YAHUDİLİK(JUDAISM) I 8.

Transkript

1 Ünite :8 YAHUDİLİK(JUDAISM) I Doç. Dr. Cengiz BATUK İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI Seçilmişlik ve vaadedilmiş topraklarla özdeşleşmiş bir millet hayatını, ortak bir inancı, dili, edebiyatı, folkloru, kanunu ve sanatı ihtiva eden bir dindir. Kimi Yahudilere göre Yahudilik, Yahudiler tarafından üretilen bir medeniyettir. Yahudilik aynı zamanda bir ahid dinidir. Yahudi Olmak Eğer bir kişi Yahudi bir anneden doğmuşsa nasıl yetiştirildiğine bakılmaksızın Yahudi olarak adlandırılır. Din olarak Yahudiliğe girmek mümkün olmakla birlikte Yahudilik bir iman meselesi değildir. Biyolojik soy, Yahudilik için dini inançtan daha önemlidir. 1

2 Yahudi Olmak Hazar ve Karaim (Karay) Türkleri gibi istisna Museviler vardır. Etiyopyalı Yahudiler (Beta Israel / Falaşa) zenci Yahudiler halen daha birinci sınıf kabul edilmedikleri için bir çoğu Hıristiyan olmuştur. Etiyopyalı Yahudilerden Bir görüntü Kavramlar İbrani : "İbrî" veya "Hibrî" kelimelerinden gelmektedir. Bu kelimeler, M.Ö. XV-XIV. Yüzyıllarda Filistin'de görülen göçebe bir kabîlenin adıdır. Hz. İbrahim e Eber in soyundan anlamında İbrani (İvri) konuştuğu dile de İbranice (İvrit) denir. İbrani Yahudilerce ilk ataları İbrahim, İshak, Yakub ve onların çocukları için kullanılır. Kavramlar İsrail (Yisrael/Israel) : İlk Yahudi atalarından sonuncusu Yakub a verilen bir lakabtır. Tanrıyla ve insanlarla güreşip yenen anlamında Tanrı tarafından verilmiştir. (Bk. Tekvin 32:28; 35:10 Hoşea 12:3-5) Bu ifade Tanrıyla ve insanlarla uğraşan ve Tanrıyla mücadele eden şeklinde de ifade edilmektedir. 2

3 Kavramlar Bu soydan gelenlere İsrailoğulları (Bney Yisrael) denmiştir. Babil sürgününe kadar (MÖ 587) İsrail ismi kullanılmıştır. Yahudi : Babil sürgünü sonrası Musa dinini kabul eden Samirilerden kendilerini ayırmak için Yahudi terimini kullanırlar. Kavramlar Bu kavim, Ken'an diyarına (Filistin) yerleşmeden önce İbranî, orada İsrailli, Sürgün'den sonra da genelde toplum olarak, İsrailoğulları, ferd olarak da Yahudi diye adlandırılmıştır. Ancak bu üç terim, birbirinin yerine kullanılmış ve kullanılmaktadır. Üçüyle de aynı din mensupları ve aynı topluluk ifade edilmektedir. Musevi : Daha çok Müslüman ülkelerinde azınlıkta oldukları yerlerde bu adı kullanmayı tercih etmişlerdir. Yahudiliğin Temel Unsurları Seçilmiş Halk / Seçilmişlik Kutsal Toprak ve Mabet Mesih Anlayışı Tek Tanrı Anlayışı (Monoteizm) Tarihsel Gelişim 1481 de Nuremberg de basılan Bible ın ilk Almanca tercümesinde yer alan Yaratılışı anlatan bir resim. The Creation, by Anton Koberger 3

4 Tarihsel Gelişim Adem ve Havva (Eve) Yaratılış Habil (Abel) ve Kabil (Kain) Düşmüş Melekler ve insan kızları lanetli nesil Nefilim (Tekvin 6:1-7) Tanrı nın insanı yaratmasına pişman olması ve tufan Tarihsel Gelişim "Yarattığım insanları, hayvanları, sürüngenleri, kuşları yeryüzünden silip atacağım" dedi, "Çünkü onları yarattığıma pişman oldum Ama Nuh RAB'bin gözünde lütuf buldu. Tanrı'nın gözünde yeryüzü bozulmuş, zorbalıkla dolmuştu. (Tekvin 6:7-12). Nuh Gemiden çıkan Nuh'un oğulları Sam, Ham ve Yafet idi. Ham Kenan'ın babasıydı. Nuh'un üç oğlu bunlardı. Yeryüzüne yayılan bütün insanlar onlardan türedi. Nuh çiftçiydi, ilk bağı o dikti. Şarap içip sarhoş oldu, çadırının içinde çırılçıplak uzandı. (Tekvin 22:18-21) Yahudi Tarihi İbrahim den Musa ya kadar olan dönem (Atalar / Patriarklar Dönemi) Musa dan Mabedin Yıkılışına kadar olan dönem (MÖ 586) Sürgünden Dönüş 4

5 Tarihsel Gelişim Yahudilik tarihini İbrahim le başlatır. Yahudi geleneğine göre İbrahim ilk Yahudi dir. İbrahim babası Terah la birlikte Sümer şehri Ur dan (Tevrat a göre Keldanilerin şehri) Harran a gider. Tanrı nın emriyle de Kenan a gitmek üzere burdan ayrılır. İbrahim Terah, oğlu Avram'ı, Haran'ın oğlu olan torunu Lut'u ve Avram'ın karısı olan gelini Saray'ı yanına aldı. Kenan ülkesine gitmek üzere Kildaniler'in kenti Ur'dan ayrıldılar. Harran'a gidip oraya yerleştiler. Terah iki yüz beş yıl yaşadıktan sonra Harran'da öldü. (Tekvin 11:31-32) İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik RAB Avram'a, "Ülkeni, halkını, babanın evini bırak, sana göstereceğim topraklara git" dedi, Seni büyük bir ulus yapacağım, Seni kutsayacak, sana ün kazandıracağım. Bereket kaynağı olacaksın. Seni kutsayanları kutsayacağım. Seni lanetleyeni lanetleyeceğim. İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik Yeryüzündeki halkların hepsi Senin aracılığınla kutsanacak. Avram RAB'bin buyurduğu gibi yola çıktı. Lut da onunla birlikte gitti. Avram Harran'dan ayrıldığı zaman yetmiş beş yaşındaydı. (Tekvin 12:1-4) Mısır ve Firavun (Tekvin 12:10-20) 5

6 İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik Yeryüzündeki halkların hepsi Senin aracılığınla kutsanacak. Avram RAB'bin buyurduğu gibi yola çıktı. Lut da onunla birlikte gitti. Avram Harran'dan ayrıldığı zaman yetmiş beş yaşındaydı. (Tekvin 12:1-4) Mısır ve Firavun (Tekvin 12:10-20) İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik O günde Rab Abramla ahdedip (antlaşma yaparak) ona şöyle dedi: "Mısır Irmağı'ndan büyük Fırat Irmağı'na kadar uzanan bu toprakları, Kenliler'in, Kenizliler'in, Kadmonlular'ın, Hititler'in, Perizliler'in, Refalılar'ın, Amorlular'ın, Kenanlılar'ın, Girgaşlılar'ın, Yevuslular'ın topraklarını senin zürriyetine verdim.«(tekvin 15:18-21) İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik İbrahim İshak Esav Yakub Yakub İsrail adını alır, Esav ın yerine geçer ve Yahudilerin soyu onun oniki oğluyla devam eder. Yusuf ve Mısır a giriş İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik Mısır esareti (yaklaşık olarak MÖ 13. yy) II. Ramses (MÖ ) dönemi Medyen kahini Yitro (Kur an a göre Şuayb) Yanan Çalı ve İsrailoğullarını Mısır dan kurtarma görevi II. Ramses ya da Mineptah ın kabul etmeyişi Çıkış ve Kızıldenizin yarılması Sina yarımadasına geçiş, Sina Dağında Tanrıyla buluşma ve On Emir 6

7 İbrahim (Avram) ve Seçilmişlik On Emir Tanrı şöyle konuştu (1) "Seni Mısır'dan, köle olduğun ülkeden çıkaran Tanrın Yahve benim. Benden başka tanrın olmayacak. Torah okuyan Yahudiler On Emir (2) "Kendine yukarıda gökyüzünde, aşağıda yeryüzünde ya da yer altındaki sularda yaşayan herhangi bir canlıya benzer put yapmayacaksın. Putların önünde eğilmeyecek, onlara tapmayacaksın. Çünkü ben, Tanrın RAB, kıskanç bir Tanrı'yım. Benden nefret edenin babasının işlediği günahın hesabını çocuklarından, üçüncü, dördüncü kuşaklardan sorarım. Ama beni seven, buyruklarıma uyan binlerce kuşağa sevgi gösteririm. On Emir (3) "Tanrın Yahve'nin adını boş yere ağzına almayacaksın. Çünkü Yahve, adını boş yere ağzına alanları cezasız bırakmayacaktır. (4) "Şabat Günü'nü kutsal sayarak anımsa. Altı gün çalışacak, bütün işlerini yapacaksın. Ama yedinci gün bana, Tanrın RAB'be Şabat Günü olarak adanmıştır. O gün sen, oğlun, kızın, erkek ve kadın kölen, hayvanların, aranızdaki yabancı hiçbir iş yapmayacaksınız. 7

8 On Emir Çünkü ben, RAB yeri göğü, denizi ve bütün canlıları altı günde yarattım, yedinci gün dinlendim. Bu yüzden Şabat Günü'nü kutsadım ve kutsal kıldım. (5) "Annene, babana saygı göstereceksin ki, Tanrın RAB'bin sana vereceği ülkede ömrün uzun olsun. (6)"Adam öldürmeyeceksin. (7) "Zina etmeyeceksin. (8) "Çalmayacaksın. On Emir (9) "Komşuna karşı yalan yere tanıklık etmeyeceksin. (10) "Komşunun evine, karısına, erkek ve kadın kölesine, öküzüne, eşeğine, hiçbir şeyine göz dikmeyeceksin. (Çıkış 20:1-17; Tesniye 5:6-21) On Emir Musa Sonrası Yuşa b. Nun (Yeşu) liderliğinde Kenan a gidiş Yeşu katliamlar yapan bir komutan, lider ve peygamber. Lidersiz kaldıkları dönem ve hakimler (şoftim) (MÖ XII XI. yy.) Samuel peygamber ve İsrailoğullarına kral olarak Saul u (Talut) ataması On Emir Davud un Goliath (Calut) u öldürmesi ve Yahuda krallığının kralı olması Kral Davud Yahudi tarihinin en önemli şahsiyetlerinden birisi olur. Peygamber değil kraldır. Süleyman (MÖ ) hikmet sahibi bir hükümdar. 8

9 Ahit Sandığı ve harp çalan Davud Genç Davud Ve Sapan Taşıyla Öldürdüğü Goliath Davud Goliath ın kafasını kestiğinde Yeruşalim (Kudüs) teki Moria tepesinde Bet Ha Mikdaş (Mabed) in inşası (MÖ 953) Süleyman ın yerine Rehoboam geçer. Fakat İsrail halkı Yeroboam ı kral kabul eder (MÖ 931). Krallık ikiye bölünür. Güneyde Yahuda krallığı (Kudüs başkent) Kuzey deki Krallık İsrail (Şekem ve Tirzah başkent) İsrail (Kuzey Krallığı) putperestliğe meyleder. 9

10 İsrail MÖ 722 de Asur kralı II. Sargon tarafından yıkılır ve Asur a sürgün. Yahuda MÖ 586 Babil kralı Nebukadnezar tarafından yıkılır ve Babil e sürgün. MÖ 538 İran kralı (Cyrus) Koreş geri dönmelerine izin verir. Şeşbezar ın başladığı mabedin yeniden inşasını Yoşua ve Yerubbabel bitirir ve mabed MÖ 516 da ibadete açılır. Süleyman Mabedi 10

11 Mabed den geriye kalan Ağlama Duvarı (KOTEL) Yahudiler bu duvarın önünde Mabed in mevcut durumundan ötürü ağıt yakarlar ve yeniden inşası için Tanrıya dua ederler. Batı Duvarı (Ağlama Duvarı) tünelleri 11

12 MÖ 516 II. Mabed dönemi başlar. Nehemya: Sürgünden dönüşün liderlerinden. Ezra birlikte reformları gerçekleştirir ve günümüz Yahudiliğin oluşumunda önemli rol oynar. Ezra Torah ı (Tevrat) ı yeniden oluşturmuştur. Yahuda yı işgali. Helenizm etkisi Mabed in içindeki değerli ve kutsal eşyalara el konulur. Sünnet şabat ve diğer dini emirlerin yerine getirilmesi yasaklandı. Romalı Valilerce Yahuda nın yönetilmesi MS 70 Titus tarafından mabedin yıkılması ve ikinci mabed döneminin sonu Sürgün (diyaspora) dönemi 15 Mayıs 1948 İsrail Devletinin kuruluşu Masada (Massada / Metzuda) Kale MÖ arasında Büyük Herod tarafından kendisi için bir sığınak olarak yaptırılır. Daha sonra Yahudilerin kontrolüne geçer. 12

13 MÖ 70 de Kudüs Romalıların kontrolüne geçip mabed yıkılınca Elazar ben Ya'ir komutasında yaklaşık 3 bin kişi kaleye sığınıyor. Direniş 3 yıl sürüyor. 3 yıl sonunda kale düşer ve içindekilerin tamamı öldürülür. Katliamdan sadece saklanabilen 2 kadın ve 5 çocuk kurtulmayı başarır. Üzeyir Meselesi Yahudiler Üzeyir Allah ın oğlu, dediler. Tevbe 9/30) Ezra Kur an da sözü edilen Üzeyir değildir. Geleneksel Yahudiliğin Üzeyir Allah ın oğlu dur. şeklinde bir iddiaları yoktur. Kökeni peygamber Ezekiel e dayanan Merkaba mistisizminde Metatron isimli baş melek vardır. Metatron Tekvin de sözü edilen Enoch tur. Enoch Tanrı nın baş yardımcısı ve küçük Yahve dir. Üzeyir Meselesi Kabalacıların kutsal kitabı Zohar da tanrı sistemi Kutsal Baba, Kutsal Oğul ve Kutsal Ana dan oluşmaktadır. Enohiyan literatür Hicaz Yahudilerinin inançları üzerinde etkilidir. Metatron İsa ya benzemektedir: Her ikisi de Tanrı nın oğlu ve sağ koludur; her ikisinin de insani yönü vardır; her ikisi de Tanrı katına alınmıştır; her ikisi de dünyanın kralıdırlar; her ikisi de tanrı olarak nitelendirilmişlerdir. Üzeyir Enoch tur. 13

14 İsa Döneminde Yahudi mezhepleri II. Mabed döneminin (MS 70) sonuna kadar Tevrat üzerinde tefsir çalışmaları yapılır. Samiriler : Putperest Asurluların soyundan geldikleri kabul edilir. Onlar kendilerini İsrail İn gerçek dinine inanan ve geleneksel inançlara bağlı kimseler olarak tanımlarlar. MÖ V. yy. ana gövdeden ayrılmışlardır. Sadece Tevrat (Torah) kabul eder Talmud, Neviim ve Ketuvim i kabul etmezler. Ferisilik Eski Ahit i (Tanakh), rabbilerin yorumlarını ve fıkıh çalışmalarının otoritesini kabul ederler. Ahiretin varlığını iman esaslarından kabul ederler. İsa ya en fazla muhalefet edenler bunlardır. Sadukilik Ferisilere karşıdırlar, Tanakh dışında hiçbir otorite kabul etmezler. Rabbilerin yorumlarıyla fıkhı değersiz kabul ederler. Ahiretin varlığına inanmazlar. Meleklerin ve ruhların varlığı gibi düşüncelere karşı çıkarlardı. Sadukiler özellikle Kudüs te ve tapınakta aktiftiler. Esseniler Yaklaşık olarak MÖ 2. yy ile MS 2. yy arasında faaliyet gösteren bir Yahudi asketik / münzevi mezhep. Toplumsal yaşama çok önem veren Esseniler son derece organize edilmiş bir hayat tarzına sahiptiler. Kudüs merkezli resmi din anlayışına karşı çıkarak Kudüs dışındaki tepelik bölgelere çekilmiş ve orada kendi düşüncelerine uygun bir yaşam biçimi sürmüşlerdir. Qumran / Ölü Deniz Yazmaları adı verilen metinlerine 1947 de ulaşılmıştır. II. Mabed döneminin (MS 70) sonuna kadar Tevrat üzerinde tefsir çalışmaları yapılır. 14

15 Samiriler Putperest Asurluların soyundan geldikleri kabul edilir. Onlar kendilerini İsrail İn gerçek dinine inanan ve geleneksel inançlara bağlı kimseler olarak tanımlarlar. MÖ V. yy. ana gövdeden ayrılmışlardır. Sadece Tevrat (Torah) kabul eder Talmud, Neviim ve Ketuvim i kabul etmezler. İsa Döneminde Yahudi mezhepleri Yahudi ismini kullanmazlar. İbadet öncesi abdest alırlar. Mabedlerinde halı ve kilim vardır. İbadetlerinde rüku ve secde gibi erkanlar vardır. Kumran Mağaraları / İsrail Kumran mağaraları 15

16 Kumran harabesi ve mağaraları üstten görünüm Ortaçağ Yahudi Mezhepleri Rabbani Yahudilik: MS arasında ise hukuki geleneği geliştirmekle uğraşan Rabbiler tarafından oluşturulan Rabbinik Yahudilik dönemidir. Bu dönemin en önemli metni (Mişna & Gemara=Talmud) dur. Ortaçağ Yahudi Mezhepleri Karaîlik (Karaim) Rabbani Yahudiliğin katı Talmudçu tutumuna karşı en sert tepki gösteren gruptur. Kendilerin Musa nın öğretisine en sahih şekilde inanan kimseler olduklarını düşünürler. Kurucusu Anan ben David (MS 760). 9. yy. da Karaî ismini almışlardır. Bir miktar yayılma göstermiş ama diğer gruplardan gelen baskı sonucunda müntesipleri gittikçe azalmıştır. Hazar Türkleri de bu mezhebe mensuptur. Çağdaş Yahudi Mezhepleri/Akımları A. Ortodoks Yahudilik: Ferisilik ve Rabbani Yahudiliğin devamıdır. Diğer gruplar ayrılınca merkezde kalan ana gövdeyi ifade eder. Yazılı (Tanah) ve Sözlü (Talmud) metinlerin otoritesini kabul ederler. Yahudi şeriatı Halakha ya bağlıdırlar. Maymonides in Onüç maddelik iman esaslarını doğma olarak kabul ederler. Mesih in gelişini ve mabedin yeniden inşasını beklerler. 16

17 Çağdaş Yahudi Mezhepleri/Akımları Tevrat ın harf ve kelime olarak aynen Musa ya indirilen kitap olduğuna inanırlar. Herkes Halakha (Yahudi Şeriatına) göre yaşamak zorundadır. Şabat gününe mutlak uyulur. Seyahat etmek dahi yasaktır. Ortodoks grupların en önemlisi Israel ben Elizer ( ) tarafından kurulan Hasidism (dindar) dır. Hasidizm Bireysel zühdü öngören Kabalizm 18. yy yerini aşk ve neşeye dayalı grup kabalizmi Hasidizm e (Hasiduth) bırakmıştır. Sinagogta Kadınlar ayrı bir paravanın arkasında otururlar. Kendi özel okulları vardır. Çocuklar erkek ve kız okullarında ayrı ayrı eğitim görür. Kadın bütünüyle kocasına bağlıdır. Çocukları Yahudiliğe göre yetiştirmek ve aile düzeninin Yahudi ailesine uygun teşekkülünden sorumludur. Hasidizm Gençler erken yaşta evlendirilir. Evli kadınlar başlarını örterler. Tülbent ya da peruk kullanırlar. Erkekler Siyah ceket, siyah şapka ve beyaz gömlek giyerler. Gömlek düğmeleri boyna kadar iliklenir ve kravat kullanmazlar. Erkekler sakallıdır. Kulaklarının arkasından sarkan uzun örgülü saçları vardır. Hasidizm Dünya hayatına değer vermezler. Bütün hayatlarını ilim öğrenmeye adar ve askere bile gitmeyi reddederler. Bazı Hasidi gruplar İsrail devletini tanımaz. 17

18 Hasidik bir kadın Hasidik bir aile B. Reformist Yahudilik : 1885 te Kaufman Kohler başkanlığında toplanan Pittsburg Platformunda Reformist hareketin temel prensipleri belirlendi. Yiyecekle, ritüel arınma ve giyinmeyle ilgili yasaklar reddedilir. Mesih beklentisi terk edilir. Sonsuz ceza ve mükafata dönül inanç kabul edilmez. Yazılı (tevrat) ve sözlü yasa (talmud) un Sina da harfi harfine Musa ya vahyedildiğine inanmazlar. İbadetlerin çoğu İngilizce yapılır. 18

19 C. Muhafazakar Yahudilik: aşırı liberalist Yahudiler ve geleneksel katı yahudiliğin arasında bir yerde dururlar. Psikolojik ve sosyal olarak atalarının inançlarını devam ettirmek isteyenler arasında yayıldı. Modern dönemdeki en yaygın harekettir. Tevrat ın kaynağından çok Yahudiler için önemine atıfta bulunurlar. Şabat ta elektrik kullanma ve sinagoga arabayla gitmeye izin verilir. Siyonistler en yakın dostları olarak Amerikan Muhafazakar Yahudilerini görmüşlerdir. D. Yeniden İnşacı Yahudilik: Mordecai Menahem Kaplan (ö.1983) kurulur. Yahudilik Yahudi halkının kültürel bir değeridir. Yahudi kanunu muhafaza edilmesi gereken kültürel bir unsurdur. Seçilmiş halk inancının anlamı yoktur. Siyonizm Odessalı Leo Pinsker ( ) tarafından kurulan Yahudi milliyetçisi akım. Pinsker, Yahudilerin bir devletinin olmasının şart olduğunu düşündü ve bunu gerçekleştirebilmek için Chovove Zion (Siyonu sevenler) adlı bir örgüt oluşturdu. Hareket Yahudiler arasında hızla yayıldı ve Pinsker in ölümü sonrası bu akımın temsil ettiği fikirler ve yaptığı hareketler Siyonizm adı altında toplandı. 19

20 Siyonizm Siyonizm ismi 1892 de Nathan Birnbaum tarafından kullanıldı. Theodore Herzl ( ) Siyonizmi evrensel bir Yahudi hareketine dönüştürdü. Siyonizm İlk Siyonist kongre 1897 de yapıldı. Bu kongrede Yahudilerin ulusal bir devletlerinin olmasının gerekliliği tartışıldı ve bu konuda atılacak adımlarla takip edilecek siyaset görüşüldü. Ulusal bir devlet fikrine, bunun Yahudilerin hareket alanını daraltacağı gerekçesiyle bir iki itiraz olduysa da bir Yahudi devletinin kurulması kararı büyük destek gördü. Siyonizm Bu tarihten sonra başta İngilizler olmak üzere birçok Avrupa devletinin de desteğiyle Yahudiler Filistin e yerleşme ve orada tedricen hakimiyet kurma girişimine koyuldular. O dönemlerde Filistin de çok küçük bir Yahudi azınlık bulunuyordu. Siyonizm 1917 Balfour Deklarasyonu ile İngilizler, Yahudilerin bu amacına yardım etmeyi taahhüt ettiler. Nitekim Birinci Dünya Savaşı nda yöreyi işgal eden Batılılar, Avrupa nın çeşitli bölgelerinden Yahudileri buraya yerleştirmeye başladılar. İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında ise bu göç hızlandırıldı ve binlerce Yahudi Filistin in yerli halkının direnişine rağmen yöreye yerleştirildi. Bu durum 1948 de İsrail Devleti nin kuruluşuyla sonuçlandı. 20

21 Siyonizm TEŞEKKÜRLER Doç. Dr. Cengiz BATUK İlahiyat Fakültesi / Dinler Tarihi Anabilim Dalı cengiz.batuk@omu.edu.tr Torah Okuyan Rabaylar 21