İNSAN - HAYVAN BESLENMESİ. Kutlu. Çukurova. Üniversitesi. Yemler ve Hayvan Besleme A.B.D. Adana

Transkript

1 Türkiye Tarımı; İNSAN - HAYVAN BESLENMESİ ETKİLE LEŞİMİ Prof.Dr.. Hasan RüştüR Kutlu Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni BölümüB Yemler ve Hayvan Besleme A.B.D. Adana

2 İNSANLARIN EN ETKİLİ SİLAHI GIDA Ülkemiz Kendine Yeterli mi?

3 Karın n Doyurmak / Yemek Yemek İnsanlar? Çiftlik Hayvanları? 3

4 Türkiye Tarım m Sektörü (2006) Temel Göstergeler Türkiye Tarım Oran (%) Nüfus (milyon) İstihdam (milyon) GSMH (milyar $) Kişi i Başı Gelir ($) İhracat (mil $) İthalat (mil $)

5 Türkiye Toprakları Kullanım m Amacı Büyüklüğü (milyon hektar) Oran (%) Tarım Orman Çayır-Mera Diğer TOPLAM

6 Kullanım m Amacı Tarım m Alanları Tarım 26.6 Büyüklüğü (milyon hektar) Her yıl y l işlenen i tarla (%68) Nadasa bırakb rakılan tarla 4.95 (%19) Sebze 0.81 (%3) Bağ 0.52 (%2) Meyve 1.56 (%6) Zeytin 0.65 (%2.5) Sulanabilirlik Ekonomik olarak sulanabilir alan 8.5 (%32) Sulanan Alan 4.7 (%18) (%55) Sulanabilir GAP alanı 1.7 6

7 Tarla Bitkileri Üretimi Ürün Alan (mil.hektar) Üretim (ton) Tahıllar Buğday (227 kg/da) Arpa (250 kg/da) Mısır (551 kg/da) Diğer Baklagiller Endüstri Bitkileri Yağlı Tohumlar Yumrulu Bitkiler Yem Bitkileri yeşil kuru TOPLAM

8 Hayvan Varlığı ığımız z (2005) Tür adet Koyun Yerli Yabancı Keçi Kıl Tiftik Sığır Yerli Kültür Melez Tür adet Manda Tavuk Yumurtacı Etçi Hindi Ördek Kaz Arı (kovan) Deve 811 Domuz

9 Türkiye Hayvan Varlığı ve Yıllara Y Göre G Değişimi imi (bin baş) Yıllar Sığır Manda Koyun Keçi Tavuk

10 Yıllar İtibariyle Türkiye T Nüfus N İndeksi 500 ( ) 2005) sığır manda koyun keçi İnsan 300 Indeks Yıllar 10

11 Hayvansal Gıda G Üretim / Kişi i Başı Tüketim (2005) Cins Üretim (ton) Süt Koyun Keçi İnek Manda Kırmızı Et Koyun Keçi Sığır Manda Beyaz Et Yumurta Bal Tüketim (kişi/kg) i/kg)

12 Eski Mısır (M.Ö. 1500) 12

13 İnsanlar için i in önemli hayvanlardan bazılar ları Sığır r (Bos( indicus,, Bos taurus) Koyun (Ovis( aries, Ovis orientalis) Keçi i (Capra( hircus, Capra aegagrus) Tavuk (Gallus( gallus) Hindi (Meleagris( gallopavo) At (Equus( caballus) Devekuşu u (Struchio( camelus) Balarısı (Apis mellifera) Pet Hayvanları [kedi ( [kedi (Feloidia familyası), köpek k (Canoidea( familyası), maymun, kanarya, muhabbet kuşu, u, papağan, an, güvercin,, fare, hamster,, kaplumbağa, a, yılan, y timsah vs.] 13

14 Hayvanlar ne ister? BARINAK-BAKIM BAKIM YEM-BESLEME SAĞLIK HİZMETLERH ZMETLERİ REFAH 14

15 İnsanlar ne ister? SÜT T ve SÜT S ÜRÜNLERİ ET ve ET ÜRÜNLERİ YUMURTA BAL DERİ-KIL KIL-YAPAĞI Döl-Yavru

16 Kişi i Başı Hayvansal Gıda G Tüketimi T (kg/kişi) i) Türkiye A.B. 200 A.B.D SÜT KIRMIZI ET PİLİÇ ETİ YUMURTA Kişi Başı Hayvansal+Bitkisel Protein Tüketimi (g/gün) Türkiye: 25+71=96 AB: 66+44=110 ABD: 74+41=115 EKMEK Türkiye: 150 kg AB-ABD: 50 kg 16

17 Türkiye Gerçeği Karın n mım Doyurmak? / Yemek mi Yemek? İnsanlar? Çiftlik Hayvanları? 17

18 Karın n Doyurmak / Yemek Yemek Doğru besleniyor muyuz? Dengeli / Sağlıkl klı Besleniyor muyuz? Gıdalarımız z ilacımız z mı? m Yiyemediklerimiz hastalık k nedenimiz mi? 18

19 Besleme Beslenme Ziraat MühendisliM hendisliği İnsanlar Çiftlik hayvanları 19

20 Beslenme Nedir? Sözlük k Anlamı:» canlı hücreye, hayatını devam ettirmesi ve verim vermesi (süt, et, yumurta, döl, d yapağı ğı) ) için i in besin madde temini ve kullanımını sağlayan bir dizi olay olarak tanımlanabilir. Modern Tanımı:» Hayvansal hücrelerin h yaşama, ama, büyüme, b iş, i, verim ve üreme gibi hayati faaliyetlerinde yer alan bir çok metabolik reaksiyonların n optimum seyri için i in dışd ıştaki kimyasal ortamdan gerekenleri alması işidir. idir. Besleme ise bu eylemi yerine getirme işidir. i idir. 20

21 Yemleme Nedir? Basit Basit anlamda hayvanların n gereksinmesini karşı şılayacak yemlerin (rasyonun) ekonomik olarak hayvanlara sağlanmas lanması faaliyetidir. Diğer bir ifadeyle yemleme; uygulamalı beslemedir. Bunun için; i in;»1) Hayvanların n besin madde ihtiyaçlar ları ve bunu etkileyen faktörlerin,»2) Yemlerin besin madde kompozisyonlarının, n,»3) Bu besin maddelerinin yarayış ışlılıklarının n (sindirilebilirlikleri ve metabolize edilebilirlikleri).»4) Yemlerin antibesinsel içeriklerinin bilinmesi gerekir. 21

22 Besleme Bilimi Besleme bilimi sadece; besin maddeleri, fonksiyonları, bunların n mevcudiyeti, aralarındaki interaksiyonlarla ilgilenmez. Ayrıca, Hayvan davranış ışları, Sindirim fizyolojisi, Biyokimya, analitik kimya konularını da kısmen k içine i ine alan bir bilim dalıdır. 22

23 Hayvan Besleme Doğrudan ilgili bilim dalları yanında, nda, Tarla bitkileri üretimi, Toprak bilimi, Endokrinoloji Bakteriyoloji, Genetik, Metabolik hastalıklar konusundaki bilim dallarıyla da yakından ilgilidir. 23

24 Beslemenin Tarihçesi 1) Doğal (naturalistik( naturalistik) ) Dönem D (MÖ-400, MS 1750) 2) Analitik (kimyasal) Dönem D ( ) 1900) 3) Biyolojik Dönem D (1900- ve sonrası) 4) Moleküler ler veya Hücresel H Dönem D (1955 ve sonrası) 24

25 Sindirim Sistemi ve Besleme Sindirim sistemi; Yemlerin yakalanması, çiğnenmesi ve yutulması, besinlerin parçalanmas alanması, emilmesi ve değerlendirilmesi erlendirilmesi ile ilgili değişik ik organlar, bezler ve bunların n fonksiyonları ile besinlerin sindirim, emilimi fonksiyonlarını yerine getirmektedirler. 25

26 Sindirim mekanik, enzimatik, kimyasal mikrobiyolojik faktörleri içerir. i Sindirimin sonucu; Molekül l büyüklb klüğünde küçük üçülme, Çözünebilirlikte artış ış, Küçük k moleküllerin llerin emilimi ve farklı hücreler tarafından kullanımı 26

27 Sindirim Sistemi Anatomisi ve Fonksiyonu Sindirim sistemi; yemlerin alınması, sindirimi ve hayvan vücudu tarafından üretilen bazı artık maddelerin atılması için kullanılan iki ucu açık tüp şeklinde hayati bir yapıdır. Sindirim sisteminin esas fonksiyonu; yaşam için gerekli besin maddelerinin sindirmek ve hayvana potansiyel olarak zararlı olabilecek bazı maddelerin organizmaya alınmasını engellemektir. 27

28 Sindirim Sisteminin Fonksiyonları 1) Alınan yemlerin taşı şınması, 2) Besin maddelerinin sindirimi, 3) Hidrolize edilen maddelerin emilimi, 4) Sindirilemeyen maddelerin ve metabolik atıklar kların n boşalt altımı 5) Mikrobiyel sızmalara karşı koruma 6) Yemlerin depolanması 28

29 Sindirim Sistemi Tipleri Anatomik yapı Tüketilen yemin özelliği Mikrobiyel aktivite bakımından 3 ayrı sınıfta incelebilir.

30 Sindirim Sistemi Tipleri anatomik yapı bakımından 4 gruba ayrılır Tek Mideliler (monosgastrik; kedi, köpek, domuz, insan) Çok Mideliler (ruminantlar=geviş getirenler; sığır, koyun, keçi) Kanatlı Hayvanlar (tavuk, hindi, deve kuşu), Ruminat olmayan herbivorlar (at, tavşan)

31 Sindirim Sistemi Tipleri Tükettikleri yem bakımından 3 gruba ayrılır Carnivore (et obur), Herbivore (ot obur), Omnivore (et ve ot tüketen) t

32 Sindirim Sistemi Tipleri Mikrobiyel aktivite bakımından 3 gruba ayrılır Önmide fermentörleri (Pregastrik fermentörler; sığır, koyun, keçi), Kalınbağırsak fermentörleri (At) Körbağırsak fermentörleri (tavşan, tavuk, deve kuşu) 32

33 Sindirim Sistemi Tek (basit) Mideliler (insan, domuz, köpek, kedi) Kanatlı Hayvanlar (tavuklar ve diğer kuşlar) Ruminantlar (sığır, koyun, keçi) Ruminant Olmayan Herbivorlar (at, tavşan) 33

34 Tek Midelilerde Sindirim Sistemi Ağız z ve dişler, yemek borusu, Mide, İncebağırsaklar, Kör r ve Kalınba nbağırsaklardan oluşur, ur, 34

35 Tek Mideliler 35

36 Tek Mideliler 36

37 Kanatlılarda larda Sindirim sistemi Gaga ve ağıa ğız, yemek borusu ve kursak Bezel mide (asıl l mide), Taşlık k (kaslı mide) İnce bağı ğırsaklar, Kör r ve Kalınba nbağırsaklardan oluşur, ur, 37

38 Kanatlılarda larda Sindirim Sistemi Tavuğun sindirim sistemi 38

39 Kanatlılarda larda Sindirim Sistemi Deve kuşunun sindirim sistemi 39

40 Ruminantlarda Sindirim Sistemi Ağız z ve dişler, yemek borusu, Mide (4 bölmeli), b İnce bağı ğırsaklar, Kör r ve Kalınba nbağırsaklardan oluşur, ur, 40

41 41

42 Ruminantlardaki Farklılıklar klar Diğer memeli hayvanlardan farklı olarak geniş ve 4 bölmeli b bir mide kompleksine sahiptirler.» Rumen (işkembe)» Retikulum (Börkenek)» Omasum (Kırkbay rkbayır) r)» Abomasum (Şırdan) Yemleri tipik sindirim olaylarına maruz kalmadan önce fermente edilir (Ön( n mide sindiricileri). Memeli enzimleriyle sindirilemeyen selüloz loz ve hemi selüloz loz sindirilebilir. 42

43 Ruminant-Mide Rumen, Bakteriler, Protozoalar, Funguslar içerir. Çok geniş hacmi vardır r (ergin sığıs ığırda L ) Fermantasyon için i in en önemli alandır. UYA nin emildiği i esas yerdir. Rumen ph sı 6-77 arasındad ndadır.» UYA sürekli s emilir» Alkali karaktere sahip tükürük t k tarafından tamponlanır. 43

44 Rumen Mikroorganizmaları Rumende bakteri sayısı /g Fakültatif mikroroganizmalar /g Protozoalar sayıca azdır. Kütle olarak 100 ml rumen sıvısı; s 1600 mg bakteri 1700 mg protozoa içermektedir. Rumen mikroorganizmalarının» %49 bakteriler» %51 i protozolardır. 44

45 Rumen Koşullar ulları C sıcaklık, ph ph %65%65 CO 2 %24%24 CH 4 %7%7 N 2 %0.6%0.6 O 2 %0.2%0.2 H 2 %0.01H%0.01H 2 S 45

46 Ruminant Olmayan Herbivorlarda Sindirim Sistemi Ağız z ve dişler, yemek borusu, Mide İnce bağı ğırsaklar, Kör r ve Kalın n bağı ğırsaklardan oluşur, ur, 46

47 Atlarda sindirim sistemi 47

48 Diğer Hayvanlarda Fermantasyon Bir çok memeli ve kuşlarda kalınba nbağırsağın değişik ik kısımlark mlarında gerçekle ekleşir (Kalınbağırsak sindiricileri). Bu türlerin t çoğu u bu fermantasyondan çok az fayda sağlayabilirler. Atlar çok genişlemi lemiş,, torbalaşmış bir kalınba nbağırsağa a sahiptirler. Atlar ve ruminantların n kalınba nbağırsak epitellerinde yüksek bir emilim kapasitesi vardır. r. 48

49 İnsan ve Hayvanlarda Beslenme Şekli Bakımından Benzerlik ve Farklılıklar klar Beslenme Şekli İnsan Kedi- Köpek Domuz Tavuk Tavşan At Sığır, koyun, keçi Carnivore (et obur) x Herbivore (ot obur) x x x Omnivore (et ve ot obur) Granivor (dane yem) x X x x (dane yem) x 49

50 Besin madde Gereksinmesi İnsan ve Hayvanlarda Beslenme Şekli Bakımından Benzerlik ve Farklılıklar klar İnsan Tek Mideli (kanatlı, kediköpek, domuz) Tek Mideli- Fermentör (tavşan, at) Enerji KH, Yağ KH, Yağ KH, Yağ, SELÜLOZ Protein Aminoasitler (phillmavtt) Esansiyel Esansiyel (+ taurin) Vitamin Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel (vit C) Kısmen Esansiyel Kısmen Esansiyel KH, Yağ, SELÜLOZ Çok Mideli (sığır, koyunkeçi) Bitkiselhayvansal Bitkiselhayvansal Bitkiselhayvansal Bitkiselhayvansal Rumende tümünü sentezler A, D, E esansiyel Makro Mineral Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel İz elementler Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel Tümü Esansiyel Katkı maddeleri İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu İsteğe bağlı Kaprofaji yok kısmen kısmen yok 50

51 Yem - Rasyon Hayvanların n günlg nlük k besin madde gereksinimi karşı şılamak üzere hazırlanan yem karışı ışımına rasyon (günl nlük k diyet) adı verilir. Rasyon bileşiminde iminde farklı yem maddeleri bulunur. Kaba yemler (ruminant hayvanlar için) i in) Yoğun yemler (tüm m hayvanlar için) i in) Enerji yemleri (tahıllar, yağlar) Protein ek yemleri (bitkisel, hayvansal) Mineral ek yemleri (makro) Vitamin-iz iz element premiksleri Amino asit ek yemleri Yem katkı maddeleri 51

52 Karma Yem Çiftlik hayvanlarında nda ürün n niteliğini ini ve niceliğini ini belirler 1734 Sayılı Yem Kanunu ile yasal düzenlemeye d sahiptir. Çiftlik hayvanlarının n tür t r ve verim yönüne y ne göre g bileşimi imi değişir. ir. Hayvanın n beslenme şekli dikkate alınarak et, süt s t ve yumurta verimi için i in ayrı formülasyonlar hazırlan rlanır. r. İşletme ekonomisinin temel direğidir, idir, formülasyonda yapılacak yanlış ışlık, ciddi fizyolojik arazlara, verim kayıplar plarına ve ekonomik zararlara yol açar. a ar. 52

53 Rasyon/Diyet Formülasyonu Rasyon hazırl rlığında 4 temel ilke gözetilir. g Yemin verileceği i hayvanın n besin madde gereksinmesi (hesapla bulunur, YP+VP) Formülasyonda kullanılacak lacak yem maddelerinin temel besin madde içerikleri i (analizle bulunur) Formülasyonda kullanılacak lacak yem maddelerinin fiyatı (at least cost) Formülasyonda kullanılacak lacak yem maddelerinin kullanımını sınırlandıran ran (anti-nutritional nutritional) ) faktörler 53

54 Yem/Gıda Formülasyonu Astronotlar Tavuklar Etlik Piliçler ler (42 günde g 2.5 kg canlı ağırlık) %73 karkas randıman manı,, 1.82 kg kemikli et Yumurtacı tavuklar (360 günde g 300 yumurta) Süt İnekleri 18 kg yumurta (36 kg yem ile) 2.2 kg kaliteli protein (6.300 g ham protein ile) kcal net enerji ( kcal ME ile) 2 kg kabuk (%40 kalsiyum) Yüksek verimli (günde 35 kg yılda 10 ton ve üstünde süt s t verimi) 54

55 Rasyon Örneği- Etlik Civciv Yemi Hammadde % Mısır 24,70 Tam Yağlı Soya 16,00 Cilalı Kırık Pirinç 18,72 Soya Fasülyesi Küspesi (%42 HP) 11,80 Mısır Gluten Unu (%55HP) 6,00 Tavuk Unu (%52 HP) 4,50 Bonkalite 8,00 Et-Kemik Unu (%32 HP) 2,00 Ham Pamuk Yağı 2,35 Balık Unu (%70 HP) 4,10 DCP (%18 P) 0,73 Vitamin-Mineral Premiksi 0.35 Metionin (Alimet, MHA) 0,23 Sodyum Bikarbonat 0,19 Tuz 0,10 Avilamycin 0,10 L-Lizin 0.13 Besin Madde İçeriği % Kuru Madde Met. Enerji (Kcal/kg) 3106 Ham Protein 24.2 Ham Yağ 8.61 Ham Selüloz 2.89 Ham Kül 5.63 Lizin 1.37 Metionin 0.65 Metionin+Sistin 1.04 Arjinin 1.57 Triptofan 0.27 Tironin 0.93 Kalsiyum 0.91 Yar. Fosfor 0.50 Sodyum 0.17 Potasyum 0.76 Klor

56 Etken Madde Birim Minimum İçerik Vit. A IU/Kg 12,000,000 Vit. D3 IU/Kg 3,500,000 Vit. E mg/kg 100,000 Vit. K3 mg/kg 3,000 Vit. B1 mg/kg 2,500 Vit. B2 mg/kg 6,000 Vit. B6 mg/kg 4,000 Vit B12 mg/kg 15 Niasin mg/kg 40,000 Pantotenik Asit mg/kg 12,000 Folik Asit mg/kg 1,500 Biyotin mg/kg 150 Vit. C mg/kg 100,000 Manganez mg/kg Çinko mg/kg Demir mg/kg Bakır mg/kg Kobalt mg/kg 250 İyot mg/kg Selenyum mg/kg 200 Kolin Klorit mg/kg Vitamin-İz Mineral Premiksi 56

57 Besin Madde Ger. Hesap. Süt İneği Rasyon Örneği- Süt İneği Rasyon Örneği- Yumurta tavuğu Rasyon Örneği- Köpek 57

58 Yem/Gıda Tüketimi T Davranışı Yem/gıda seçimi çalışmalarında; Hayvanların öncelikle büyüme, b gelişme ve çoğalma içgüdüsüne i yönelik y gerçek ek besin madde gereksinmeleri için i in yem tükettikleri, t ürün n artışı için in kendilerini zorlamadıklar kları, İnsanların n ise öncelikle damak tadına yönelik y gıda g tükettikleri, Tükettikleri gıdalara g göre g gün g n içi i i başar arı/hata durumlarının n değişti tiği i gözlenmig zlenmiştir. İnsan elinin değmedi mediği i yaban hayatında obez hayvan bulunmaz. 58

59 Ürün n Kalitesi - Besleme Süt (kuru madde, yağ,, protein, laktoz, cla) Kırmızı Et (renk, tat, koku, cla) Beyaz Et (renk, tat, koku, kimyasal bileşimi imi) Yumurta (renk, tat, koku, şekil, kimyasal bileşimi imi) Bal (kimyasal bileşimi imi) 59

60 Ürün n Kalitesi - Besleme Hayvan (tür,( ırk, yaş,, cinsiyet) Barınd ndırma Yem-Besleme Yem hammaddeleri Yem katkı maddeleri İlaç-hormon? Ürün eldesi İşleme leme-depolama-pazarlamapazarlama 60

61 Sağlıkl klı Ürünlerden Sağlık Ürünlerine Fonksiyonel GıdalarG dalar Hipokrat (MÖ 500): Besinler ilacınız, ilacınız z besininiz olsun Besleyici özellikleri dışıd ışında vücudumuza v fizyolojik yararlar sağlayan ve kronik hastalık k riskini azaltabilen besinlere fonksiyonel besinler adı verilmektedir. 61

62 Fonksiyonel Gıda G - Besleme Süt (vitamin, iz element, cla) Kırmızı et (cla) Beyaz et (omega-3) Yumurta (vitamin, iz element, omega-3, kolesterol) Yumurta 62

63 Ülkemizdeki Fonksiyonel GıdalarG İÇERİK (adet) N +4 Gerek.(kişi/gün) Enerji (kcal) Protein (g) Kolesterol (mg) * E vitamini (mg) Selenyum (μg) ** Omega-3 (mg) *** *: US Heart Assoc. tarafından önerilen maksimum değer **: Türkiye de kişi başı tüketim ort: 32 micg ***: Kalp-damar sorunlarının önlenebilmesi için insanın günde minumum 200 mg omega-3 yağ asitleri alması önerilmektedir. Eicosapentaenoic asit (C20:5n-3, EPA) Docosapentaenoic asit (C22:5n-3, DPA) Docosahexaenoic asit (C22:6n-3, DHA ) 63

64 Sonuç İnsan beslenmesi ve hayvan beslenmesi sindirim fizyolojisi temelinde önemli farklılıklar klar göstermekle g birlikte besin maddelerinin kullanım m amacı bakımından büyük b benzerlik gösterir. g Hayvansal üretimde besleme işletme i ekonomisi açısından a büyük öneme sahiptir. Besin zincirinin en üst halkasını oluşturan hayvansal ürünler insan beslenmesinde temel özellik taşı şır. Hayvansal ürün n tüketimi t ile gelişmi mişlik ve toplum sağlığı arasında doğrudan ilişki vardır. r. Kalp-damar hastalıklar kları nedeniyle son yıllarda y pek çok olumsuzluk yüklenen y bu ürünlere fonksiyonellik kazandırılmas lmasına yönelik y çalışmalar artan ivme ile devam etmektedir. 64

65 TEŞEKKÜRLER 65

66 TÜRKİYE VE AB'DEKİ BAZI GÖSTERGELERİN KARŞILAŞTIRILMASI (2001) GÖSTERGELER TÜRKİYE AVRUPA BİRLİĞİ TOPLAM TARIM ALANI (1000 Ha.) TOPLAM İŞLETME SAYISI (1000 Adet) ORTALAMA İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ (Ha.) 5,9 17,4 TOPLAM NÜFUS (Milyon) TARIM NÜFUSU (Milyon) 20 15,6 TARIMDA İSTİHDAM (Milyon) 9,4 7,4 TOPLAM İSTİHDAMDA TARIMIN PAYI (%) 39 5 GSMH TARIMIN PAYI (%) 14 1,9 İHRACATTA TARIMIN PAYI (%) 7,83 7,5 İTHALATTA TARIMIN PAYI (%) 4,18 10,5 KAYNAK : AB 66

67 Türkiye AB Farkı Tarım Bitkisel / Hayvansal Üretimde verimlilik Bitkisel / Hayvansal Ürün n tüketimit İstihdam oranı Desteklemeler Sanayi Eğitim / KültK ltür Davranış 67