasarrufuna yönelik politikaların ekonomik büyüme üzerinde olumlu veya olumsuz bir etkisinin olmayacağı söylenebilir.

16 Sonuç Bu çalışmada dönemi için 11 OECD ülkesinde enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme yöntemi ve nedensellik testleriyle analiz edilmiştir. Eşbütünleşme analizinden önce her değişkenin bağımlı değişken olarak alındığı ikili modellere Hansen (1992) uzun dönem istikrar testi uygulanmış ve 11 ülkenin 10 unda (Hollanda hariç) enerji tüketimi ve eknomik büyüme modellerinin istikrarlı olmadığı anlaşılmış ve istikrarsızlığın geçerli olduğu ülkelere Gregory ve Hansen (1996a, 1996b) eşik eşbütünleşme testlerinin uygulanabileceği anlaşılmıştır. Her ülke için oluşturulan ikili modellere uygulanan Gregory ve Hansen eşik eşbütünleşme testi sonucunda iki ülke hariç (ABD ve İngiltere) sekiz ülkede enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında eşbütünleşme ilişkisinin olduğu görülmüştür. Eşik eşbütünleşme testi sonuçlarına göre en uygun modeller belirlendikten sonra rejim değişiklikleri altında her ülke için uzun dönem enerji tüketimi ve ekonomik büyüme katsayıları elde edilmiştir. Ekonomik büyüme modelinde, İsveç dışında Avustralya, İspanya ve Portekiz de yapısal kırılmaların ekonomik büyüme üzerinde uzun dönem etkisinin anlamlı ve zamanla değişen bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca modellerde hem kırılma öncesi hem de kırılma sonrası trend ve rejim değişikliklerinin ekonomik büyüme ve enerji tüketiminde genel olarak pozitif ve istatistiki olarak anlamlı oldukları sonucuna varılmıştır. Enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerinde etkisinin kırılma tarihlerinden önce uzun dönem elastikiyetlerinin ise sırasıyla, ile arasında olduğu tahmin edilmiştir. Kırılma tarihinden sonra ise enerji tüketiminin büyüme üzerine etkisinin sadece Portekiz de negatif ve anlamlı olduğu, enerji tüketiminin büyüme üzerine olan toplam etkisinin büyüklüğünün tüm ülkelerde pozitif olduğu anlaşılmaktadır. Bu sonuçlar ülke ekonomilerinde enerji talebindeki artışa bağlı olarak ekonomik büyümenin arttığını göstermektedir. 47 Enerji tüketimi modelinde ise, Danimarka, Portekiz, İsveç ve İzlanda da kırılma öncesi trend değişkeninin enerji tüketimi üzerinde anlamlı etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ekonomik büyümenin enerji tüketimi üzerinde kırılma tarihinden önce etkisinin tüm ülkelerde anlamlı ve pozitif olduğu ve ekonomik büyümenin uzun dönem elastikiyetlerinin ise ile arasında değiştiği görülmüştür. Kırılma tarihinden sonra ise büyümenin enerji tüketimi üzerine etkisinin Danimarka dışındaki diğer ülkelerde negatif ve istatistiki olarak anlamlı olduğu, kırılma öncesi ve sonrası ekonomik büyümenin enerji tüketimi üzerindeki toplam etkisinin ise pozitif olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada son olarak Toda ve Yamamoto (1995) nedensellik testleri yapılarak enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişkiler araştırılmıştır. Avusturya ve İzlanda da enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü, Portekiz ve ABD de enerji tüketiminden ekonomik büyümeye doğru, İspanya da ekonomik büyümeden enerji tüketimine doğru kısa dönem nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. İngiltere, Avustralya, Avusturya, Fransa, Danimarka, İsveç ve Portekiz de enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında nedensel ilişkiye rastlanmamıştır. KAYNAKLAR Alshehry, Atef Saad; Belloumi, Mounir, (2015), Energy Consumption, Carbon Dioxide Emissions and Economic Growth: The Case of Saudi Arabia, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 41, Apergis, Nicholas; Payne, James E., (2009a), Energy Consumption and Economic Growth in Central America: Evidence From a Panel Cointegration and Error Correction Model, Energy Economics, 31(2),

17 Apergis, Nicholas; Payne, James E., (2009b), Energy Consumption and Economic Growth: Evidence from the Common Wealth of Independent States, Energy Economics, 31(5), Aslan, Alper; Çam, Seçil, (2013), Alternative and Nuclear Energy Consumption-Economic Growth Nexus for Israel: Evidence Based on Bootstrap-Corrected Causality Tests, Progress in Nuclear Energy, 62, Azam, Muhammed; Khan, Abdul Quayyum; Bakhtyar, B.; Emirullah, Chandra, (2015), The Causal Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth in the ASEAN-5 Countries, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 47, Azlina, A. Aziz, (2012), Energy Consumption and Economic Development in Malaysia: A Multivariate Cointegration Analysis, Procedia-Social and Behavioral Sciences, 65, Balkanlı, A. Osman (2002), Küresel Ekonominin Belirleyici Faktörleri Üzerine, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(1), Bernanke, Ben S. (2004), Oil and the Economy, Remarks at the Distinguished Lecture Series, Darton College, Albany, /default.htm, ( ). Blanchard, Oliver J.; Gali, Jordi, (2009), The Macroeconomic Effects of Oil Price Shocks: Why are the 2000s so Differentfromthe 1970s? NBER Working Paper No , ( ). Buiter, Willem H.; Corsetti, Giancarlo M.; Pesenti, Paolo A., (1998), Interpreting the ERM Crisis: Country-specific and Systemic Issues, Princeton Studies in International Finance, no. 84, New Jersey. 48 Çelen, Serap, (2000), İmalat Sanayii Avrupa Ülkeleri, Japonya, Amerika ve Türkiye Karşılaştırması, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, wcm/connect, ( ). Chontanawat, Jaruvan; Hunt, Lester C.; Pierse, Richard, (2006), Causality Between Energy Consumption and GDP: Evidence From 30 OECD and 78 Non-Oecd Countries, Surrey Energy Economics Centre Department Of Economics SEEDS; 113, ISSN: Dagher, Leila; Yacoubian, Talar, (2012), The Causal Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth in Lebanon, Energy policy, 50, Darrat, Ali F., (1988), Have Large Budget Deficits Caused Rising Trade Deficits?, Southern Economic Journal, 54, Delice, Güven, (2003), Finansal Krizler: Teorik ve Tarihsel Bir Perspektif, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20, Dergiades, Theologos; Martinopoulos, Georgios; Tsoulfidis, Lefteris, (2013), Energy Consumption and Economic Growth: Parametric and Non-Parametric Causality Testing for The Case of Greece, Energy economics, 36, Dickey, David A.; Fuller, Wayne A., (1981), Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time Series With a Unit Root, Econometrica, 49,