Türkiye de Meyve Suyu Üretim Sektörü

Transkript

1 Türkiye de Meyve Suyu Üretim Sektörü E. Aygören 1, A. Z. Sancak, E. Akdağ, M. Demirtaş, D. Dönmez, K. Sancak, A. Demir 1 Mühendis, GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, ANKARA E-posta : edaozdil@hotmail.com ÖZET Tarım ve tarıma dayalı sanayi ülkemiz ekonomisi açısından değişik yönleriyle çok büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda meyve ve meyve suyu sektörünün ülkemizde büyük bir potansiyeli bulunmaktadır. Türkiye ürettiği 18 milyon ton değişik türdeki meyve ile dünya üretiminde 6. sırada olup, dünya meyve üretiminin yaklaşık %2,8 ini karşılamaktadır. Ülkemiz, meyve suyu sanayisi tarafından işlenen başlıca meyvelerin dünya sıralamasına bakıldığında, bunların dünyada en üst sıralarda yer aldığı görülmektedir. Örneğin Türkiye, dünyada kayısı ve vişne üretiminde birinci, nar üretiminde üçüncü, elma ve domates üretiminde dördüncü ve şeftali ile üzüm üretiminde ise altıncı sırada yer almaktadır. Meyve Suyu Endüstrisi Derneği (MEYED) verilerine göre; 2012 yılında meyve suy u sanayi sektörünün ekonomik büyüklüğü 2 milyar TL, ihracatı 214,4 milyon dolardır. Aynı sektörde işlenen meyve miktarı ise 1 milyon ton civarında seyretmektedir. Türkiye de toplam meyve suyu ve benzeri ürünlerin tüketimi 2012 yılında yaklaşık 923,4 milyon litreye ulaşmıştır. Türkiye nin meyve suyu ihracatında en önemli yeri teşkil eden ürün elma suyudur. Meyve suyu sektöründe ülkemizin ihracat kompozisyonuna ülkeler bağlamında bakıldığında, Avrupa Birliği ülkelerinin (Almanya, İngiltere ve Belçika) ağırlıklı olduğu görülmektedir. Türkiye nin meyve suyu ithalatı 2012 yılında 26,4 milyon dolara ulaşmış olup, ithalat değeri bakımından ilk beşi oluşturan ülkeler sırasıyla Brezilya, İsrail, KKTC, Hollanda ve İran dır. Türkiye meyve suyu sanayisi, ülkemizin tarıma elverişli coğrafi konumu, ihracat gücünü arttıran özel konumu, sahip olduğu iklimsel olanaklar, genç nüfusu, ekonomideki gelişmelere paralel olarak artan alım gücü, her geçen gün gelişen ve genişleyen dinamik iç pazarı açısından birçok avantaja sahiptir. Bu avantajların açtığı fırsat kapıları doğru şekilde kullanılabilirse, bu alandaki fırsat ve potansiyeller ülke ekonomisinin gelişmesine çok ciddi katkıda bulunacaktır. Bu nedenle bu sektörde uygulanacak politikalara yol göstermesi ve alınacak tedbirler açısından sektörün mevcut durumu incelenecektir. Bu araştırma bu alandaki karar alıcıların doğru karar almalarına yardımcı olacak doğru bilgilerin üretilmesini amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Meyve Suyu, Üretim, Tüketim, İhracat, İthalat, MEYED. Juıce Productıon Sector In Turkey ABS TRACT Agriculture and agro-industries take important place in terms of our country s economy. In this respect fruit and juice sector have a huge potential in our country. Turkey is the 6th country in t he World that produces 18 m illion various kinds of fruit and meets about 2,8% fruit production in the World. Our country stands at the top of the countries in the World in terms of main processed fruits. For example Turkey is the first country in the production of apricot and cherry, third in the production of pomegranate, fourth in apple and tomato and sixth in peach and grapes. According to the Fruit Juice Industry Association (MEYED) data; the economic growth of fruit juice industrial sector in 2012 is 2 billion TL, and the export is 214,4 million dollars. The amount of the processed fruit in the same sector is about 1 million tones. The total consumption of fruit juice and related products in Turkey in the year 2012 reached about 923,4 million liters. The most important product in the export of juice in Turkey is apple juice. Considered the export composition in terms of countries the European Union countries (Germany, England and Belgium) stand out. Turkey s fruit juice import reached to 26,4 million in 2012, the first five countries in terms of import are Brazil, Israel, TRNC, Holland and Iran. The fruit juice industry in Turkey has many advantages in terms of arable geographical position, special position that increases the export power, climatic opportunities, young population, purchasing power related to economic developments, dynamic domestic market developing and expanding each passing day. If these opportunities are used in a right way the advantages and potentials will contribute to the World economy crucially. For this reason the current situation of the sector will be examined in order to lead the policies to be implemented in this sector make precautions. This study aims to produce the right information to help the decision makers to make right decisions in this area. Key Words: Fruit juice, Production, Consumption, Export, Import, MEYED. 1.GİRİŞ Tarım ve tarıma dayalı sanayi ülkemiz ekonomisi açısından çok büyük önem taşımakta olup, meyve üretimi ve işleme sanayisinin ülkemizde büyük bir potansiyeli bulunmaktadır. Türkiye meyve suyu sanayisi, ülkemizin tarıma elverişli coğrafi konumu, ihracat gücünü arttıran özel konumu, sahip olduğu iklimsel olanaklar, genç nüfusu, ekonomideki gelişmelere paralel olarak artan alım gücü, her geçen gün gelişen ve genişleyen dinamik iç pazarı açısından birçok avantaja sahiptir. Bu avantajların açtığı fırsat kapıları doğru şekilde kullanılabilirse, bu alandaki fırsat ve potansiyellerin ülke ekonomisinin gelişmesine çok ciddi katkıda bulunacağı belirtilmektedir (Akdağ, 2011). Ülkemizde meyve suyu üretimi 1960 lı yılların sonlarında başlamıştır. Yıllar içinde teknolojik gelişmeler yakından takip edilmiş ve ürün çeşitlendirmesine gidilmiştir. İç pazarda özellikle şeftali, vişne, kayısı ve karışık meyve nektarları tüketilmekte iken, ihracatta ağırlıklı olarak elma suyu önem kazanmıştır. Ancak son yıllarda değişen eğilimler doğrultusunda iç pazarda elma, nar, domates ve üzüm suyuna ve özellikle %100 meyve suyuna olan talebin artması bu ürünleri de iç pazarda kayda değer bir konuma getirmiştir. 1540

2 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Meyve suyu ve meyve suyu konsantresi sanayii, ana hammadde girdisi olarak meyve ve az miktarda da sebze işleyen, ara ürün olarak meyve suyu konsantresi ve meyve püresi elde eden ve bu ürünlerden meyve suyu, meyve nektarı ve meyveli içecekleri üreten bir gıda sanayii koludur (Doyuran ve ark., 2002). Meyve suyu işleme sanayisinde üretim, üç farklı şekilde yapılmaktadır. Bunlar elma, vişne gibi meyvelerin işlendiği berrak şekil; şeftali, kayısı gibi meyvelerin işlendiği bulanık şekil ve portakal, limon gibi meyvelerin işlendiği narenciye şeklidir. Meyve suyu sanayisi tarafından üretilen ürünler dört ana kategoriye ayrılmaktadır: Bunlar %100 meyve suyu, meyve nektarı, meyveli ve aromalı içeceklerdir. Her içeceğin meyve oranı farklıdır. İçeceğin içindeki meyve oranı %100 ise meyve suyu, %25-99 arasında ise meyve nektarı, %10-24 ise meyveli içecek, %0-9 arasında ise aromalı içecek ve %0 ise toz içecek olarak tanımlanmaktadır. Bunlardan meyve suyu tümüyle meyveden oluşan bir içecektir ve Türk Gıda Kodeksi ne göre meyve oranı %100'dür. Her meyve %100 meyve suyu işlemeye uygun değildir. Portakal, elma, nar, armut vb. meyveler doğrudan ya da tek başına %100 meyve suyu işlemeye uygun meyvelerdir. Ancak bazı meyve türleri, doğal yapılarından dolayı, tek başına %100 meyve suyu olarak üretilmeye ve tüketilmeye uygun değildir. Bu tür meyvelerin suyu; ya kayısı ve şeftalide olduğu gibi kıvamı koyu olduğundan ya da vişne, limonda olduğu gibi tadı çok ekşi olduğundan %100 tüketime uygun değildir. Bunların belirli miktar su ile seyreltilmesi ve su ile bozulan tat dengesinin şeker vb. maddelerle yeniden kurulması zorunludur. Bu gruba meyve nektarı denilmektedir. Nektarlara eklenmesine izin verilen şekerin maksimum miktarı ve minimum meyve oranı yasal olarak Türk Gıda Kodeksi nde belirlenmiştir. Bunların meyve oranı meyvesine göre değişmekle birlikte %25 ile 99 arasındadır. Örneğin; limon nektarında bu oran %25, vişne nektarında %35, kayısı nektarında %40, şeftali nektarında %50'dir. Bunların belirli oranda karışımı ile %100 çoklu meyve suyu da elde edilebilmektedir (Anonim, 2013/a). Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de meyvelerin işlenmesiyle elde edilen meyve suyu önce konsantre ya da püre adı verilen ara mamule dönüştürülür. Dünya meyve suyu ticareti de markalı ürünler dışında genel olarak bu ara mamuller üzerinden gerçekleştirilir. Türk Gıda Kodeksi tanımlarına göre, Meyve Suyu Konsantresi bir veya daha fazla meyveden elde edilen meyve suyundan, fiziksel yollarla suyun belirli oranlarda uzaklaştırılmasıyla elde edilen ürünü; Meyve Püresi ise, suyunu uzaklaştırmadan, bütün veya kabuğu soyulmuş meyvenin yenilebilen kısmının elekten geçirilmesiyle elde edilen, fermente olmamış ancak fermente olabilen ürünü temsil etmektedir. Ülkemiz meyve ve meyve işleme sanayisinin önünde hem dış pazardaki hem de iç pazardaki gelişmelerden dolayı çifte fırsat bulunmaktadır. Dış pazarlara bakıldığında, Ortak Tarım Politikası kapsamında AB de tarıma ayrılan sübvansiyonların azalmasıyla talebin daha çok artması beklenmektedir. Ayrıca Orta Doğu ve Afrika gibi gelişen pazarlarda da meyve ve meyve işleme sanayisi ürünlerine yönelik talepler artmaktadır. Rabobank ın yaptığı projeksiyonlara göre, küresel pazardaki meyve ve meyve suyu taleplerindeki artış hızının, meyve üretimindeki artış hızından daha yüksek olması beklenmektedir. Bu da arz ile talep arasındaki makasın giderek açılmasına neden olacaktır. Bu durum ise, meyveciliğin geliştirilmesiyle, ülkemiz meyve ve meyve işleme sanayisinin dış pazarlarda rekabetçi olabilmesi sebebiyle Türkiye bakımından büyük bir fırsata dönüştürülebilir. İç pazar ise; ekonomideki gelişmeler, sağlıklı beslenme trendi, turizm sektöründeki büyüme gibi olumlu etkilerle hızla genişlemektedir. Türkiye Meyve Suyu Sektörü ve meyve işleyen diğer sektörlerin (meyve-sebze şoklama, reçel, meyveli gıda ve içecekler, kurutulmuş meyve/sebze vb. gibi) devam eden tüketim artışlarına bağlı önemli bir büyüme potansiyeline sahip olduğu görülmektedir. Türkiye de tarımsal üretimdeki ve meyve suyu sanayisindeki gelişmelere paralel olarak işlenen meyvelerde çeşitlendirme artmaktadır. Elma, kayısı (zerdali dahil), şeftali, vişne, portakal, üzüm ve nar meyve suyuna işlenen başlıca meyvelerdir. Son yıllarda talebe bağlı olarak havuç, limon, üzüm, çilek, ayva, domates, armut, mandalina, kuşburnu, karadut gibi meyvelerin de sanayiye giren oranları her geçen gün artmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye deki meyve suyu sektörünün günümüzdeki mevcut durumu derlenmiştir. Sektördeki kuruluşlar, kurulu kapasite ve kullanımı, üretim şekilleri, ihracat-ithalat miktarları ve tüketimi hakkında bilgi verilmiştir. 2.TÜRKİYE DE MEYVE SUYU SEKTÖRÜ 2.1.Sektörün Yapısı Meyve suyu işleme sanayisinde üretim, üç tip hat üzerinden yapılmaktadır. Bunlar elma, vişne gibi meyvelerin işlendiği berrak hat; şeftali, kayısı gibi meyvelerin işlendiği bulanık hat ve portakal, limon gibi meyvelerin işlendiği narenciye hattıdır. Ülkemiz meyve suyu sanayisinde en çok işlenen meyveler elma, şeftali, vişne, kayısı, nar ve havuçtur. Meyve suyu sektöründe pratik olarak yenilebilen bütün meyveler hammadde olarak kullanılmaktadır. Ancak bazı meyve türlerinin doğal şeker/asit oranları, diğer tat ve koku bileşenleri tüketici taleplerini karşılayamayacak niteliktedir. Bu nedenle bazen değişik meyve suyu çeşitleri birbirleriyle karıştırılmaktadır. Bazen de tüketici taleplerine uygun olarak su, şeker, asit ilavesi, asitliğin giderilmesi ve diğer bazı işlemler gerekli olmaktadır. Uygulanacak işlem, meyve türüne ve dolayısıyla meyve suyu bileşimine göre yönlendirilir. Meyve türleri pratik olarak aşağıda belirtildiği şekilde yumuşak çekirdekli, sert çekirdekli, üzümsü meyveler ve turunçgil meyveleri şeklinde gruplandırılmakta ve meyvelerin işleme yöntemleri de bu gruplandırmaya uymaktadır (Anonim, 2013/b). 1541

3 Çizelge 2.1 de sektördeki firmaların fabrikaları, yerleşim yerleri ve işledikleri meyve çeşitleri verilmektedir. Türkiye meyve suyu sanayinde meyve işleyen 32 adet firma bulunmaktadır. Firmalara göre değişmekle birlikte elma, vişne, kayısı, şeftali, narenciye (portakal, mandarin, limon), nar ve havuç meyveleri işlenmektedir. Meyve suyu sektöründeki diğer grup, tüketime hazır içecek üreticileridir. Meyve suyu sanayisinin temel ürünleri %100 meyve suyu ve meyve nektarıdır. Türkiye de %100 meyve suyu 26 üretici firma tarafından, meyve nektarı ise 31 üretici firma tarafından üretilmektedir. Bazı firmalar hem %100 meyve suyu hem de meyve nektarı üretmektedir. Türkiye meyve suyu sektöründe miktar olarak en çok işlenen meyveler elma, şeftali, vişne ve kayısıdır. Üretim sezonunda kayısı 5-15 ton, şeftali ton, vişne 5-15 ton ve elma ton arasında fiilen işlenebilecek kapasite miktarlarıdır (Akdağ, 2013). Kayısı, şeftali, vişne ve elma için yukarıda verilen ortalama sezonluk kapasitelerden yola çıkarak yeterli meyve olması durumunda işlenebilecek sezonluk miktar, fiilen işlenen sezonluk miktar ve toplam atıl kapasite miktarları da aşağıdaki Çizelge 2.1 de verilmektedir. Türkiye de kayısı işleyen firmalar işleyebilecekleri meyve suyu kapasitesinin %37,5 unu, şeftali işleyen firmalar %42,9 unu, vişne işleyen firmalar %47,1 ini ve elma işleyen firmalar ise kapasitelerinin %58,3 unu kullanmaktadır. Türkiye d e toplam meyve işleyen firmalar ise işleme kapasitelerinin %50,4 ünü kullanmakta olup geri kalan kısmı atıl kapasitedir. Bu da gösteriyor ki, Türkiye meyve suyu sektöründeki hali hazır kapasiteleri ile işlediği miktardan daha fazla meyve işleyebilecek durumdadır (Çizelge 2.1). Çizelge 2.1. Fiilen İşlenen Sezonluk Miktar ve Toplam Atıl Kapasite Miktarı Ortalama İşleyen Tesis İşlenebilecek Sezonluk İşlenen Sezonluk Meyve Cinsi Sezonluk Miktarı Kapasite (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Toplam Atıl Kapasite (Ton) Kayısı Şeftali 16 17, Vişne Elma Toplam Meyve suyu sektörü 2011 yılında toplam %9 oranında büyüme gerçekleştirmiş olup hacim 922 ml. çıkmıştır. Tüketimin %68 ini nektar oluştururken, %6 sını %100 meyve suyu oluşturmaktadır yılları arasında %100 meyve suyu pazarında %88 oranında büyüme görülürken, yılları arasında ise %20 daralma görülmektedir (Şekil 2.1). Şekil 2.1. Sektörün son 10 yıllık gelişimi ( ) Meyve suyu sektöründe 600 bin kişi istihdam edilmektedir. MEYED verilerine göre; 2012 yılı sektörün cirosal büyüklüğü 2 milyar TL dir. Son beş yıllık cirosal büyüklük 8 milyar TL olup, cirosal büyüme ise %48 dir. 2.2.Türkiye de Meyve Suyu Sanayisinde İşlenen Meyveler Meyve suyu üretimi iki aşamalı bir süreçtir. Birinci aşamanın ana girdisi meyv e, çıktısı ise berrak meyve suyu konsantresi, pulp ve pulp konsantresidir. Bu ürünler ara ürün olarak bilinir. İkinci aşamanın ana girdisi ise berrak meyve suyu konsantresi, pulp ve pulp konsantresi, çıktısı ise tüketime hazır hale getirilmiş son ürün olan meyve suyudur. Birinci aşamada gerçekleştirilen berrak meyve suyu konsantresi, pulp ve pulp konsantresi üretimi mevsime göre planlanır. Örneğin yaz aylarında yoğun bir şekilde vişne, kayısı ve şeftali işlenirken, sonbahar ve kış aylarında elma ve portakal işlenmektedir. Birinci aşamada elde edilen ürün, adeta bir ara ürün niteliğindedir. 1542

4 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun İkinci aşamada ise depolanan berrak meyve suyu konsantresi ve pulp konsantresi yıl boyunca pazar ihtiyacına göre uygun koşullarda işlenerek tüketime hazır hale getirilir (Anonim, 2013/b). Türkiye meyve suyu sektöründe işlenen meyvelerin çeşitleri her geçen yıl artmaktadır. MEYED verilerine göre 2008 yılında meyve suyuna 760,2 bin ton meyve işlenmiş olup 2012 yılında bu miktar %35,6 oranında artmıştır yılında meyve suyuna işlenen meyve miktarı bir önceki yıla göre %3,4 oranında artmıştır. Sektörde işlenen meyvelerin son yıllarda kendi içindeki büyümesi bakımından en büyük sıçrama, ihracattaki artışının etkisiyle çilek ve siyah havuçta gerçekleşmiştir. Bunlardan çileğin işlenen miktarı ise diğer meyvelerle karşılaştırıldığında daha düşük seviyededir. Yine en önemli artışlardan bir diğeri, üretimindeki büyümeye paralel olarak işlenen nar miktarında ortaya çıkmaktadır. İç pazarın en önemli girdilerinden biri olan şeftali de son 6 yılda 2 kat daha fazla işlenmiştir. Vişne 5% Kayısı 6% Nar 10% Havuç 11% Portakal 5% İşlenen Meyve Miktarları (%) Diğer 7% Şeftali 13% Elma 43% Şekil 2.2. incelendiğinde 2012 yılı rakamlarına göre sektörde işlenen meyvelerden elma %43 ile ilk sırada gelmektedir. Elmayı sırası ile şeftali (%13), havuç (%11), nar (%10), kayısı (%6) ve vişne-portakal (%5) ile takip etmektedir. Meyve suyuna işlenen meyvelerden ayva, çilek, havuç ve vişnede 2012 yılında bir önceki yıla göre artış gözlenirken, portakal, üzüm ve narda azalışlar görülmektedir. Şekil Yılında Meyve Suyuna Meyve suyu konsantresi; basit bir anlatımla, taze sıkılmış meyve suyunun ısıtılarak içindeki suyun bir kısmının evaporasyonu (buharlaştırılması) ile elde edilen, hiçbir koruyucu ve benzeri katkı maddesi içermeyen, tamamen doğal, konsantre edilmiş veya diğer bir değişle yoğunlaştırılmış meyve suyudur. Meyve suyu konsantresi başta meyve suyu sektöründe %100 meyve suyu, meyve nektarı ve meyveli içeceklerin üretimi olmak üzere tüm meşrubat çeşitleri, reçel, marmelat, dondurma, sakız, şekerleme, sirke, yoğurt ve benzeri birçok mamulün üretiminde kullanılmaktadır (Anonim 2013/c). MEYED verilerine göre; 2010 yılında üretilen konsantre miktarı yılları arasında %58 oranında artarak 96 bin tona ulaşmıştır yılına göre 2010 yılında en fazla üretimi artan konsantre çeşidi %94,4 artış oranı ile üzüm ve %80 artış oranı ile portakaldır. Üretilen meyve konsantresi çeşitlerinde elma (%61), vişne (%18) ve nar (%8) ilk üç sırada yer almaktadır. Ülkemizdeki meyve suyu konsantrelerinin dönemdeki üretim miktarları Çizelge 2.2 de verilmektedir. Çizelge 2.2. Türkiye'de Konsantre Üretimi (Bin Ton) Brix Elma Suyu Kons , ,3 58,2 Vişne Suyu Kons ,5 14,5 12,5 11,6 16,8 Nar Suyu Kons. 65 6,9 5,6 5,2 5,5 7,5 Üzüm Suyu Kons. 65 1,8 4,9 3,4 4,3 3,5 Portakal Suyu Kons. 65 1,5 1,6 3 2,8 2,7 Ayva Suyu Kons. 52 1,4 0,1 0,4 1 Havuç Suyu Kons. 65 4,1 4,3 1,8 3,3 Siyah Havuç Suyu Kons. 1,2 3,1 Sarı Havuç Suyu Kons. 0,6 0,2 Çilek Suyu Kons. 65 0,6 0,1 0,4 Limon Suyu Kons. 44 0,6 2,3 Diğer - 0,4 0,2 0,9 0,5 Toplam Konsantre 61,8 80,5 74,3 65,3 96,2 Meyve püresi (meyve pulpu); sağlam, olgun, taze ve temiz meyvelerin kabuk, çekirdek ve yenilmeyen kısımlarının ayrılması ve yenilen kısımlarının mekanik yolla ufaltılması ile elde edilen ezmedir. Meyve püresi, başta meyve suyu sektöründe olmak üzere reçel, marmelat, dondurma, yoğurt ve benzeri birçok mamulün üretiminde kullanılmaktadır (Anonim, 2013/c). 1543

5 2010 yılında Türkiye meyve suyu sanayisinde üretilen püre miktarı, 2006 yılına göre %44 oranında artarak yaklaşık 121 bin tona ulaşmıştır. Türkiye de üretilen meyve suyu pürelerinin büyük bir bölümünü şeftali ve kayısı oluşturmakta olup; 2010 yılında üretilen şeftali püresinin miktarı, kayısı püresinin neredeyse 2,5 katı civarındadır. Bunları sırasıyla domates, elma ve çilek izlemektedir yılları arasında Türkiye meyve suyu sanayisinde üretilen püre miktarları Çizelge 2.3 de verilmektedir. Çizelge 2.3. Türkiye'de Püre Üretimi (Bin Ton) Brix Şeftali Püresi 10,9 50,6 85,2 105,7 64,8 72,4 Kayısı Püresi 13 29, ,8 33,5 28,8 Domates Püresi 5 4,4 3,5 3,9 4,2 4,6 Elma Püresi 12 0,1 1,9 3,9 3,2 6,8 Çilek Püresi 8 0,4 1,9 4,8 2,9 Kuşburdu Püresi 13 0,3 0,5 0,9 0,2 Armut Püresi 9 0,8 0,5 1,7 Ayva Püresi 16 0,7 0,6 1,3 Vişne Püresi 1,7 1,7 Limon Püresi 0,6 Nar Püresi 0,1 0,3 Diğer 0,2 0,4 0,1 0,4 Toplam Püre 84,4 125,5 184,6 114,4 121,7 2.3.Meyve Suyu ve Benzeri İçeceklerin Tüketimleri Türkiye meyve suyu sanayisi 2000 li yılların başından bu yana istikrarlı büyümesini korumaktadır. Ülkemiz meyve suyu sanayisi küresel krizin yaşandığı 2008 yılına kadar yıllık ortalama %15-20 gibi dikkat çekici büyüme oranlarıyla ilerlemiştir. Ekonomik krizin etkisiyle 2008 ve 2009 yıllarında bir yavaşlama yaşansa da meyve suyu sanayisi büyümesini sürdürmüştür. Ekonomik krizin etkilerinin silinmeye başladığı 2010 yılına gelindiğinde ise büyüme hızı tekrar artış eğilimine dönmüştür yılında ise; makroekonomik durum ve & tüketici güven indeksindeki azalma, son 42 yılın en soğuk günlerinin yaşanması, hammadde ve girdi maliyetlerindeki yükselmenin de etkisiyle son ürünün birim fiyatlarındaki artış, medyadaki bilgi kirliliği ve spekülasyonlar sonucunda tüketicilerde ambalajlı ürünlere yönelik oluşan ön yargılar gibi nedenlerle ilk defa meyve suyu ve nektarı tüketiminde bir daralma yaşanmıştır yılındaki bu durumunun sadece meyve suyu sanayi için değil, birçok gıda ürününde gerçekleşmiş olduğu izlenmiştir. Bu dönemin ardından ise tüketimin tekrar büyüme trendine girdiği gözlemlenmiştir. Yapılan projeksiyonlara göre, 2013 yılı sonunda meyve suyu ve benzeri ürünler tüketiminin %8 civarında büyümesi beklenmektedir. %100 meyve suyu ve nektarının ise %5 civarında büyüme yakalaması beklenmektedir. Neredeyse tüm Avrupa ülkelerinde %100 meyve suyu ve nektarının tüketiminin sabit ya da azalıyor olması, ülkemizde henüz doymamış olan bu pazarın çok önemli bir büyüme potansiyeli olduğunu da ortaya koymaktadır. Şekil 2.3. incelediğinde Türkiye meyve suyu tüketiminde en büyük payı alan her zaman nektar kategorisi olup, 2012 yılındaki payı %63 civarındadır. %100 meyve suyu tüketimi olması gereken seviyelerin oldukça altında olup 2012 yılı itibariyle %6 dolayında olduğu görülmektedir. Meyveli ve Aromalı İçecek 31% Meyve Suyu 6% Nektar 63% Ülkemizde üretilen meyve suyu ve benzeri ürünlerin tüketim miktarı 2012 yılında yaklaşık 924 bin tona ulaşmıştır yılında meyveli ve aromalı içeceklerin tüketimi 2007 yılına göre %126 oranında artarak 291,2 bin tona yükselmiştir. Bunları %21,9 ile meyve nektarı takip etmektedir. Meyve suyu tüketimi ise %21,9 oranında azalmıştır. Bir önceki yıla göre değişimler incelendiğinde ise en hızlı büyüyen kategorinin meyveli+aromalı İçecek kategorisi olduğu görülmektedir. Meyve suyu tüketimi %4 meyve nektarı tüketimi ise %7 oranında azalmıştır. Şekil 2.3. Yurtiçi Toplam Meyve Suyu ve Benzeri İçecek Tüketimleri (%) 2012 yılında kişi başına düşen ortalama meyve suyu ve benzeri ürünlerin tüketim miktarı 12,21 litre civarına ulaşmıştır. Bunun yaklaşık 8,5 litresini %100 meyve suyu ve nektarı oluşturmaktadır. Türkiye meyve suyu pazarı 1544

6 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun hızla büyümektedir ve sağlıklı beslenme trendinin de etkisiyle, tüketim bilincindeki gelişmelere paralel olarak ülkemizdeki tüketimin de artmaya devam etmesi beklenmektedir. 2.4.Dış Ticaret Meyve suları daha çok, paketleme ve nakliye aşamasındaki avantajları nedeniyle konsantre olarak ihraç edilmektedir yılında dünyada yaşanan ekonomik krizin başta Avrupa pazarlarındaki talebi azaltması ve ülke içindeki üreticilerin de krizden etkilenmesi sonucunda, 2008 ve 2009 yıllarındaki ihracatımızda değersel olarak %20 lik bir daralma meydana gelmiştir. Bu durgun dönemi yatırımlar ile değerlendiren meyve suyu sanayisi, global krizin olumsuz etkilerinin de silinmeye başlamasıyla 2010 yılında yaklaşık %75 oranında bir sıçrayış yaparak 183 milyon dolara ulaşmıştır yılında ise, 214,4 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirmiştir. Dünya meyve suyu ticaretindeki en büyük payı her zaman portakal ve elma suyu almaktadır. Türkiye nin meyve suyu ihracatında en önemli yeri teşkil eden ürün elma suyudur. Elma suyu ihracatı miktar olarak toplam ihracatımızın %41,57 sini, değer olarak ise %48 ini oluşturmaktadır. Meyve suyu ihracatında elma suyunu, içinde vişne, kayısı, şeftali gibi kalemlerin de bulunduğu diğer meyve ve sebze suları takip etmektedir. Bu iki kalemin toplam ihracata etkisi miktar olarak %75,29 değer olarak ise % 87,55 dir. Türkiye meyve suyu sanayisinin ihracat bakımından çok büyük bir potansiyeli bulunmaktadır. Şimdiden meyve suyu ihraç edilen ülke sayısı 150 nin üzerindedir. Bu da Türkiye nin ürünlerinin küresel meyve suyu pazarında büyük ölçüde kabul gördüğünün ve fiyat rekabeti şansımızın artması durumunda, ihracatımızın da geometrik olarak büyüme olanağına sahip olduğunun göstergesidir (Akdağ, 2013). Ülkemiz meyve suyu sanayinin ihracatı en çok Mersin Serbest Bölge üzerinden yapılmaktadır. Türkiye nin meyve suyu ihracatında en önemli pazar Avrupa ülkeleri olup, 2012 yılında değer bazında yapılan meyve suyu ihracatında ilk iki ülke sırasıyla Hollanda ve Almanya dır. Türkiye nin meyve suyu ihracatında ilk sırada 40 milyon dolarla Hollanda gelmektedir. Söz konusu ülkeye yönelik ihracat değer bazında %14 oranında bir artış kaydetmiştir. Diğer taraftan, Polonya ve Litvanya ya gerçekleştirilen değer bazında ihracatta rekor artışlar, sırasıyla %104 ve %268 olarak kaydedilmiştir. Türkiye nin meyve suyu ithalatı 2012 yılında ihracata paralel olarak artış göstererek 24 milyon dolara ulaşmıştır. Söz konusu ithalat artışında temel belirleyici unsuru, dondurulmuş portakal suyu ve üzüm suyu ithalatında yaşanan artışlar oluşturmuştur. Ülkemizde üretilen portakalların sofralık çeşitlerden oluşması ve meyve suyuna işlemeye uygun olmaması nedeniyle, portakal suyu en büyük ithal kalemimiz konumundadır yılında ithal edilen portakal suyu değer olarak toplam meyve suyu ithalatının yaklaşık %59,2 sini, miktar olarak ise %28,4 ünü oluşturmaktadır yılına değer açısından bakıldığında portakal sularını sırasıyla diğer turunçgil suları, elma suları ve ananas suları takip etmektedir yılı ithal edilen miktar bakımından değerlendirildiğind e ise; elma suyu %36,2 ile birinci, portakal suyu %28,4 ile ikinci sırada yer almakta sırasıyla üzüm suyu ve diğer turunçgil suları takip etmektedir. İthalat değeri bakımından ilk beşi oluşturan ülkeler sırasıyla Brezilya, İsrail, KKTC, Hollanda ve İran dır (Akdağ, 2013). Yukarıda bahsedildiği gibi ülkemiz meyve suyu sanayisinin önünde çok büyük ihracat potansiyeli yatmaktadır. Türkiye deki meyve suyu üreticileri, uluslararası ticarette rekabet edebilmelerinin önünde yer alan yapısal ve girdi maliyetleri gibi birçok engelle mücadele etmektedir. Ancak buna rağmen, 2008&2009 ekonomik kriz dönemi dışında, 2000 li yılların başından bu yana ihracatını arttırmıştır. Meyve suyu sanayi her zaman dış ticaret fazlası vermektedir ve ilerideki dönemde de dış ticaret dengesinin ihracat lehine gelişmesi beklenmektedir. Son altı yıllık dönemde Türkiye meyve suyu sanayinin dış ticaret fazlası %133,25 oranında artarak 186,6 Milyon Dolar a ulaşmıştır (Çizelge 2.4). Çizelge 2.4. Türkiye Meyve Suyu Sanayisinin Dış Ticaret Dengesi (Milyon $) İhracat 103,6 160,3 131,3 105,5 174,2 220,4 214,4 İthalat 23,5 34,5 35,6 17,0 23,7 28,9 27,8 Dış Ticaret Dengesi 80,1 125,8 95,7 88,5 150,5 191,5 186,6 3.TÜRKİYE MEYVE SUYU SANAYİSİNİN GÜÇLÜ-ZAYIF YÖNLERİ VE FIRSATLARI Türkiye meyve suyu sanayi, Avrupa ile kıyaslandığında, teknoloji bakımından yapılanmasını hızla geliştirerek eşit düzeye gelmiş olsa da, göreli olarak genç bir sektördür. Ülkemizde meyve suyu kavramı da Avrupa da olduğu kadar iyi bilinmemekte, dolayısıyla gelişen bu sektörün ürün çeşitliliği, bazı gelişmiş pazarlara göre daha azdır. Ancak meyve suyu üreticileri artan tüketici taleplerini karşılamak amacıyla ürün çeşitlendirmesini her geçen gün arttırmaktadır. 1545

7 Çizelge 3.1. Türkiye Meyve Suyu Sanayisinin Güçlü-Zayıf Yönleri, Fırsatları ve Tehditleri Güçlü Yönler Zayıf Yönler Tarımsal üretim için uygun ekolojik koşullar ve iklim Yetiştirilen birçok meyvenin ana vatanı konumunda olunması Tarım sektöründeki yatırımlar için sağlanan devlet destekleri Türkiye nin tarımsal üretimde komşularına göre daha gelişmiş olmasının önemli ihracat fırsatları sunması Türkiye nin nüfus büyüklüğü ve tarımsal gücü nedeniyle içinde bulunduğu bölgede artan önemi Son zamanlarda Türk tarımına Orta Doğu ve diğer yatırımcılar tarafından artan oranda ilgi gösterilmesi İlerleyen otomasyona bağlı olarak üretim verimliliğinde görülen artış Ekilebilir tarım alanları Genç ve büyüyen nüfusun hem üretim hem de tüketim artışına olumlu etkisi Mevcut meyve çeşitliliğinin ortaya çıkardığı ihracat fırsatlarına sahip olunması Gelişen bir ülke olarak, tüketici harcamalarını da pozitif yönde etkileyecek olan kişi başı GSYİH da gelecek yıllarda beklenen artış Sağlıklı beslenme trendinin meyve suyu tüketimine olan olumlu etkisi Mevcut "meyve bahçeciliğinin" dağınık ve küçük parsellerden oluşan yapısı nedeni ile meyve suyu endüstrisinin hammaddesi olan meyve temininde yaşanan sorunlar Üretimdeki verimliliği arttıracak olan makineli tarımın küçük çaplı çiftlikler için yüksek maliyet yaratması Sanayiye uygun meyve çeşitlerinin belirlenmemiş ve sanayiye yönelik meyve üretiminin yapılmıyor olması Meyve temini organizasyonunun tüccar diye adlandırılan aracılar tarafından yapılıyor olmasının, üretici ve çiftçinin kar oranlarını rekabet yeteneklerini düşürmesi ve verimliliği azaltması Tarımsal üretimin geçimlik yapısından sıyrılıp ticari yapıya dönüş ememesi Tarımsal Ar-Ge ve yenilikçiliğin desteklenmiyor oluşu Meyve suyu ve benzeri ürün kategorilerinin ne olduğunun ve aralarındaki farkların bilinmemesi Çizelge 3.1. Türkiye Meyve Suyu Sanayisinin Güçlü-Zayıf Yönleri, Fırsatları ve Tehditleri (Devam) Tehditler Fırsatlar Kuraklık, sel, don vb. gibi önceden tahmin edilemeyen Türkiye nin stratejik coğrafi konumunun ticaret hava koşullarının meyve üretiminde dalgalanmalara için önemli fırsatlar sunması neden olması Tarımsal sübvansiyonların kısılması için devlete İşçilik ücretlerinin rekabetçi oluşu yapılan baskı Küresel ekonomik krizden etkilenen değişken ekonomik ortamın, tüketici harcamaları üzerindeki olası olumsuz etkisi Tarımdaki istikrarsız mevzuat ortamının meyve suyu sanayisi üzerindeki olumsuz etkisi Yüksek enerji ve diğer girdi giderlerinin meyve suyu üreticilerinin performansını olumsuz etkilemesi Dünyada düşük fiyatla üretilebilen meyve suyu ve konsantrelerinin, yerel üreticilerin rekabet gücünü azaltması Meyve suyuna karşı oluşmuş olan yanlış ön yargılar Organik tarımda, sağlık konusunda artan bilince bağlı olarak görülen gelişmeler Avrupa ülkelerinde tarıma ayrılan sübvansiyonlardaki düşüş nedeniyle ortaya çıkan tedarikçi arayışı GAP, Deveci Havzası gibi tarımsal projeler İlgi düzeyi yüksek genç nüfusun yeni marka ve ürünlere açık olması Turizm sektöründeki büyümenin içecek sektöründeki tüketimi de arttırması Meyve suyu pazarının henüz olgunluğa ulaşmaması nedeniyle büyümenin önünde önemli bir fırsat olması 1546

8 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Türkiye de en çok tüketilen tatlar şeftali, vişne ve kayısıdır. Bu meyvelerin sularının şeftali ve kayısıda olduğu gibi yoğun kıvamlı, vişnede olduğu gibi ekşi olması nedeniyle tek başlarına tüketilemez. Bu nedenle de, şeftali, kayısı ve vişne genel olarak meyve nektarına işlenmektedir. Ancak henüz tüketim düzeyi çok düşük de olsa, %100 meyve suyuna artan ilgi nedeniyle, üreticilerimiz bu meyvelerden üretilen ürünlerin tat dengesini su ve şeker yerine, elma ve üzüm suyuyla sağlayarak, %100 meyve suyu olarak tüketicilere sunmaktadırlar. Tüketiciler tarafından ilgiyle karşılanan bu ikili karışımlara ek olarak, her türlü damak tadına hitap edebilecek yaratıcı karışımlar da her geçen gün artmaktadır. Ülkemizde henüz vitamin katkılı ve fonksiyonel meyve suyu ve benzeri ürünlerin payı çok düşüktür ve tüketiciler tarafından yeterince talep görmemektedir. Öte yandan, artan sağlıklı beslenme eğilimiyle vitamin katkılı ve fonksiyonel ürünler raflarda yerini almaya başlamış olup, ilerisi için gelişecek bir alandır. Çizelge 3.1. de Türkiye deki meyve suyu sanayisinin güçlü-zayıf yönleri, fırsatları ve tehditleri incelenmiştir (Akdağ, 2013). 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye, meyvecilikte dünyanın en şanslı ülkelerinden birisidir. Başta AB olmak üzere dünyanın tedarik merkezi olabilecek bir potansiyele sahiptir. Dünya kayısı ve vişne üretiminde birinci, nar üretiminde üçüncü, elma üretiminde dördüncü, limon üretiminde beşinci, şeftali ve üzüm üretiminde altıncı, portakal üretiminde sekizinci konumdadır yılı sonunda Türkiye de üretilen meyvenin yaklaşık 1 milyon tonu meyve suyu sanayinde işlenmiştir. Türkiye de meyve suyu tüketiminin %63 ünü meyve nektarı, %6 sını yüzde 100 meyve suyu ve geri kalan %31 ini de meyveli ve aromalı içecekler oluşturmaktadır. Elma, şeftali, kayısı, vişne, portakal meyve suyunda en çok işlenen 5 meyvedir. Ülkemizde yüzde 100 meyve suyu ve nektarının kişi başına yıllık ortalama tüketimi 12,2 litredir. Toplamda tüketilen alkolsüz içeceklerin içerisinde yüzde 100 meyve suyunun payı %1 dir. Meyve suyu sanayinin cirosal büyüklüğü 2 milyar TL, ihracatı 214 milyon dolar ve işlenen meyvesi 1 milyon ton civarında seyretmektedir. Meyve suyu sanayisi, ülkemizde üretilen meyvenin sadece %10-15 lik bir kısmın a talep oluşturmaktadır. Türkiye de toplam meyve suyu ve benzeri ürünlerin (meyve nektarı, meyveli ve aromalı içecekler) tüketimi 2000 li yılların başından itibaren büyümesini sürdürerek, 2011 yılın da yaklaşık 929,4 milyo n litreye ulaşmıştır. Ancak o yıllardan bu yana sektörde ilk defa geçtiğimiz dönemde bir daralma yaşanmıştır. Tüketim 2012 de, 923,4 milyon litre düzeyine gerilemiştir. Yüzde 100 meyve suyu ve meyve nektarının tüketim miktarı 2012 yılına kadar düzenli bir şekilde artarak 623,3 milyon litreye yükselmiştir. Türkiye nin meyve suyu ihracatında en önemli pazarı Avrupa ülkeleri olup, ihracat yapılan ilk üç ülke sırasıyla Almanya, Polonya ve Hollanda dır. Türkiye nin meyve suyu ve konsantresi ihracatında en önemli kalemi elma suyudur. Sektör, dış ticaret dengesi açık ara farkla fazla veren nadir sektörlerdendir (Akdağ, 2013). Mevcut "meyve bahçeciliğinin" dağınık ve küçük parsellerden oluşan yapısı nedeni ile meyve suyu endüstrisinin hammaddesi olan meyve temininde, yeterli miktar ve kalitede meyve tedarik edilememekte, sanayiye uygun cins ve türler bulunamamakta ve dağınık ve küçük ölçekli bahçeler dolayısıyla "Uygun İşletme Ölçeği" ve "Uygun Ürün Deseni" oluşamamaktadır. Bu sorunlar da verimsiz üretim dolayısıyla çiftçiyi de sanayiciyi de mutlu etmeyen fiyatların oluşmasına ve modern tarım teknik ve bilgilerinin uygulanamamasına neden olmaktadır. Bu durum ülke ekonomisi ve tarımın gelişmesi açısından büyük önemi olan meyve suyu endüstrisinin gelişmesine engel olmakta ve uluslararası ticaretteki rekabet gücünü ciddi ölçüde düşürmektedir. Hammaddeye ilişkin sorunlara ek olarak, yüksek girdi maliyetleri ve düşük sanayi teşvikleri de meyve suyu sanayisinin gelişimini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenden dolayı, teşviklerin kalite, verimlilik, çeşit ve maliyet açısından sanayinin gerek iç pazardaki büyümesine gerekse dış ticaretteki gücünü arttırmasına olanak verecek bir şekilde yeniden yapılandırılması büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda meyve plantasyonu ile ilgili teşviklerde, aynı havzada en uygun meyvelerin "Meyve İşleyen Tesisler"in etrafında büyük kümeler halinde oluşmasını mümkün kılacak bir model oluşturulmasının çok faydalı olacağına inanılmaktadır. Ayrıca, sanayiyle sözleşme yapanlara daha fazla destek ya da mevcut desteğin bu alanda uygulanması, Tarım Havzaları Projesi uygulamasında, sanayiye uygun çeşitlerin teşvik kapsamına alınması ile üretiminin teşvik edilmesi sağlanabilir (Akdağ, 2013). Ülkemiz meyve işleme sanayisi, Türkiye nin dünyada en önemli meyve üreticilerinden biri olması, lojistik ve enerji kaynaklarına yakınlığı açısından özel konumunun getirdiği avantajlar ve en gelişmiş teknolojileri kullanarak kaliteli üretim yapması nedenlerinden dolayı çok önemli bir potansiyele sahiptir. Meyve işleme sanayisi istihdama, ülkenin ağaçlanmasına, sağlıklı beslenmeye ve net döviz girdisine büyük katkıda bulunmaktadır. Ancak üreticilerimizin yurt dışındaki rekabet gücünün düşük olması var olan bu önemli potansiyelin verimli bir şekilde kullanılamamasına yol açmaktadır. Meyve suyu sektörü hem meyvelerin işlenmesiyle hem de kalite bakımından eksiği olmasa da şekli bakımından sofralık olarak kabul edilemeyecek meyvelerin değerlendirilmesi bakımından önemli bir katma değer yaratmaktadır. Bu nedenle taze meyveye uygulanan ihracat iadesinin meyve suyu konsantresine işlenen hammaddeye de uygulanması ve bunun konsantre üreticilerine ihracat desteği olarak verilmesi gerekmektedir. İhracatta önemli bir sıçrama yapmamıza imkan sağlayacak "Sebze Suları" ve/veya 1547

9 "Sebze Suyu Konsantreleri" ihracatında da "Meyve Suları/Konsantreleri" için uygulanan Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu (DFİF) miktar barajının aynısının uygulanması sektörün önünü açacaktır. 5. KAYNAKLAR Akdağ E Türkiye meyve suyu vb. ürünler sanayi raporu, Meyve Suyu Endüstrisi Derneği (MEYED), İstanbul. Akdağ E Dünya meyve suyu günü, Meyve Suyu Endüstrisi Derneği (MEYED), İstanbul. Akdağ E Türkiye meyve suyu vb. ürünler sanayi raporu, Meyve Suyu Endüstrisi Derneği (MEYED), İstanbul. Akdağ E Türkiye meyve suyu vb. ürünler sanayi raporu, Meyve Suyu Endüstrisi Derneği (MEYED), İstanbul. Anonim, 2012/a. Meyve suyu sektör raporları, Türkiye Ekonomi Bakanlığı İhracat Genel Md. Tarım Ürünleri Daire Başkanlığı, Ankara. Anonim, 2012/b. Gıda ve İçecek Sektörü Raporu (2013/1), T.C. Bilim, Sanayi Ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü, Sektörel Raporlar ve Analizler Serisi, Ankara. Anonim 2013/a. (Ulaşım: ). Anonim, 2013/b ). Anonim 2013/c ). Anonim, 2013/d. Data &Trends of the European Foodand Drink Industry ). Anonim 2013/e European Fruit Juice Association, Liquid Fruit 2012 Market Report, AIJN, (Ulaşım: ). Artık, N., Halkman, K Türkiye de Meyve Suyu Üretimi ve Tüketimi. Meyve Suyu Teknolojisinde Gelişmeler Sempozyumu, 13, Ankara. Cemeroğlu, B., Karadeniz, F Meyve Suyu Üretim Teknolojisi. Gıda Tek.Derneği Yayınları. No: 25. Doyuran, D., Gültekin, M Türkiye de meyve suyu sektörü. Gıda Mühendisliği Dergisi, 13: Ekşi, A Gıda Kodeksi ve Meyve Suyu. Dünya Gıda (6), S: