DİNLER TARİHİ Doç. Dr. Cengiz BATUK

Transkript

1 İlahiyat Lisans Tamamlama Programı DİNLER TARİHİ Doç. Dr. Cengiz BATUK 1

2 Ünite 8 YAHUDİLİK Doç. Dr. Cengiz BATUK İçindekiler 8.1. Yahudileri İfade Etmek için Kullanılan Kavramlar İbrani (İvri) İsrail (Israel) Yahudi Yahudiliğin Temel Unsurları Seçilmişlik / Seçilmiş Halk Kutsal Toprak ve Mabet Mesih Anlayışı Tek Tanrı Anlayışı (Monoteizm) Yahudilerin/Yahudiliğin Tarihi Patriyarklar Dönemi Musa Dönemi Hâkimler Dönemi I. Mabet Dönemi Sürgün ve Sonrası Dönem II. Mabet Dönemi Rabbinik Yahudilik (Talmut Dönemi) Ortaçağ Yahudiliği Modern Yahudilik Yahudi Mezhepleri / Grupları Hıristiyanlık Öncesi Yahudi Mezhepleri Ortaçağ Yahudi Mezhepleri Modern Yahudi Mezhepleri Kaynaklar

3 Yahudilik, vaad edilmiş topraklarla özdeşleşmiş bir milletin hayatını, ortak bir inancı, dili, edebiyatı, folkloru ihtiva eden bir dindir. Yahudi olmanın temel şartı, Yahudi bir anneden doğmaktır. Sonradan Yahudiliğe giren bir kişi, sadece dinini değiştirmiş olmaz, milliyetini de değiştirmiş olur. Yahudilik sadece bir dine değil, aynı zamanda bir ırka ve bir kültüre mensubiyeti de ifade eder. Bu yüzden diğer dinlerden farklıdır. Tanrı ve İsrailoğulları arasındaki ahde Kutsal Kitaplarında çok fazla yer verildiği için, bu dine ahid dini de denir. Babil sürgününden sonra milli bir din haline gelmiştir. Tek tanrı inancı ve vahye dayanması nedeniyle milli dinlerden, millileştirilip belli bir ırka nisbet edilmesi bakımından tek tanrılı dinlerden ayrışır. Yahudilik en eski tek tanrılı dindir, dünyada ABD ve İsrail başta olmak üzere 18 milyon Yahudi vardır. Ülkemizde çoğu İstanbul da yaşayan 30 bin civarında Yahudi vardır. Seçilmişlik ve kurtuluş anlayışı açısından Hıristiyanlığa benzemekle birlikte, tek tanrı inancı ve hukuka yapılan vurgu bakımından İslam diniyle yakınlık göstermektedir. Yahudilik, inanç ve dogma yerine pratiğe vurgu yaptığı için çeşitli zamanlarda farklı biçimlerde anlaşılmıştır, bu yüzden Neusner, tek bir Yahudiliğin olmadığını söyler. Eğer bir kişi Yahudi bir anneden doğmuşsa nasıl yetiştirildiğine bakılmaksızın Yahudi olarak adlandırılır. Din olarak Yahudiliğe girmek mümkün olmakla birlikte Yahudilik bir iman meselesi değildir. Biyolojik soy, Yahudilik için dini inançtan daha önemlidir. Yahudilik nesiller boyunca anneden çocuğa nakledilir; bu yüzden de birçok istisnası olsa da Yahudi olunmaz Yahudi doğulur. Bu, Yahudi bir baba ve Yahudi olmayan bir anneye sahip olan kimsenin bir Yahudi olarak kabul edilmediği anlamına gelir. O kişinin Şabat ve Yahudi bayramlarını yerine getirmesi durumu değiştirmez. Diğer yandan bir çocuğun babası değil de annesi Yahudi ise, o çocuğun daha sonraki hayatında Hıristiyan ya da Müslüman olması, Yahudilik hakkında hiçbir şey bilmiyor olsa bile, bu durum onun Yahudi olmasına engel değildir. Geçmişe nispeten kolay olan tanım bugün daha kompleks bir hal almıştır. Ortodoks Yahudiler babaları Yahudi anneleri Yahudi olmayan kimseleri Yahudi olarak kabul etmezler. Yahudi olmayanlarla evlilikler arttıkça sorunda daha çetrefilli bir hal almıştır. Reformist ve mıhafazakar Yahudiler çözümü çiftlerden Yahudi olmayana din değiştirtmek suretiyle çözmeye çalışmışlardır. Bu tür din değiştirme hadisesi Ortodoks Yahudilerce kabul edilmemektedir. Annenin din değiştirerek Yahudi olması durumunda bile çocukları gentile kabul ediliyordu. Bütün bunlarla birlikte Yahudilerle aynı biyolojik soyu paylaşmayan Hazar ve Karaim (Karay) Türkleri gibi istisna Museviler/Yahudiler vardır. Yine Etiyopyalı Yahudiler (Beta Israel / Falaşa) zenci Yahudiler halen daha birinci sınıf kabul edilmedikleri için bir çoğu Hıristiyan olmuştur Yahudileri İfade Etmek için Kullanılan Kavramlar Tarih boyunca Yahudilere çeşitli isimler verilmiş olmakla birlikte Yahudileri ifade etmek için genellikle üç isim kullanılmıştır. Bu isimler şunlardır: İbrani, İsrail ve Yahudi. 3

4 Dinler Tarihi İbrani (İvri) Yahudilere bu ad, Kenan ülkesinin yerlileri tarafından verilmiştir, Ancak başka bir iddiaya göre, İbrani terimi, İbrahim in atası İbrahim in atası Eber in isminden gelir ve Eber in soyundan gelen manasına alınmalıdır. İbrî veya Hibrî kelimelerinden gelmektedir. Bu kelimeler, M.Ö. XV-XIV. Yüzyıllarda Filistin de görülen göçebe bir kabîlenin adıdır. Hz. İbrahim e Eber in soyundan anlamında İbrani (İvri) konuştuğu dile de İbranice (İvrit) denir. İbrani terimi, Yahudilerce ilk ataları İbrahim, İshak, Yakub ve onların çocukları için kullanılır İsrail (Israel) İlk Yahudi atalarından (patriarklardan) sonuncusu Yakub a verilen bir lakaptır. Tanrıyla ve insanlarla güreşip yenen anlamında Tanrı tarafından verilmiştir. (Bk. Tekvin 32:28; 35:10 Hoşea 12:3-5). Tekvin ve Hoşea da bahsi geçen bu hadiseye göre Yakup Yabbuk ırmağının kenarında bir adamla sabaha kadar güreşir. Gün ağarırken Yakub u yenemeyeceğini anlayan adam ondan kendisini bırakmasını ister. Yakup kendisini kutsamadıkça bırakmayacağını söyler ve bunun üzerine adam, Artık sana Yakup değil, İsrail denecek dedi, Çünkü Tanrı yla, insanlarla güreşip yendin. (Tekvin 32:28) der. Bu hadise, Hoşea da da Yakup Tanrıyla güreşip yendi. Melekle güreşip yendi (12:3-4) şeklinde ifade edilir. Yakup, Tanrı yla yüzyüze görüştüm, ama canım bağışlandı diyerek oraya Peniel (Tekvin 32:30) adını verir. Böylesi bir öyküyle temellendirilen İsrail kelimesi, İbranice (Yisrael) Tanrı yla mücadele eden manasına gelir. Yakup un on iki çocuğu, İsrail in on iki kabilesini temsil eder. Bu soydan gelenlere İsrailoğulları (Bney Yisrael) denmiştir. İbraniler, Hz. Yakup tan Babil sürgününe (MÖ 587) kadar olan dönemde İsrail ismiyle anılmıştır. İsrail kelimesi, 1948 de Filistin de kurulan devletin de adıdır Yahudi Babil sürgünü sonrası, Musa nın dinini kabul etmiş Samiriler den kendilerini ayırt etmek için Yahudi ismini almışlardır. Aynı zamanda Davud un başına geçtiği krallığın adı ve Süleyman sonrası ikiye ayrılan krallığın güney kısmının adı Yahuda dır. Dolayısıyla Yahudi isminin bu krallığın tebası anlamında da kullanıldığı ifade edilmektedir. İsrail kelimesi, genel tarihteki Musevileri ifade etmek için, Yahudi kavramı ise yaşayan mevcut topluluğu tanımlamak için kullanılmıştır. Zamanla Yahudi kelimesi kötü bir mana kazanınca Yahudiler daha çok İsrail simini kullandılar. Türkiye de, kendilerine Yahudi demekten çok Musevi demeyi tercih ederler. Musevi terimi ise Musa nın dinine inananlar anlamında özellikle İslam ülkelerinde kullanılan bir isimdir. Irktan çok inanca vurgu yapan bir tanımlama olduğu için azınlıkta oldukları bölgelerde tercih etmişlerdir. 4

5 8.2. Yahudiliğin Temel Unsurları Her dinin merkezinde yer alan öz ya da çekirdeki denebilecek bir takım inançlar / hususlar söz konusudur. Bunlar anlaşılmadan o dini anlamak ve diğer dinlerden farkını kavramak pek mümkün olmayacaktır. Bu bağlamda Yahudiliği de diğer dinlerden ayıran en temel unsurlar şunlardır: Seçilmişlik, vadedilmiş toprak-mabet, Mesih düşüncesi ve Monoteizm Seçilmişlik / Seçilmiş Halk RAB Avram a, Ülkeni, halkını, babanın evini bırak, sana göstereceğim topraklara git dedi, Seni büyük bir ulus yapacağım, Seni kutsayacak, sana ün kazandıracağım. Bereket kaynağı olacaksın. Seni kutsayanları kutsayacağım. Seni lanetleyeni lanetleyeceğim. Yeryüzündeki halkların hepsi Senin aracılığınla kutsanacak. (Tekvin 12:1-4) Yahudiler kendilerini Tanrı nın seçilmiş halkı olduklarına inanırlar ve bu inanç onların imanının temel bir unsurunu teşkil eder. Seçilmiş halk anlayışı, Tanrı ve İsrail arasındaki bu hususi ilişki, Tanrı nın İbrahim, İshak ve Yakub ile yaptığı ahitten kaynaklanmaktadır (Bk. Tekvin 17:5-10). Tanrı ile İsrail arasındaki hususi ilişkiyi ifade eden ve bütün Yahudi tarihi boyunca merkezi bir öneme sahip olan seçilmişlik düşüncesi hem Yahudi dininin hem de Yahudi kimliğinin tarihsel süreç içinde erimeden devam etmesinde en temel etken haline gelmiştir. Tanrı onları seçmiş ve o zamana kadar gizli kalan ismini (Yehova) Musa vasıtasıyla onlara bildirmiştir. Bu anlayış, tarih boyunca Yahudilerin karşılaştıkları muhtelif zulümlere dayanma gücü vermiştir. Seçilmişlik düşüncesi aynı zamanda her Yahudi ye diğer insanlardan farklı olduğu bilincini vermiş ve onlar hangi konumda olurlarsa olsunlar kendilerini merkezde diğer insanları ise gentile olarak görmüşlerdir. Onların perspektifine göre insanlık iki gruptan müteşekkildir: Yahudiler ve Yahudi olmayanlar yani Gentileler. Tanrı onları sayıca çok oldukları ya da diğer insanlardan daha güçlü oldukları için değil sevdiği için seçmiştir (Tesniye 7:7-8). Ancak seçilmişlik bir ayrıcalık gibi gözükürken bir açıdan da onlar için bir yüktür. Zira Tanrı nın kurtuluş planı İsrail halkı üzerinden işlemektedir. Bu ise İsrail halkına daha çok yükümlülük ve sorumluluk yüklenmesi anlamına gelmektedir. Diğer taraftan seçilmişlik aslında bir seçme eylemidir. Yani her ne kadar Tanrı sevgisi gereğince onlara yönelmişse de geleneksel Yahudi öğretisine göre Tanrı, emanetini başkalarına da teklif etmiş ancak hiç kimse kabul etmemiş sadece İsrail halkı Tevrat ı Sina Dağında kabul etmiştir. Bu yüzden de teklife olumlu karşılık veren İsrail halkı da aynı oranda değerlidir. Yani onları değerli kılan sadece Tanrı nın onları seçmesi değil aynı zamanda onlarında Tanrı yı seçmeleridir. Tanrı, Adem sonrası süreçte bozulan insanoğlunu Nuh tufanı vb felaketlerle tekrar düzene sokmaya çalışmış ama Nuh sonrasında İbrahim le yaptığı ahit ve vaadle bu işi İsrail halkı üzerinden gerçekleştirmek istemiştir. Bu yüzden seçilmişlik onlara sorumluluk yüklemektedir ve diğer halklara tek Tanrı düşüncesini götürerek onların kurtulmalarını sağlayacaklardır. Lakin tarih boyunca bu yönde yoğun bir misyonerlik faaliyetine giriştikleri de pek vaki olmamıştır. Daha çok diğer halklara hükmetme şeklinde gerçekleşmiştir. 5

6 Dinler Tarihi Kutsal Toprak ve Mabet Yahudilik belirli bir toprak ve belirli bir halkla özdeşleşmiş bir gelenektir. Yahudiler, Tanrı yla yapılan ahit gereğince Tanrı nın bütün emirlerini yerine getirmekle yani Tevrat hükümlerine bağlı olmakla yükümlü olduklarını düşünürler. Lakin Tevrat hükümlerinin önemli bir kısmı vadedilen topraklarla, Filistinle ilişkilendirilmiştir. Filistin dışında yani kutsal toprakların dışında Tevrat hükümlerini hakkıyla yerine getirmek mümkün değildir. Bu yüzden Tevrat ı dikkate alan Yahudilerin zorunlu haller dışında Filistin dışında yaşamamaları gerekir. Seçilmiş olma Yahudileri ayrıcalıklı kılmakla birlikte Tanrı seçtiği bu kavmine bir vaatte bulunmuştur. Bu vaat özelde Filistin topraklarının / Kenan diyarının genelde ise Nil den Fırat a kadar olan tüm bölgenin onlara verildiğidir: O günde Rab Abramla ahdedip (antlaşma yaparak) ona şöyle dedi: Mısır Irmağı ndan büyük Fırat Irmağı na kadar uzanan bu toprakları, Kenliler in, Kenizliler in, Kadmonlular ın, Hititler in, Perizliler in, Refalılar ın, Amorlular ın, Kenanlılar ın, Girgaşlılar ın, Yevuslular ın topraklarını senin zürriyetine verdim.«(tekvin 15:18-21) Bu topraklar kutsaldır ve orayı kutsal kılan birinci faktör Tanrı nın tıpkı İsrailoğulların seçmesi gibi o toprakları seçerek, diğer topraklarından ayırarak kendi halkına bahşetmesidir. Diğer bir faktör ise bu toprakların tam merkezinde inşa edildiğine inanılan Süleyman Mabedi yani Bet- Amikdaş dır. Bet-Amikdaş, Yahudi nin kendi içinde, yüreğinde, gönlünde, Tanrı ya ayırdığı yerin anıtlaşmış ve somutlaşmış halidir. Bet-Amikdaş, Süleyman ın (Şelomo Ameleh in), babası Davud un (David Ameleh in) vasiyeti gereğince ve Tanrı iradesine göre Kudüs (Yeruşalayim) şehrinde inşaa ettirdiği görkemli tapınağın adıdır. Sefer Ha Zoar da anlatılan bir öğretiye göre Tanrı dünyayı yarattığı zaman, göklerdeki muhteşem tahtının altından kıymetli bir taş almış ve onu boşluğa fırlatmıştır. Bu taş gözle görülmeyen bağlarla, yukarıda Tanrı nın tahtına bağlıymış. Bağın bir ucuna bağlı olan taş yeryüzüne inmiş ve sularda sağa sola ve her yöne hareket ederek dünyamızı oluşturuvermiş. Bu taşın adı Even Şatiah yani Nirengi taşı olup, dünyayı oluşturan bu taş, dünyanın merkezi, gözbebeği veya göbeği olarak nitelendirilmektedir. Tanrı, bu taşın düştüğü yerde de Yeruşalayim şehrinin kurulmasını kullarına emretmiş. Onlara; İşte Yeruşalayim, onu dünyanın merkezine yerleştirdim, diğer ülkeler de etrafında bulunuyor demiş. Birinci asırda yaşamış Yahudi düşünürlerden Rabi Şemuel, dünyanın şeklini şöyle tarif etmiştir; Dünya insan gözüne benzer, göz akı, karaları çevreleyen okyanuslardır, üzerinde yaşadığımız topraklar gözün irisi. Yeruşalayim ise gözbebeği ve gözbebeğinin içindeki görüntü ise Bet- Amikdaş yani kutsal tapınaktır. Bu düşen/yeryüzüne inen taş, aslında kocaman bir kaya kütlesidir. İbrahim, oğlu İshak ı bu kaya kitlesi üzerinde kurban etmeye hazırlanmış, Yakup ünlü merdiven rüyasını bu yerde görmüş, Davud, Kutsal Tapınağı bu kaya etrafında inşaa etmeyi tasarlamış ve oğlu Süleyman da burada Moria dağının tepesindeki bu kayanın bulunduğu yerde tapınağı inşaa ettirmiştir. 6

7 Tanrı nın içinde hazır bulunduğu aron ha-kodeş i de içinde barındıran bu mabed bir takım ibadetlerin doğrudan bağlı olduğu bir mekandır. Örneğin kurban sadece orada sunulabilir ve bugün mabet yıkılmış olduğu için kurban ibadeti askıya alınmıştır. MS 70 de Titus tarafından yerle bir edilen mabetten bugün geriye sadece Ağlama Duvarı (Kotel) olarak adlandırılan Batı duvarı kalmıştır. Yahudi inancına göre Süleyman tapınağı inşa ederken, Tanrı nın emri gereğince bütün halkın katkısını istemiş ve Batı duvarının inşası fakir halka düşmüş ve onlarda binbir güçlükle bu duvarı inşa etmiştir. Bunun üzerine Tanrı, onların emeklerini daha değerli görerek Batı duvarını ebediyyen kutsamış ve duvar üzerinde şu ses yankılanmıştır: Tanrı nın kutsal varlığı, Batı Duvarını ebediyen terketmeyecektir. Bundan dolayı da Titus tüm mabedi yıkmasına rağmen Batı duvarını yıkmayı başaramamıştır. Yaklaşık ikibin yıldır mabedin yeniden inşa edileceği hayal edilmektedir ve bunun Tanrı nın Mesih i tarafından gerçekleştirileceğine inanılmaktadır Mesih Anlayışı 12. yy.da Mûsâ b. Meymûn (Maimonides / Rambam) tarafından belirlenen Yahudi İnanç Esaslarından (Amentü) birisi Mesih gelecektir; geciktiği halde her gün onun gelmesini bekleyeceğim. şeklinde ifade edilen Mesih beklentisi Yahudiliğin temel unsurların birisidir. Maymonides in Yahudi iman esasları (Emunot) arasına dahil ettiği mesih beklentisinin yaklaşık olarak MÖ ikinci yüzyıldan itibaren bir Yahudi inancı olarak varolduğu bilinmektedir. Ama bununla birlikte köken olarak Joseph Klausner in de ifade ettiği gibi bu beklenti İşaya ya (MÖ ) kadar geri gitmektedir. Mesih terimi İbranice mašiah (yağlanma) kelimesinin bir çevirisi olan meşiah (mashiah)tan türetilmiştir. Kökeni İbranca olan meşiah teriminin literal anlamı yağlanmış birisi dir. Mesih kelimesinin Eski Ahit içerisindeki ilk kullanımları eskatolojik bir kurtarıcı olarak değil, onun bu kelime anlamı doğrultusunda yağlanmış, kutsanmış ve özel seçilmiş kişi anlamını ifade etmekte kullanılmıştır. II. İşaya dan (İşaya kitabının bölümlerinin yazarı olan apokaliptik peygamber) önce aslında bir ritüel olarak yağla kutsanmış olan kral veya rahipleri ifade etmek için kullanılan bir kelime olarak dikkat çekmektedir. Bu ritüel eski İsrailoğulları krallarının tahta oturmaları sırasında din adamları tarafından kutsanmalarını/takdis edilmelerini kapsayan özel bir törendir. Bu dinsel eylem ya da ritüel, kutsal bir hadise olarak kabul edilmekte olup kralın meşruiyetinin onaylanması anlamını da ifade etmektedir. Yağlanma adı verilen bu özel ritüelin sonucunda kutsallık kazanan yağlanmış kral tanrının halkını tanrı adına yönetme yetkisini elde etmiş olur ve böylelikle halkı bu yetki doğrultusunda yönetir. Bu anlamda Eski Ahit te mesih kelimesinin eski İsrail krallarından bazılarına atfen kullanıldığı görülmektedir; bu bağlamda Saul, Davud, Süleyman ve onların yanı sıra genel olarak diğer İsrail kralları için mesih tabirinin kullanıldığını görmekteyiz. İsrail kralları dışında farklı bir kral için bu unvanın kullanılması ile ilgili yalnızca tek bir örnek vardır ki o da İsrailoğullarını topraklarına kavuşturan İran kralı Cyrus dur. 7

8 Dinler Tarihi Ahitler döneminden itibaren ise İsrail tarihinde genelde krallar için kullanılan bu kelime, biraz daha farklı bir anlam kazanarak İsrail Krallığı nı yeniden inşa etmesi ve insanları bütün kötülüklerden koruması, kurtarması beklenilen eskatolojik kral için kullanılmaya başlanılmıştır. Yahudilikte Eskatolojik anlamda Mesih düşüncesinin gelişiminin Sümer ve Eski İran kaynaklı olduğu düşünülmekle birlikte doğrudan kendi yaşadıkları hayatla ilişkisi vardır. Babil Sürgünü sonrasında kısa dönemler (Ezra dönemi gibi) hariç Yahudiler tam olarak Kudüs e hakim olamıyorlar ve 1948 e kadar sürecek olan bir sürgün/diyaspora hayatı yaşamaya başlıyorlar. Bu da onların Tanrı tarafından gönderilecek bir kurtarıcı beklemelerine neden olur. Tanrı, Mesih göndererek yüzlerce yıldır sürgün hayatı yaşayan kavmini kurtaracak, onların vadettiği topraklarda Tevrat hükümleri uyarınca yaşamalarını sağlayacak, tekrar Kudüs merkezli krallığın kurulmasını sağlayacak ve Süleyman Mabedinin yeniden inşa edilmesini sağlayacaktır. Kurulan bu Mesih krallığı sayesinde de tüm dünya barış, huzur ve esenliğe kavuşacak ve dünya Sion tepesinde oturan Mesih tarafından yönetilecektir. Özellikle Ortodoks Yahudiler arasında yaygın olan bu inanç canlılığını hiç yitirmemiştir. Bu yüzden de Yahudi tarihi çok sayıda Mesih ve Mesihi harekete şahit olmuştur. Bu beklentiye karşın ortaya çıkan çok sayıda Mesih sahtekar ve yalancı olarak görülmüş ve kabul edilmemişler. Yahudilere göre Hz. İsa da bu sahte Mesihlerden birisidir. MS 1. yy. dan itibaren sahte kabul edilen mesihlerin sayısında önemli bir artış olur. Mesihi hareketlerden en dikkat çekenlerden birisi MS yılları arasında Yahudi halkını tekrar bağımsızlığına kavuşturmak, umutlarını yeniden canlandırmak ve onlara iyi bir gelecek sağlamak için yola çıkan Şimeon Bar Kohva (Koziva) nın hareketidir. 3 yıl süreyle Roma ya karşı yürütülen Yahudi isyanının liderliğini yapar. Büyük oranda Yahudi cemaatinin desteğini alan Bar Kohva nın Mesihliği dönemin Yahudi alimi Rabbi Akiva tarafından da teyit edilir. Ortaçağ Avrupası nda Kabbala mistisizminin artan etkisiyle yeni Mesihler ortaya çıkar. Yapılan bir takım hesaplamalarla 1648 gibi muhtelif tarihler Mesih in geleceği tarih olarak öne sürülür. Böylesi bir ortamdan etkilenerek bu tarihlerde ortaya çıkan çok sayıda Mesih vardır. Abraham Abulofya, Samuel Molto, Aşer Lemmlein, Niseim ben Abraham, Manassah David Reuben, Solomon Molcho, Isaac ben Solomon Luria gibi 17. yy. da ortaya çıkan en önemli Mesih ise Sabatay Sevi ( ) dir. İzmirli olan Sevi nin Mesihlik iddiası mesih beklentisi içindeki Yahudi cemaatinde heyecan uyandırmakla ve bir miktar taraftar toplamakla birlikte genel olarak hahamların tepkisini çeker ve kendisinin sahtekar olduğu iddia edilir. Cemaat içerisinde huzursuzluğa neden olması üzerine hahamların talepleri de dikkate alınarak tutuklanan Sabatay Sevi, 1666 yılında Padişah IV. Mehmed in huzurunda kendisinden talep edilen mucizeyi gösteremeyeceğini söyleyerek Müslüman olur. Kendisinden istenen okçuların önünde durmasıdır. Okçular vücduna nişan alıp atış yapacaklar ve şayet oklar sağlanmazsa padişahta Mesihliğini kabul edecek ve ona tabi olacaktır. Oklar saplanırsa ölecek ve Mesihlik iddiasının asılsız olduğu anlaşılacaktır. Sabatay bu teklifi reddederek böylesi bir iddiasının olmadığı, etrafındaki insanların kendisine bu sıfatı yakıştırdıklarını söyler ve Müslüman olarak Aziz Mehmet Efendi ismini alır. Bu tarihten sonra Dönmeler adıyla bilinen Yahudiğin dışladığı yeni bir dini hareket başlamış olur. Dış görüntüsü ya da kabuğu İslami unsurlar içerirken içi ya da çekirdeği Yahudilik olan yeni bir harekettir bu. 8

9 Tek Tanrı Anlayışı (Monoteizm) Yahudiliğin temel özelliklerinden bir tanesi de tek Tanrı anlayışına (monoteizme) sahip olan bir gelenek olmasıdır. Başka tek tanrıcı dinler olmakla birlikte İsrailoğulları, Mısır dini tarihinde bir istisna dönem olan IV. Amonefis (Akhenaten) (MÖ ) dönemindeki monoteist reform hareketi istisna tutulursa tarihte bilinen en eski monoteizm iddiasına sahip halk olarak kabul edilir. Bugün bu konuda farklı bir takım yaklaşımlar olmakla Zerdüştçülük gibi geleneklerin de Tek Tanrıcılığı vaazettiği bilinmekle birlikte genel olarak Batı dünyasında dinlerin gelişim süreci ele alınırken dinlerin politeizmden monoteizme doğru evrildiği ve Yahudiliğin bu süreçteki en önemli halka ve geçiş noktası olduğu iddia edilir. İleride ele alınacağı üzere Yahudiliğin erken dönemlerindeki tanrı inancı daha çok bir klan kabile tanrısı görünümünde olup, diğer tanrı ve tanrıçaların varlığını tam olarak reddetmeyen, sadece onlara kendi halkının tapınmasını istemeyen dolayısıyla mutlak bir monoteizm anlayışından uzak bir yapıdadır. Ancak yine de On Emir arasında yer alan Benden başka Tanrın olmayacak. emri bir tür monoteist deklarasyon olarak anlaşılmalıdır. Bu ifade İslam daki Allah tan başka ilah yoktur. şeklindeki tevhidi deklerasyonla fazlasıyla benzer temalar içermektedir. Tarih içerisinde Yahudilerin Tanrı algıları konusunda farklılıklar olmuştur. Zaman zaman Yakup la güreşen Tanrı, ya da bahçede dolaşan yaşlı bir adam görümündeki Tanrı telakkilerinde olduğu gibi tanrının antropomorfik olarak anlaşıldığı durumlar söz konusu olmuştur. Yine bazen araştırmacıları zor durumda bırakacak kadar monoteizmden çok henoteizme benzer bir inanç yapısı içinde oldukları görülmüştür. Yine Tanah ta Harun ve Süleyman gibi bir takım isimlerin ya ömürlerinin bir döneminde ya da hayatlarının sonunda paganizme meylettikleri ifade edilmektedir. Ancak tüm bunlara rağmen tek tanrı anlayışını savunmayı topyekun terketmeleri vaki olmamıştır ya da daha doğru bir ifadeyle Yahudi dininin karakteristik özelliği olma vasfını yitirmemiştir Yahudilerin/Yahudiliğin Tarihi Patriyarklar Dönemi Yahudi tarihi, patriyark denen bir dizi kurucu ataya bağlıdır. Patriyarklar kapsamına şu kutsal isimler girer. İbrahim, oğlu İshak, İshak ın oğlu Yakup ve Yakup un on iki oğlu. Patriyarklar döneminde Yahudilik bir tür kabile konfederasyonu olarak düşünülürken, Yahve, evrensel bir tanrı değil, kabile tanrısı hüviyetindedir. Bu bakımdan patriyarklar dönemindeki tanrı anlayışı, monoteist (tek tanrıcı) olmaktan çok henoteisttir. Henoteizm kavramı, yeğ tanrıcılık biçiminde Türkçeye çevrilebilir ve birden çok tanrı var olsa da, içlerinden sadece bir tanesine tapınma ve tazim gösterme anlamına gelir. Yani birden çok tanrı içinden sadece bir tanesi yeğlenir. Bu bakımdan Patriyarklar döneminde Yahudiler, birden çok tanrının var olduğunu kabul etmekle beraber, sadece Yahve ye tapmaktadırlar. Dolayısıyla bu dönemde Yahve den başka ilah yoktur anlayışından çok Yahve den başka tanrı edinmeyin anlayışı egemendir. Zira zaten diğer putperest toplumların doğası gereği Yahve ye tapmaları söz konusu değildir, onlara göre, Yahudilerin putperest komşuları, diğer ilahlara tapabilir. Tanrı sadece İbranilerin milli tanrısıydı, dolayısıyla putperest komşularının onlara tapmasını istemiyorlardı. 9

10 Dinler Tarihi Yahudilik, tarihini Hz. İbrahim le başlatır, Hz. İbrahim ilk Yahudidir. Ömrünün büyük kısmını çocuk sahibi olmadan geçiren İbrahim, önce cariyesi Hacerden doğma İsmail in sonra Saradan doğma İshak ın babası olmuş ve bu oğullar yoluyla İsrailoğulları neşet etmiştir. Yahudiliğe göre, İbrahim ve soyundan gelenler seçilmiş kimselerdir Musa Dönemi Musa isminin İbranicesi olan Moşe, Tevrat a göre sudan çıkarılmak anlamına gelir. Bilindiği gibi Musa dan önce Tanrı, İbrahim le ahitleşmiş ve sünnet bu ahdin bir işareti sayılmıştı. Musa nın Sina da kavmi adına Tanrıyla ahitleşmesi, ikinci ahit sürecini ifade eder. Bu ikinci ahdin içeriği, Firavun un esaretinden kurtulan kavmin Tanrı ya bağlı kalacağı yeminidir. Burada İsrail, Tanrının has kavmi olur. Sina daki on emir olayından sonra, İbrahime vaad edilen topraklara gitmek için, Musa İsrailoğullarıyla birlikte yola çıkar. İsrailoğulları bu göç esnasında sık sık Musa ya isyan eder. İsyanlarının cezası 40 yıl çöllerde dolaşmaları idi. Musa, Tanrı nın vahyini kitap haline getirdi ve ahit sandığının içine koydu. İsrailoğulları, bu ahit sandığını göç ettiklerinde daima yanlarında taşırlardı. Yahudi inancına göre, Sina daki vahiy deneyimine, yaşayan ve doğmamış tüm Yahudilerin ruhları şahit olmuştur. İbrahim ve Tanrı arasındaki ahdin işareti sünnet iken, Musa ve Tanrı arasındaki ahdin işareti Tora ya itaattir. Tanrı ve kavmi İsrail arasındaki ahdin en temel özelliği şudur: onlar bu ahde uymasalar da, ahit, kalıcı ve sonsuzdur. Tanrı tarihte Yahudileri cezalandırsa da, ahdi asla bozmaz. Musa dönemiyle birlikte, Babanın yani İbrahim in tanrısından, Yahve nin halkına geçiş gerçekleşmiştir. İsrail halkı adeta Yahve nin kişisel mülküdür. Musa nın zamanındaki Tanrı düşüncesi, eski Kenani dininde El olarak ifade edilen Tanrı anlayışının bir uzantısıdır. El in kozmik bir tanrı ve kral olması özellikleri, aynen Yahve ye geçmiştir Hâkimler Dönemi Musa Kenan diyarına vardığında, kavmine Kenanlılarla savaşmayı emreder. Ama İsrailoğulları Musa ya Sen ve Rabbin, gidin savaşın biçiminde itaatsizlik yapar. Bunun sonucu olarak çölde kırk yıl dolaşmakla cezalandırıldılar ve bu kırk yıl eski günahkâr ve itaatsiz neslin yok olup yeni bir kuşağın ortaya çıkmasına yetecek süreyi ifade eder. Musa dan sonra Yeşu döneminde Kenana girmeyi başaran israiloğ. müstakil bir devlet kurmak yerine, Yakubun oniki oğlunu temsil eden oniki kabile halinde yaşamayı tercih etmiştir. Bu döneme hâkimler dönemi denmesinin nedeni, on iki kabilenin her birinin hakimler (softim) adı verilen kabile reisleri tarafından yönetilmesidir. Tevratta Hâkimler dönemi ayrı bir kitap olarak yer almaktadır. Hâkimler, kabilelerin geleneksel liderleri ve yaşlıları tarafından seçilir ve güncel sorunlarla ilgilenirdi. Bu geçici liderlikte veraset yoktu. On iki kabile birbirlerinden ayrı yaşamışlar ve birbirleriyle kavga ve mücadele etmişlerdir. Bu söz konusu birlik, bütünlük eksikliği nedeniyle, bazıları Tanrıdan kendilerine bir kral verilmesini istediler. Hâkimler döneminde kabilelerin başlarında birer peygamber bulunmasa bile, Tanrı onlara vahiy göndermeye devam etmiştir. Hâkimler döneminde, israiloğ. Sinada verdikleri sözü unutarak, komşularının ilahlarını benimseyerek, onlara tapmışlardır. Eski Ahit te israiloğ. başına gelen felaketler, politeizme yönelmelerinin birer cezası olarak algılanmıştır. 10

11 I. Mabet Dönemi On iki kabilenin, dağınık ve ihtilaf içinde olması nedeniyle, onlar arasında birlik sağlanması adına bir kralın çıkması için dua ettiler. Bunun üzerine Bünyamin in soyundan gelen Saul (Talut) tanrı tarafından İlk İsrail kralı olarak tanınır. Özellikle ulusal düzeyde bir lidere duyulan ihtiyaç üzerine kral olarak Saul seçilir. Şimdi bütün milletler gibi, bize hükmetmesi için başımıza bir kral koy. (I Samuel, 8:5) İlk başta Samuel, Saul ü, kral olmak atamak istemese de, daha sonra onu kral olarak tayin etmiştir. Tevrat ta şöyle söylenir. Samuel Tanrı ile konuştu ve Tanrı ona İsrailoğullarının ilk kralının Saul olacağını bildirdi. Saul ün kral olarak seçilmesinde, gençliğinde gösterdiği askeri başarıların etkisi büyüktü. Saul Filistinlilerle savaşır ve Davut bu savaşta üstün bir başarı elde eder. Davut, Saulün halefi olur. Davut yahuda soyundan gelir, kabileleri tek bir merkez etrafında toplayarak, büyük bir krallık oluşturur, Kudüsü bu krallığın merkezi yapar. Kudüs te büyük bir mabet inşa etmek istese de, bu oğlu Süleymana nasip olur. Yahudiler için Davut, bir peygamber değil, bir kraldır. Onun zamanında Yahudiler en ihtişamlı dönemlerini yaşamışlar, bu döneme hep özlem duymuşlardır. Yahudiler bugün hala Davut soyundan gelecek bir Mesih beklemektedirler. Hz. Davut un ölümünden sonra, yerine oğlu Süleyman geçti ve Kudüsteki moriah dağında büyük bir mabet inşa etti, böylece birinci mabet dönemi başlamış oldu. Bu mabet mescid-i aksa olarak bilinir. Bu mabedin inşa edilmesiyle, Yahudilikte kurban ve dua ibadetleriyle festivallerin kutlanması gibi dini uygulamalar artık, mabette icra edilmeye başlanır ve mabet dini hayatın merkezi olur. Süleyman Seba melikesini atlattı, bilgece hüküm sürdüyse de, tevrata göre tektanrıcılıktan saptı, yabancı uyruklu karılarının kendi yerel tanrılarına tapmalarına izin verdi, hatta kimi ifadelere göre kendisi de, putlara taptı ve bu yüzden o ve soyu cezalandırıldı. Kudüs, İbrahimden önce de kutsal bir şehirdi, zira el-elyon yani en yüksek Tanrı adlı bir ilaha adanmış bir şehirdi, kutsal su kaynağı ve tapınağı vardı. Davut, burayı başkent seçti, çünkü kabileler bölgesinin dışında olduğundan, tarafsızdı. Davut orada bir kraliyet kursa da, savaşçı kimliğinden dolayı, Tanrı onu mabedi inşa etmekten men etti. Aslında bu ilk İbrani krallığı Tevrat ta fazlaca abartılmıştır ve Kenan elindeki ilk İsrail krallığı büyük çapta değil, küçük çapta bir krallıktı. İsrailoğullarının bu altınçağı çok uzun sürmedi, zira Süleyman ın vefatından sonra israiloğ. huzursuzluk meydana geldi, bu kaos ve kargaşanın nedeni olarak, Davut un akerlerden birinin karısına haksız yere el koyması günahının neden olduğuna ve bu nedenle Tanrının israiloğullarını bölmekle cezalandırdığına inanıldı. Kuzeyde İsrail, güneyde Yahuda olmak üzere iki krallık ortaya çıktı. İsrail krallığı putperestliğe yöneldiler, M.Ö.722 de Asurlular tarafından yıkıldılar. Asurlular, bölgedeki kontrolü sağlamak için oraya bir grup insanı yerleştirdi. Bunlar zamanla Yahudi inancını benimseyerek, halkla kaynaştılar. Fakat İsrail ırkından gelmedikleri için, Yahudilerce dışlandılar. Bunlara Samiriler denir. Yahuda krallığı ise bir süre varlığını devam ettirdikten sonra, M.Ö.587 de Babil kralı Nabukadnezzar tarafından yıkıldı. O, Kudüsteki mabeti yıktı, ve Yahudi halkını Babile sürgün etti. I. Mabet dönemi böylece sona erdi. Bundan sonra israiloğulları, kısa süreli makkabiler dönemini saymazsak, 1948 e kadar devlet kuramadılar. Eski Ahit yaşanan bütün bu olayları, İsrailoğullarının Tanrının ahdine sadık kalmadıkları için, Tanrının onları cezalandırması biçiminde ele alınır. İsrail krallığının yıkılması, putperestliğe meyletmeleri yüzünden, cezalandırma olarak algılanırken, Babil sürgünü de, Tanrının israili doğru yolda tutma planının bir parçasıydı. Krallık yıkılabilirdi, ancak ahit ayakta kalacaktı. 11

12 Dinler Tarihi Sürgün ve Sonrası Dönem Yahudilerin haddi aşmalarına karşılık ilahi bir ceza olarak gördükleri Babil sürgünü dönemi, Yahudi tarihinin en büyük krizlerinden biridir. Zira Yahuda krallığının yıkılmasıyla, bağımsızlıklarını, mabedin yıkılmasıyla, ibadet merkezlerini kaybettiler. Kuzey (İsrail) krallığını oluşturan kabileler, sürgün edildikleri Asur bölgesinde asimile olmuşlar on kayıp kabile ismiyle anılmışlar, tarih sahnesinden silinmişlerdir. Yalnız Babile sürgün edilenler daha şanslıdır, zira sürgünden yalnızca elli yıl sonra Pers kralı Kurus (Hüsrev) Babillileri yenerek, Babili işgal ettikten sonra, sürgündeki Yahudilere Filistine dönmelerine izin verdi. Böylece geri dönüş başlamış, hem dini hem de kültürel bakımdan, yeniden yapılanma süreci başlamıştır. Sürgün dönemi, kutsal kitap dininin sonu, Yahudiliğin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Hatta kimi Yahudi yazarlar, diğer uluslar arasında bir hayat tarzı olarak Yahudiliğin doğuşunu Sürgün dönemiyle başlatır. Ayrıca bu dönemde Tevrat ın yaratılıştan Krallar kitabına kadar olan kısmı, kâğıda geçirilmiştir. Mersiyeler ve Mezmurlar kitabı da, Babil sürgününe rastlar. Zira bu dönemde, ibadet hayatının merkezi olan mescid-i aksa artık olmadığından, sinagoglar ortaya çıkmıştır. Sinagoglarla birlikte, buralarda hizmet vermek için adına rabbi ya da rabay denen yeni Yahudi din adamı sınıfı ortaya çıkmıştır. Bu dönemin bir başka özelliği de, Yahudi dini literatürünü oluşturan kitapların, toplanma, derlenme ve edisyonunun başlamış olmasıdır. Bu dönemde Yahudiler, Tanrı hakkında üç tür spekülasyonda bulundular. Birinci grup, sürgünün nedenini Tanrının güçsüzlüğüne bağladılar. Bunlar bu nedenle Yahve ye inanmaya ve ibadet etmeye devam etmek yerine, Babil toplumunun din anlayışını benimsediler. Zira bunlara göre Babilliler Yahudilere galebe çalmakla, Babil tanrısı Marduk, Yahudilerin tanrısı Yahve ye üstün gelmiş olur. İkinci grup, Yahvizmin Kenani unsurlarını ön plana çıkarmıştır. Üçüncü grup ise, monoteizm doğrultusunda Yahve inancını yeniden şekillendirmişlerdir. Sürgün dönemi peygamberleri, halkın Babil tanrılarına tapınmalarına karşın, Yahve nin sadece İsrailin değil, bütün insanlığın tanrısı olduğu hususunu işlemişlerdir. Bu süreçte Yahudilik etnik bir dinden evrensel bir dine doğru evrilmiştir, Sürgünden önceki dönemde din yerel olduğundan, eğer bir kabile bulunduğu memleketten başka bir toprağa sürgün edilirse, sürgün edildiği toprağın tanrısına ibadet etmesi icap ederdi. Evrensel Tanrı kavramı, sürgündeki Yahudiler, yabancı Babil topraklarında kendi tanrıları Yahveye ibadette ısrar ettiklerinde ortaya çıktı. Peygamberler, mabet olmasa da, Yahve ye tapmaya, Şabat ve sünnete riayet etmeye teşvik etmişlerdir. Şabat ve sünnete riayet, ahide bağlılığın ve Yahudi olmanın bir işareti sayılmıştır. Yahudiler, Yahve ile aralarını düzeltmek ve tekrar anayurtlarına dönmek için oruç tutmaya başlamışlardır. Bu dönemde monoteizmle politeizm arasındaki ayrışma keskinleşmiş ve peygamberler, ahite, şabata ve sünnete riayet ederlerse, mabedin yeniden inşa edileceğinin sözünü vermişlerdir. Peygamberler, Tanrı nın insanlardan özellikle ahlakı talep ettiğini belirttiler. Özellikle bilinçsiz bir şekilde icra edilen ibadetler yerine, içten, samimi duygularla hareket eden dindarlığı önemserler. Sürgünle beraber, Yahudilikte sürgün merkezli bir dil gelişmiştir, örneğin Yahudi milletinin geleceği sürgündeki Yahudilerde görülmüştür, sürgüne gitmeye Yahudiler kötü incire, sürgündekiler iyi incire benzetilmiştir. Babil sürgünü, Yahudiliğin evrensel nitelikli bir din haline gelmesinde ön ayak olmuştur. Babil sürgünüyle beraber, Yahudiler, sürgünden önce kullandıkları İbraniceyi bırakıp yerine Aramcayı benimsemişler, Babil takvimini kullanmaya başlamışlar 12

13 II. Mabet Dönemi Ezra nın Çalışmaları: Ezra bizzat Pers kralı tarafından Yehuda ülkesine gitmeye ve orada bazı incelemelerde bulunmaya memur edilmişti. Ezra nın yorumuna göre, Pers kralı, bu görevi, Ezra ya Tanrı nın isteğine uyarak vermiştir. (Ezra 7:6) Sürgünde güçlü bir din ve devlet örgütlenmesi olmadığından, putperest komşularla evlilikler artıyordu ve dine bağlılık zayıflamıştı. Sürgünden dönen ikinci grup arasında yer alan Ezra, bazı çalışmalar yaptı, mabedi inşa edilmesinde ön ayak oldu, cemaati örgütledi, Yahudileri tekrardan Yahudi törelerine uymaya mecbur etti, 1700 adamıyla birlikte Torahı yeniden derleyerek, ona günümüzdeki şeklini verdi. Ondan önce sürgün döneminde Tevrat tamamen unutulmuştu. Geleneksel olarak Ezra nın tamamen unutulmuş olan tevratı nasıl yeniden yazdığı şu şekilde açıklanır. Tanrı, Ezraya, yanına beş deneyimli yazıcı alıp, ıssız bir yere gitmesini ve orada onlara kırk gün boyunca Tevratı yazdırmasını emreder, İnzivaya çekilen Ezra dan ağzını açması istenir ve Ezra ya tanrı katından içinde sıvı bulunan bir tas sunulur ve o tastan içirilir. Sıvıyı içen Ezra kırk gün boyunca ağzını kapayamaz, ve kırk gün süresince yorulmaksızın beş yazıcıya tevratı yazdırır. Kırk gün sonunda Tanrı Eski Ahiti insanlara yaymasını emreder. Bu nedenle Ezra ile Musa mukayese edilmiş ve onun da Musa gibi Tevrat ı almaya layık olduğuna Tevrat ın Musa ya verilmemesi halinde Ezra ya verileceğine inanılmıştır. Bu yüzden o, ikinci Musa olarak adlandırılmıştır. Tevratı haftalık okuma parçalarına bölmüş, haftalık Tevrat okuma geleneğini oluşturmuştur. Tevratla ilgili düzenlemelerin yanı sıra Ezra, Yahudilerin yabancılarla evlenmesini yasaklaması ve yabancı kadınlarla evlenmiş olanların evliliklerini sonlandırmasını istemekle tanınır. Tevratta sadece yedi milletin kadınlarıyla evlenmek yasak olsa da, Ezra bunu bütün yabancılara teşmil etmiştir. Böylelikle Ezra, Yahudiliği etnik merkezli bir oluşum haline getirmiştir. Peygamber olarak kabul edilmese de, peygamberden öte bir konuma sahiptir. Ezra kâhin ve yazıcı olarak tanımlanır hatta baş kahin Harun un soyundan geldiği ifade edilmektedir. Yazıcılık, başlı başına bir iştir zaten, ayrıca kutsal metinleri iyi bilen, öğreten ve hukuksal konularda yargıçlık edebilen bir kişidir. Ezra ile birlikte kâhinlik sınıfı yükseliş göstermiştir. Kudüsteki Yahudi toplumunun liderliğinin kâhinlere geçmesiyle birlikte, Yahudi halkının kimliği mabet merkezli bir çerçeveye yerleşmiştir. Kâhinler kutsal metinlerin en büyük koruyucusu olmuşlardır. Ezra sadece tevratı yeniden oluşturan kişi değildir, aynı zamanda onun yorum geleneğini yapılandıran ve Tevratı tefsir eden ilk kişidir. Samiriler gibi bazı gruplar, Ezrayı tevratı tahrif etmekle suçlamışlardır. Bununla ilgili olarak bir iddiaya göre, Harun soyundan gelen Ezra Davut soyunu kötülemek için Tevrata ensest ilişkiyle ilgili (Lut hakkında) hikâyeler eklemiştir. Zira Harun soyuyla Davut soyu arasında bir iktidar savaşı vardır, Ezraya göre, Musa Yahudilerin liderlik vazifesini Harunilere verse de, Talut (Saul) başa geçtikten sonra, Harunilere baskı yapmış ve liderliği Davut soyuna tevdi etmiştir. Ezra nın reformlarını gerçekleştirdiği sırada, yanında kraliyet sarayından bürokrat Nehemya vardı. İkisi birlikte çalıştılar. Onların çalışmaları, yüzünü hem tapınak hem de Torah a döndürmüş bir Yahudilik imajı çizer. Ezra nın gerçekleştirdiği işleri ya da bu devrenin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz. 1) Tora nın Tanrı nın mutlak sözü ve ve Yahudiler için bağlayıcı bir kutsal kitap olduğu düşüncesi gelişti. 2) Ezra ve Nehemya toplumda güç ve otoritenin din adamlarının elinde bulunduğu yeni bir teokratik yapının kurulmasına yol açtı. Oluşan bu teokratik yapıda Torahın tüm kurallarına harfiyen uyulması gerektiği ön plana çıktı. Kurban, yiyecek ve içecekle ilgili dini 13

14 Dinler Tarihi kurallara harfiyen uyulması önemsendi. 3) Sürgün deneyimi, Yahudilere yıkılmış olan mabetteki resmi kurbanlar olmadan da Tanrıya ibadet edebileceklerini kanıtladı. 4) Misilleme inancı merkezileşti. Yani Tanrı nın dindar kişiyi mükâfatlandırması ve günahkarı cezalandırması gerekliydi, yani ona vacipti. 5) Yahve ismi ism-i azam olarak ağza alınmaz oldu. Artık onun olaylara doğrudan müdahalesi yerine aracı varlıklar (peygamberler) önem kazandı. 6) Şeytan düşüncesi gelişti, şeytan kötülüğün yaratıcısı ve Tanrı ya rakip oldu. 7) Hikmet kavramı ön plana çıktı ve Tanrının yaratıcı kelamıyla özdeşleştirildi. Sonuç olarak burada saf monoteizmin yanı sıra, israiloğulları dininin sistemleşmiş biçiminin temelindeki sinagog, düzenli dua geleneği, ihtida ve ahiret gibi çoğu inanç ve uygulama yerleşik hale gelmiştir. Süleyman mabedinin yeniden inşa edilmesinden (MÖ. 515), MS.70 de mabedin Romalılar tarafından yıkılmasına kadar olan yaklaşık altı yüz yıllık süre, 2. mabet dönemi olarak anılır. 2. Mabet dönemi Yahudiliğin Helenleştirildiği, Hellenizmle karşılaştığı bir dönemdir. Bu Helenleşme sürecinde Kudüs, yunan kültürüyle dolu bir Yunan şehrine dönüştü, Yahudilik artık dünyadaki diğer entelektüel oluluşumlardan soyutlanamayacaktı. Bu süreçte Yahudiler Helen kültürünün etkisiyle sünnet olmaktan vaz geçtiler, diğer taraftan bazı Romalılar ve Yunanlılar resmen din değiştirerek, Yahudi olmuşlardır. Bu Helenleşmeye tepki olarak, Ferisiler mezhebi ortaya çıktı. Kral IV. Antiochus, Yahudilerin Helenleşmesini hızlandırmak için, Yahudilere sünnet olmayı, Torah nüshası bulundurmayı, Şabatı kutlamayı yasaklamış ve onları Yahve yerine mabede yerleştirdiği Zeus heykeline ibadet etmeye zorlamıştır. Bu durum, Yahudileri kimliklerini korumak için direnişe ve isyana sevk etmiştir. Bu çerçevede başlatılan Yahudi isyanı neticesinde MÖ yılları arasında hüküm sürecek Haşmoni dönemi, olarak bilinen bağımsız bir Yahudi idaresi kurulmuştur. Ancak bu dönemde şiddet, iç savaş ve kargaşa eksik olmamış, ve yaşanan bu kavgaları fırsat bilen Roma yönetimi bölgeye müdahale ederek, yönetimi devralmış ve bölge MÖ. 63 te Roma imp. Kontrolüne geçmiştir. Ayrıca bu dönemde Tevrat ın Yunanca tercümesi olan Septuagint, tamamlanmış ve Yunan felsefesinden beslenen İskenderiyeli filozof Philo, Tevrat ın alegorik yorumunu geliştirmiştir. Philo nun Helenleşmiş Yahudileri, Musa nın misyonuyla tanıştırmak, Helen teolojisi ile Tanrı kelamı arasında uzlaşmazlık olmadığını göstermek gibi bir amacı vardı. Musa nın bir filozof olduğunu ve gerçekliği kavrayış noktasında Eflatun dan daha aşağı bir düzeyde olmadığını savundu. Musa Eflatun dan önce yaşadığı için, Philo ya göre, olsa olsa Yunanlı filozoflar Musa2dan etkilenmiş ya da ondan ilham almışlardır. Kutsal Kitap, Yahudilere Toraya itaat ederlerse, bu dünyada sağlık ve refahla ödüllendirileceklerini vaat etmektedir. Torada israili kurtaracak ve rehber olacak Mesih fikrinden bahsetmese de, Romalılar yönetimindeki korkunç dönemde birçok Yahudi bir Mesih figürüne inandı, ve onun Tanrının bağışlamasını getireceğini düşündü. Bu dönemde gelinen Mesih fikri, sözlü Tora olarak kabul edilen Talmut ve Midraş ta yer alır. Yahudiliğe göre, Mesih derhal kurtuluş sağlayacaktır, bir ikinci geliş beklenmeyecektir. 14

15 Bu dönemde meydana gelen en önemli gelişmelerden birisi de, MS. 1.yy.da, Filistin bölgesinde İsa-Mesih etrafında küçük bir Yahudi mezhebi olarak ortaya çıkan Hırtistiyanlığın ortaya çıkmasıdır. Özellikle İsa dan sonra Pavlus tarafından Yeni-Eflatuncu ve gnostik öğretilerin de etkisiyle, Mesih merkezli bir din tarih sahnesine çıktı. İsa ve eylemleri, birinci yüzyılda Filistin i silip süpüren Yahudi reform hareketlerinin devamı niteliğindedir. Yaşanan siyasal baskı ve tedhiş ortamı, apokaliptik beklentilerin iyice ivma kazanmasında rol oynadı. Bu apokaliptik beklentilere göre, Tanrı kendi idaresini tesis etmek için dünyaya müdahale edecek ve kötüleri cezalandırıp, iyileri mükâfatlandıracaktı. Bu beklentiler, işgal altındaki Yahudilerin MS. 66 da Roma idaresine isyan etmelerine yol açmıştır. Çıkan isyanı kanlı bir şekilde bastıran Romalılar, MS. 70 yılında Kudüse girerek şehri tamamen tahrip etmiş ve Süleyman mabedini de yıkmıştır. Böylece II. Mabet dönemi sona ermiş ve yıkılan bu mabetten günümüze sadece ağlama duvarı kalmıştır. Mabet yıkılınca kurbanlar kesilmez oldu, işlevsel din adamlığı bitti ve Kudüs, Yahudileri birleştirme hizmetini göremez oldu. Dini liderliğin sona ermesiyle, bu boşluğu hahamlar doldurdu Rabbinik Yahudilik (Talmut Dönemi) Mabedin yıkılması ve dini liderliğin sona ermesiyle, Sanhedrin veya ulema meclisi, merkezi yasama ve yürütme organı oldu. Roma ile ilişkilerde merkezi otorite haline geldi. Mabedin yıkılışı kutsal kitap Yahudiliğini sona erdiren Rabbinik Yahudiliği başlatan olaydır. Çok yapılı ve pluralist bir özellik arz eden Yahudi toplumu, yaşanan bu olaylardan sonra isyan öncesi dönemin hakim Yahudi gruplarından Ferisilerle ilintili Rabay adı verilen din bilginlerinin oluşturduğu bir grubun idaresi altında tekdüze bir yapı arz etmeye başlamıştır. Ferisiler, dar görüşlü ve katı kuralcı olarak nitelendirildikleri kadar sosyal reformcular olarak da değerlendirilmiştir. Yahudiliğin gidişatı derinden etkilenerek siyasetten sofuluğa doğru yeni bir yola konyuldu. Artık bu Rabbinik dönemde, bir tek kutsal şehir yoktu ve kutsal topraklarda yaşama zorunluluğu yoktu, Tanrının birliği ve ona inanmanın şart koşulduğu moral-etik sistem, kurban kesme gibi ibadetlerin yerini almıştı. Bilge hahamlar, cemaatin lideri olarak babadan oğla geçen hahamlığın (kohen) yerini aldı. Manevi ve ritsel yaşamın merkezi Mescid-i Aksa yerine ev ve sinagog oldu. Rabbinik Yahudiliğin temelde üç önemli özelliği vardır. 1) Yahudilerin kaderi, doğrudan Torah ın emirlerine boyun eğip onları yerine getirmeye bağlıdır. 2) Torah, detaylı ilave yasalardan oluşan bir zırhtır. 3) Torah, biri yazılı ve diğeri bilge kişiler tarafından sözlü olarak nakledilen sözlü kısımdan oluşmaktadır. Rabaylara göre, yazılı ve sözlü iki kısımdan oluşan Torah Musa tarafından oluşturulmuştur. Mabedin yıkılmasından yaklaşık yüzyıl sonra bu sözlü Torah, din bilginleri tarafından derlenmiş ve Mişna adı altında bir araya getirilmiştir. Mişna İbrani dilinde öğretilerin birikimi anlamına gelir. Mişna milattan sonra 200 yıllarında toplanmaya ve yazılmaya başlandı. Günlük hayatta Tevratın nasıl uygulanacağına dair altı kitaptan oluştu. Oldukça büyük hacimli olan bu eser, mabette kurban ibadeti, Şabat kutlaması, medeni hukuk, evlilik, boşanma, kadınların özel halleri gibi çok çeşitli konularda Yahudi din adamlarının müzakerelerinden oluşmaktadır. Mişna da aynı konuyla ilgili birbiriyle mütenakız ve taban tabana zıt yorumlar ortaya çıkınca Yahudi din bilginleri Mişnadaki hükümleri açıklayan ilave yorumlar yapma ihtiyacı hissetmiş ve Gemara adı verilen Mişna yorumları teşekkül etmiştir. Daha sonra Gemara ve Mişna birleştirilmek sure- 15

16 Dinler Tarihi tiyle Talmut adı verilen literatür ortaya çıkmıştır. Babilden Filistine dönmeyerek orada kalmayı tercih eden Yahudilerden dolayı, Filistin ve Babil Yahudileri Filistin ve Babil Talmudu adı altında iki farklı Talmud un ortaya çıkmasına neden olmuşlardır. Filistindeki Yahudi din akademileri IV. Asrın sonlarına doğru Hıristiyan yönetimi tarafından kapatılmış olmasından dolayı, Filistin Talmud u tamamlanmadan derlenmek zorunda kalmıştır. Babil Talmudu ise, VI. yüzyılın sonlarına kadar süren çalışmalar neticesinde daha zengin ve sistematik bir yapı arz etmiştir. Oryantalistler, İslam literatüründe hadis geleneğinin kökeninin Yahudi talmud literatürü olduğunu ve muhaddislerin Yahudi geleneğini model aldıklarını iddia ederler. Hadis literatürü ve Talmud literatürü arasında bazı benzerlikler vardır. 1) İkisi de yazılmadan önce asırlar boyu sözlü olarak aktarılmıştır. 2) Her ikisi de kutsal kitaptan bağımsız yeni hükümleri getirmiştir. 3) İkisi de kendi cemaatleri açısından aynı derece otorite kabul edilir. İkisi arasındaki en büyük farklılık ise, hadiste otoriter geleneğin tüm kaynağı Hz. Muhammed iken, Talmudda geleneğin kaynağı, köklerinin Sina dağına kadar geri gittiği bilge kişilerdir. Rabaylar Tevratı yorumlarken aynı zamanda yeni şartlar ve durumlar karşısında hüküm verme görevini de üstlenmişlerdir. Özellikle Babil Yahudileri son derece hoşgörülü olan Pers yönetimi altında dini ve entelektüel açıdan hızlı bir gelişme göstermiştir. Bu dönemde Babildeki Rabaylara diğer cemaatlerin rabayları tarafından sorulan sorulara verilen cevaplardan oluşan bir fetva külliyatı oluşmuştur. Rabbinik Yahudilik bünyesinde bölgesel farklılıklardan dolayı, Aşkenazim ve Sefardim adı altında iki Yahudi geleneği ortaya çıktı. Aşkenazim, Filistin geleneği üzerine temellenir, Roma yoluyla Orta Avrupaya (Almanya ve Fransa) oradan da Doğu Avrupaya (Polonya ve Rusya) yayılmıştır. Sefardim ise Babil Yahudiliğinin devamı olarak İspanya-Portekiz ve Kuzey Afrika kökenlidir. Aşkenazim Hıristiyanlığın hâkim olduğu bölgedeki Yahudilerin, Sefardim İslamın hâkim olduğu bölgedeki Yahudilerin ismi olmuştur. Aşkenezlar yiddiş dilini Sefardimler Latinceyi kullanmışlardır. İslam coğrafyasında yaşayan Sefaradlar, Aşkenezlara göre daha ileri bir kültürel seviyeye sahiptirler. Zira İslam coğrafyasında sonsuz bir hoşgörü varken, Hıristiyan coğrafyasında kilise baskısı vardı ve bu yüzden aşkenazlar dışlanmış ve içe kapalı bir cemaat görünümündeydiler Ortaçağ Yahudiliği Rabbinik Yahudilik, Aydınlanma dönemine kadar yaklaşık 1700 yıl, Yahudi toplumunun din algısına hakim olmuştur. Rabbinik Yahudilik, bütün ortaçağ boyunca Yahudi geleneği üzerinde hâkimiyet kurmakla birlikte, Yahudilerin yaşadığı bölgelerin Müslümanların hâkimiyeti altına girmesiyle birlikte, Müslümanlıktan etkilenmeler görüldü. MS. 8.yy.da İslam ın etkisi altında Rabbinik geleneğe alternatif olarak Karailer adlı Yahudi bir grup ortaya çıktı. Okuyucular anlamına gelen Karailer, Rabayların otoritesini reddettiklerinden, Talmudu ve Rabayların yorumlarını reddetmişlerdir. Sadece Tanah ın ilk beş kitabını oluşturan Torayı kabul etmişlerdir. Karailer, Tevrata geri dönüş ruhu çerçevesinde hem ilmi hem de dini dil olarak İbranice ye önem atfetmişlerdir. Ortaçağda ayrıca, Rabbinik Yahudiliğe bir meydan okuma olarak anlaşılabilecek Kabalacılık adı altında Yahudiliğin mistik bir yorumu gelişti. Kabalacılar kendi kökenlerini Musa ya Sina da verilen sözlü vahye dayandırsalar da, tarihsel süreçte ortaya çıkışı 12. ve 13. yy.lardır. Kabalacılar, Karailerin aksine, 16

17 Talmud a sıkı sıkıya bağlı olmakla birlikte, kutsal metinlerin gizli ve şifreli anlamlarını aramayı tercih etmişlerdir. Kabalacılık, ilahlığın mahiyeti, yaratılışın sebebi ve ilahlıkla yaratılış arasındaki münasebete yönelik sırlara ulaşma noktasında mistik bir yaklaşımdır. Özellikle Kabalacılık içinde Merkava mistisizmi, ilahlığın mahiyetini kavramaktan ziyade Tanrı nın ihtişamını tecrübe etmeyi ve ruhun bu tecrübe için semavi alana yaptığı yolculuk ve yükselme tekniklerini konu edinir. Batınilik ve yaratılış motifi etrafında şekillenen İspanyol Kabalası nın temel eseri, Sefer Zohar (Işık Kitabı)dır. Sürgün dönemi sonrasında Yahudiliğin temel karakteristik özelliklerinden biri haline gelen Mesihçi hareketler, Kabalacılık akımıyla birlikte 1500 lü yıllarda zirve noktaya ulaşmıştı. Nitekim, bu dönemde Yahudi tarihinin en etkili Mesih hareketi, 17. yy.ın ikinci yarısında Osmanlı imparatorluğu bünyesinde yaşayan Yahudiler arasında ortaya çıkan Sabataycılıktır. Bu hareket, İzmir de zengin bir Yahudi ailesinde dünyaya gelen, Kabalacılık akımıyla meşgul olan Sabatay Sevi nin 1665 yılında Mesihlik iddiasında bulunmasıyla başlamıştır. Ancak Sevi nin Osmanlı güçleri tarafından İstanbul da tutuklanıp cezaevine konmasından sonra, Müslüman olmasına rağmen, zahiren Müslüman görünüp gizliden gizliye Yahudi inancını devam ettirmesi ve taraftarlarının da aynı yolu benimsemesiyle heretik ve gizemli bir akım haline gelmiştir. Sabataycılığa göre Mesih inancı çok önemlidir. Sevi Mesihliğini desteklemek için, Mesih in ruhunun ilk yaratılış sırasında ilahlığın merkezindeki boş ve karanlık alana dağılan ışık parçalarıyla aynı akıbeti paylaştığını ve kötü güçlerin içinde hapsolmuş vaziyette beklediğini ileri sürmüştür. Mesih in hürriyetine kavuşabilmesi, dünyanın restorasyonu sürecinde iyi ve kötü güçlerin birbirinden ayrışmasıyla mümkündür. Ancak o zaman Mesih in çağı başlayacaktır. Aynı şekilde Sevi nin din değiştirmesi de, yaratılışın en ücra köşesine dağılmış olan ilahi ışık parçalarını asıl kaynağına döndürmek suretiyle iyiyi kötüden ayırma misyonunun bir gereği sayılmaktadır. Zahirde Yahudi anlayışına ters düşme; ama batında Mesihi hedefe hizmet etme şeklindeki bu paradoksal anlayış, göze çarpar. Mistik ve Mesihçi hareketlerin yanı sıra Rabbinik Yahudiliğe ve Rabaylara meydan okuyan bir başka hareket de, 18. yy.ın ortalarında bir Polonya Yahudisi olan Israel ben Eliezer adlı kabalist bir işçinin görüşleri çerçevesinde gelişen ve mistik unsurlar taşıyan Hasidizm hareketidir. Hasid kelimesi, dindar anlamına gelir. Bu hareket, dini coşku, karizmatik lider ve sıkı cemaat dayanışması unsurlarına dayanır. Israel ben Eliezer, Tanrı nın, Talmud bilgisinden ziyade, sade bir dindarlıktan hoşlandığını vaaz ettiği için, Hasidizm özellikle fakir ve eğitimsiz Yahudiler arasında çok yoğun bir ilgi görmüştür. Rabbani bilgiyi esas alan öğreti yerine, Hasidi liderin tem sil ettiği dini şahsiyet vurgulanır. Hasidizm dört ana ilkeye dayanmaktadır. Tanrı ya dua ederek, güçlü bir ruhsal deneyim yaşama, dini buyrukların yerine getirilmesinde samimiyet, ibadette kendini maddi şeylerden men etmektense, bunlardan sevinç duyma, sahip olduğu erdemler sayesinde Tanrı ve halk arasında aracı olan kişilere bağlılık. Günümüz Yahudiliği bünyesinde çoğunlukla konumları kalıtsal, yani babadan oğla geçen kutsal şahsiyetler etrafında kümelenmiş hasidik gruplar vardır. Özellikle II. Dünya savaşından sonrasında filozof Martin Buber ve Abraham J. Heschel gibi Yahudi düşünürlerin Hasidilikle ilgili çalışmaları neticesinde mistik bir ideoloji halini aldı. Ortaçağ Avrupa sında Yahudiler, İsa-Mesih in öldürülmesinden sorumlu tutuldukları için, Tanrı katili (deicide) olarak adlandırıldılar. Özellikle Roma imparatoru Konstantin in Hıristiyanlığı benimsemesiyle birlikte, vatandaşlık gibi haklardan mahrum kaldılar. Çoğu zaman yaşadıkları şehirlerden kovulmuş ve toplu katliamlara uğramışlardır. Sık sık ülke değiştirmelerinin nede- 17

18 Dinler Tarihi ni, haklarında ilan edilen kovulma fermanları dır. Singog inşa etme, İbranice Tevrat okuma, toplantı yapma, mahkemelerde Hıristiyanlar aleyhinde şahitlik yapma gibi konularda yasaklar getirilmiştir. Hem kendilerine hem de çocuklarına zorla Hıristiyan eğitimi verilmiş, vaftiz olmaya zorlanmışlardır. Özellikle tefecilik ve büyücülükle özdeşleştirilmişlerdir Modern Yahudilik 18. yy.da Avrupa da Aydınlanma felsefesinin ortaya çıkmasıyla, Yahudi kimliği ciddi bir kırılma yaşadı. Yahudi toplumları yaşadıkları toplumlarda homojen topluluklar oluşturmuş ve rabayların otoritesi ve halahanın rehberliğinde dini konularda ortak bir bakış açısı geliştirmişlerdir. Ancak moderniteyle birlikte, Yahudilik hem biçim hem de muhteva bakımından değişikliğe uğradı. Aydınlanma hareketi, toplum yerine bireyi, gelenek yerine aklı koymuştur. Özellikle Napolyon tarafından, Yahudilere millilik iddialarından vaz geçmeleri şartıyla eşit vatandaşlık hakkı tanınmıştır. Bu özgürleşme sürecinde, Yahudiler kendi kimliklerini koruyarak avukat, öğretmen gibi meslek gruplarında yer almaya, oy kullanma gibi haklara kavuşmuşlardır. Bu süreçte Yahudilik Yahudi toplumunun kimliği olmaktan çıkıp sıradan bir inanç biçimi konuma geçmiştir. Aydınlanmanın Yahudi kimliğine ilişkin iki belirgin sonucu olmuştur. İlk olarak, aydınlanma insanları sosyal sınıfına veya dini mevkiine göre değil, kendi bireysel vasıflarına göre değerlendirmeyi ön plana çıkarmıştır. İkinci olarak, geleneğin otoritesi eleştirildiğinden, geleneksel Yahudi karşıtlığı çözülmüştür. Yahudi aydınlanmasının öncülerinden olan Mendelssohn, evde bir Yahudi, dışarıda herkes gibi ol şeklindeki meşhur düsturunda ifadesini bulduğu gibi, Yahudiliğin inanç ve etik boyutunun evrenselliğini vurgulayıp Yahudiliği diğer toplumlardan ayıran unsurları ev hayatına atfetmek suretiyle Yahudilerin yaşadıkları toplumlara entegre olmalarını sağlamıştır. Bu dönemde Yahudiler, uzmanlık gerektiren işlere ve ziraata yöneldiler, içinde yaşadıkları toplumun güncel kıyafetlerini benimsediler. Yidiş dilini de terk ettiler. Mendelshon, Mezmurları, Almanca ya tercüme etti. Bu süreçte Yahudi kimliğinin çözülmeye başladığını, Şabat ve kaşer kuralları ile sinagog ibadeti terk edilmeye başlandı. Bu bağlamda ortaya çıkan modern Yahudi mezheplerine ya da oluşumlarına göz atabiliriz. Ancak modern dönem Yahudi Gruplarına değinmeden önce tarihsel süreç içindeki Yahudi guruplarına ana hatlarıyla değinmekte yarar var. 18

19 8.4. Yahudi Mezhepleri / Grupları Hıristiyanlık Öncesi Yahudi Mezhepleri Samiriler Sadukiler Ferisiler Esseniler Ortaçağ Yahudi Mezhepleri Karaîlik Rabbani Yahudiliğin katı Talmudçu tutumuna karşı en sert tepki gösteren gruptur. Kendilerinin Musa nın öğretisine en sahih şekilde inanan kimseler olduklarını düşünürler. Kurucusu Anan ben David (MS 760). 9. yy. da Karaî ismini almışlardır. Bu grup mensupları Torah ın literal doğruluğu üzerine vurgu yaptıkları için sadece onu otorite olarak kabul etmekteydi. Kutsal Kitap/ Tevrat okuyucuları olarak da bilinen ve diğer Yahudi gruplarıyla bir arada olmayı reddeden bu Yahudi grubu onuncu yüzyıldan itibaren Ortadoğu, Orta-Asya ve İspanya da yayılma imkanı bulmuştur. Ama diğer gruplardan gelen baskı sonucunda müntesipleri gittikçe azalmıştır. Hazar Türkleri de bu mezhebe mensuptur Kabbalacılar Kutsal Yahudi yazılarının görünen/zahiri boyutunun dışında batini bir anlama ve bir takım şifreli mesajlara sahip olduğuna inanan Yahudi mistiklerini içine alan bir grup. Kabbalacılık akımı Avrupalıların Yahudileri Avrupa dan dışlamaya başladıkları 1200 lü yıllarda Yahudiliğin canlı kalmasında önemli rol oynamıştır Aşkenazlar Başlangıçta doğu-avrupa Yahudileri de dahil Alman kökenli Yahudileri içine alan ancak günümüzde Batı Avrupa ve Amerikan Yahudilerini de içine alan ve Hıristiyan kültürü altında gelişen bir Yahudi grubu. Bu grup mensuplarının dilleri İbranice, Aramca ve ortaçağ Almancasının karışımı olan Yiddiş, içinde geliştikleri hakim kültür de Hıristiyan kültürüydü Sefaradlar İspanya dan sürgün edildikten sonra Osmanlı İmparatorluğuna, İtalya ve Hollanda ya göç eden İspanya kökenli Yahudilerin oluşturduğu bir Yahudi grubu. Bu grup dilleri Latino, içinde geliştikleri hakim kültür de İslam kültürüdür Modern Yahudi Mezhepleri Reformist Yahudilik Modern Yahudi akımları içinde en liberal kanadı temsil eden Reformist hareket, akılcılık, evrenselcilik ve ilerlemecilik gibi ilkeler üzerine kurulmuştur. Yahudi dinini değişen modern dünyanın koşullarına uyumlu ve dinden uzaklaşan Yahudiler için cazip hale getirmeye çalışmışlardır lu yıllardan başlamak itibariyle, sinagog ibadeti ve Şabat kurallarıyla ergenlik ve evlilik merasimlerinde değişiklikleri uygulamaya başlamışlardır. Bu değişimlerin başında, duaların kı- 19

20 Dinler Tarihi saltılması, İbranice yerine yerel dil kullanılması, ibadetin kadın-erkek karışık halde koro ve org eşliğinde icra edilmesi, yerel dille yapılan vaaza yer verilmesi, hem erkek hem de kız çocukları için cemaate katılım amacıyla konfirmasyon merasimine yer verilmesi gelmektedir lı yıllarda ise, liberal görüşlü Rabbiler tarafından Talmud un otorite olma özelliği reddedilmiş, sünnetin ve Şabat kurallarının terki savunulmuş; seçilmişlik, vahyin değişmezliği, kurtarıcı Mesih fikri, kutsal topraklara dönüş ve Mabed in yeniden inşasına yönelik tüm atıflar ve dua kitaplarındaki kadın cinsine yönelik olumsuz ifadeler ortadan kaldırılmıştır. Reformistler, katı halaha kurallarının antik dönemlerde Yahudileri putperestlerden ayırt etmek için belirlendiğini, dünyada Hıristiyanlığın ve İslamın tektanrılı modellerinin hâkimiyetiyle birlikte, Yahudileri diğer cemaatlerden ayırmak için özel ritüeller yapmaya ihtiyaç olmadığını belirttiler. Halahanın modern hayat şartlarına uygun hale getirilmesini eğer getirilemiyorsa, reddedilmesini esas aldılar. Dini buyruklar, Tanrı emrettiği için değil, modern dinsel tecrübe için anlamlı olduğundan, ifa edilmelidir. Reformistlere göre, Yahudi olmayan diğer halklar, kendi geleneklerindeki esaslara tabi olarak da selamete erebilirler. Reformistler, Tevratı vahiy olarak görmezler. Tevrat, İsrailoğulları nın yaşadığı tarihsel tecrübelerin kaydedildiği bir kitaptır. Tevrat, mitolojiktir, emir ve yasakları geçersizdir, reformistlerin bir kısmı, yaradılış teorisi yerine evrim teorisini savunurlar yılında Pittsburgh ta düzenlenen ilk platform kararlarında Yahudilik, Yüce bir Tanrı fikrine sahip, etik kurallar üzerine kurulu, ilerlemeci bir din olarak tanımlanmıştır. Bazı reformistler, Cumartesi yerine Pazar günleri Sinagoga gitmeyi tercih ettiklerinden, Hıristiyanlığın etkisi altındadır. Reformcu Yahudilikte kadınlar da Rabay olabilmektedir lerin başında Hebrwe Union kolejde kadınlar da rabay olarak görev almıştır. Klasik reformist anlayış, anti-siyonist olmasına rağmen, II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan Yahudi soykırımının da etkisiyle, 1976 yılında San Francisco da yapılan toplantı da, Yahudilik, evrensel ve etnik boyutu olan, inanç ve ritüele aynı ölçüde önem atfeden bir din olarak görülürken, İsrail topraklarına ve İsrail devletine dini ve etnik bağlılığı, dolayısıyla siyonizmi onaylayan bir bakış açısı geliştirilmiştir Muhafazakâr Yahudilik Almanya da ilk ortaya çıktığında, Reformist Yahudi oluşum içinde yer almasına rağmen, salt akıl ya da radikal değişim yerine Yahudi toplumunun bütününü ve tarihi süreci esas alan tedrici değişimi ön görmüştür. Muhafazakar Yahudilik daha çok Reform Yahudiliği ile Ortodoks Yahudiliği arasında orta yolu tutmuştur. Muhafazakar Yahudilikte şu üç esas kutsaldır. I) Dini törenlerde İbrani diline bağlılık II) Beslenme kurallarına itaat III) Şabat a riayet. Halahayı reddetmezler ancak değişebileceğini savunurlar, bir bakıma Yahudi hukuku, değişen şartlara göre yeniden yorumlanabilir. Reformistlerden farklı olarak Yahudi anneden doğmayanı Yahudi kabul etmezler. Tora nın beşeri değil, ilahi vahiy olduğunu savunurlar ten bu yana kadınlar da rabay olabilmektedir ve Sinagog da kadınlarla erkekler yan yana oturabilmektedir. Muhafazakârlar, Ortodoks Yahudilere yasak olan bazı yiyecekleri yiyebilirler, buna karşılık Şabata riayetleri, Reformistlere göre daha sıkıdır. A.B.D. deki Yahudilerin çoğunluğu ya reformist ya da muhafazakârdır. Buna karşılık İsrail deki Yahudilerin çoğu Ortodoks tur. Yahudi toplumunun ortak bilincini ifade etmek için ilk defa Schecter tarafından Katolik İsrail tabiri ortaya atıldı. Bu terori, Siyonist bir teoridir.dinin merkezine Ortodoksların değişmez vahiy anlayışı ve Reformistlerin ilerlemeci aklı yerine bütün bir Yahudi toplumunun ortak iradesi ve fikir birliği prensibini koymakla Reformist anlayışla Ortodoks anlayış arasında orta yolu tutma iddiasındadır. Katolik 20

21 İsrail kavramı, gelenekle bağı koparmaksızın değişim olgusunu onaylamaktadır. Bu değişim, Reformistlerinkinden farklı olarak, tedrici ve ılımlıdır. Muhafazakâr Yahudilik, gelenek-değişim ekseninde kurduğu dengeyi, etnik-evrensel, birlik-çokluk gibi konularda da kurabilmiş ve bu sayede radikal değişikliklerden kendini koruyabilmiştir. Muhafazakâr Yahudilik, Amerika da Reformist Yahudiliğin arkasından ikinci büyük Yahudi mezhebi, Kanada da ise, Ortodoks Yahudilik le birlikte en büyük iki Yahudi mezhebinden biridir. İsrail de az sayıda olmakla beraber, mensupları bulunmaktadır Yeniden Yapılanmacı Yahudilik Muhafazakâr Yahudilik içerisinde yetişmesine rağmen, daha farklı bir Yahudilik anlayışı geliştiren Kaplan ın fikirleri ve öncülüğünde ortaya çıkan Yeniden Yapılanmacı Yahudilik, Amerikan Yahudiliğine has bir oluşumdur. Muhafazakar Yahudiliğin topluluk üzerine vurgusunu daha da ileri götürmek suretiyle Yahudileri etnik bir topluluk olarak tanımlayan Kaplan a göre, Yahudilik bir din yerine dini bir medeniyet olarak görülmelidir. Ayrıca aşkın-yaratıcı-vahyedici Tanrı yerine tabiatın bir parçası olan naturist bir Tanrı anlayışını benimsemiştir. Kaplan, Judaism as Civilizatin (Medeniyet olarak Yahudilik) adlı bir eser kaleme almıştır. Seçilmişlik düşüncesini ise reddetmektedir. Zira seçilmişlik öğretisi, mücerret Tanrı anlayışına aykırı olduğu gibi, toplumlar arası eşitlik düşüncesine de terstir. Reformist Yahudilik te olduğu gibi, her türlü dini, sivil hiyerarşiyi ve cinsiyet ayrımına dayalı kuralları reddetmektedirler. Yeniden Yapılanmacılar, Tevrat ı vahiy olarak değil, kültürel bir eser olarak görmektedirler. Dini hukukun ve ritüellerin değişebileceğini savunmaktadırlar. Yahudilik, bir kültür değerdir, seçilmiş halk diye bir şey yoktur, Tanrı Yahudileri değil, Yahudiler Tanrı yı seçmiştir. Siyonizmi benimser ve kadınlar haham olabilir. Yeniden Yapılanmacılık ta Tanrı Tevratı değil, Tevrat Tanrı yı vahyeder. Tevrat ın kendisi değil, varlık planına çıkışı ilahidir. Tevrat ın ilahi olması, insanlığa olan faydasında gizlidir Ortodoks Yahudilik Ortodoks Yahudilik, modernleşmeye bir tepki olarak ortaya çıktı, Tevrat, Talmut ve Halahaya bağlı bir mezheptir. Ortodoks Yahudilik, değişim prensibinden hareketle, Tevrat buyruklarıyla mevcut dünya düzenini uzlaştırma hedefi doğrultusunda teşekkül etmiştir. Samson Raphael Hirsch akımın en önemli öncüsüdür. Hirsch, temelinde Tevrat ın ve Rabbani geleneğin yer aldığı; fakat modern kültürün gereklerini de dikkate alan bir bakış açısından hareketle geleneği, modern anlayışla uyumlu hale getiren bir Yahudilik yorumu ortaya koymuştur. Reformist hareket, akıl ve ilerlemeciliği, Muhafazakar hareket, ortak toplum bilincini ve iradesini vurgularken, Yeni Ortodoksluk, değişimi onaylayan gelenek fikri üzerinde durur. Bu Ortodoksluk anlayışı, daha sonra Avrupa ve Amerika da kendini Ortodoks olarak tanımlayan Yahudi kesimin büyük kısmı tarafından benimsenmiş ancak daha sonraki süreçte Hasidi grupları içine alacak şekilde ultra-ortodoks adı altında devam etmiştir. Günümüzde Ortodoks Yahudiliği içinde halahaya ters düşmeyecek şekilde yeniliklere ve modern hayat tarzına açık olan A.B.D., Kanada ve İngiltere deki Ortodoksların çoğunluğunu oluşturan kesim için daha ziyade Modern Ortodoks isimlendirmesi kullanılmaktadır. 21

22 Dinler Tarihi Tevrat ın Musa ya Tanrı tarafından yazdırıldığına ve Talmutun sözlü olarak vahyedildiğine inanmaktadırlar. Halaha da değişikliği kabul etmeseler de, hile-i şeriye yaparlar. Çoğunluğu Siyonisttir, İsrail devletinin resmi mezhebidir, Şabat a ve koşer e riayet ederler. Tevrat ve halaha merkezlidir, Sinagog ibadeti önemlidir, mabette kadınlarla erkekler ayrı yerlerde otururlar, hatta aralarında birbirlerini görmelerini engelleyen bir çit vardır, kadınlar rabay olamaz, çocuklarının geleneksel Yahudi eğitimi almasına özen gösterirler Hasidikler (Ultra-Ortodokslar) 18. Yüzyılda Polonya da Baal Şem Tov adlı bir Yahudi mistiğinin görüşleri çerçevesinde teşekkül eden ve Kabala geleneğinden izler taşıyan bir mistik Yahudi hareketidir. Bireysel zühdü öngören Kabalizm 18. Yy da yerini aşk ve neşeye dayalı grup kabalizmi Hasidizm e (Hasiduth) bırakmıştır. Özellikle doğu Avrupalı Yahudiler arasında yaygınlık kazanan bu hareket günlük yaşamda Tanrı nın her an varlığı ve ibadetin değer ve önemi üzerinde durmaktadır. Tanrı ile eskatik birliği sağlamada ilahi okumanın ve dans etmenin önemli bir işleve sahip olduğuna inanılmaktadır. Bu hareket özellikle sıradan Yahudiler arasında yaygınlık kazanmıştır. En belirgin özellikleri şunlardır: Sinagogta Kadınlar ayrı bir paravanın arkasında otururlar. Kendi özel okulları vardır. Çocuklar erkek ve kız okullarında ayrı ayrı eğitim görürler. Kadın bütünüyle kocasına bağlıdır. Çocukları Yahudiliğe göre yetiştirmek ve aile düzeninin Yahudi ailesine uygun teşekkülünden sorumludur. Gençler Yahudi geleneğine uygun olarak erken yaşta evlendirilir. Evli kadınlar başlarını örterler. Tülbent ya da peruk kullanırlar. Erkekler Siyah ceket, siyah şapka ve beyaz gömlek giyerler. Gömlek düğmeleri boyna kadar iliklenir ve kravat kullanmazlar. Erkekler sakallıdır. Kulaklarının arkasından sarkan uzun örgülü saçları vardır. Dünya hayatına değer vermezler. Bütün hayatlarını ilim öğrenmeye adar ve askere bile gitmeyi reddederler. Bazı Hasidi gruplar Tanrı nın Mesih i gelmeden ve Tanrı nın İsrail halkının sürgünden geri dönmesine henüz izin vermediğini gerekçe göstererek İsrail devletini tanımazlar. Hatta İsrail in protesto eylemlerine katıldıkları gibi zaman zaman Filistinli gruplara destek verir ve İran la ikili ilişki kurmayı yeğlerler Siyonizm Aslında Siyonizm doğrudan bir Yahudi mezhebi yani dini bir hareket olmaktan çok siyasal ve ideolojik bire harekettir. Ancak köklerini Yahudi dininden alması hasebiyle en azından Modern Yahudi Hareketleri ya da Grupları bağlamında değinmek yararlı olacaktır. Siyonizm dini referanslar şu ya da bu şekilde kullanmakla birlikte bütünüyle seküler bir harekettir. Lakin Yahudileri bir araya getiren, ortak din, ortak ibadet ve günlük yaşamı belli biçimde sürdürmeleridir. Yahudilikteki milliyetçilik duygusu, diğer dinlerdekini aşmıştır ve Yahudiliğe göre, bir kişinin ateist olması bile, onun Yahudi kimliğin geçersiz kılmaz. Siyonizm, Alman kökenli Yahudiler arasında ortaya çıkan ve farklı biçimlerde bilhassa Doğu Avrupa Yahudileri arasında taraftar toplayan önemli bir harekettir. Batı Avrupa da yaşayan Yahudiler, genellikle millilik unsurunu parantez içine alarak, dinin evrensel tarafını ön plana çıkarırken, Doğu Avrupalı toplumlarda yaşayan Yahudiler, dini parantez içine alarak, seküler manada milliyetçiliğe ya da sosyalizme dayanan tezlere ağırlık vermişlerdir. Başlangıç itibariyle Siyonizm, dağınık vaziyetteki Yahudi toplumunu tarihi vatanları olan Filistin de tekrar millet olarak bir araya getirme ve burada bağımsız bir Yahudi devleti kurma gayesi etrafında şekillenmiştir. Bu 22

23 hareketin daha çok Doğu Avrupa ülkelerinde taraftar bulmasının temel sebebi, bu ülkelerde yaşayan Yahudilerin göreceli olarak 19. yy.da temel özgürlük ve haklardan mahrum kalmalarıydı. Özellikle Rus Çarlığının boyunduruğu altında çok acı çekmişlerdi. Doğu Avrupa Yahudileri, Çarlık Rusya sına karşı milliyetçi hareketler içine girmeye çalışsalar da, dışlandılar. Milliyetçi, Siyonist Yahudiliğin doğuşu, Yahudilerin dışlanmasıyla paraleldi. Onlar dışlanmalarının nedenini, sadece dini kimliklerine değil, ayrıca milli kimliklerine bağladılar. Doğu Avrupa daki Yahudilerin çoğu kaçarak, Batı Avrupa ve A.B.D. ye göç ettiler ve 1920 yılları arasında tam 1 milyon Yahudi A.B.D. ye göç etti. Siyonizm, Yahudi toplumunu dünya siyasetine entegre etme ve bu şekilde Yahudilerin yaşadığı sürgün hayatını ve buna paralel Yahudi sorununu sona erdirme amacı gütmüştür. Siyonizmin sunduğu kurtuluş reçetesi, politik temelli olup, Yahudilerin bir millet olarak tekrar tarih sahnesine çıkmasını ve bağımsız bir Yahudi devletinin teşekkülünü öngörmüştür. Başta Theodor Herzl olmak üzere, Siyonizmin kurucu babaları, Yahudileri tekarar bir millet haline getirmek için mücadele etmişlerdir. Onlar, Yahudilerin dışlanmışlığını ve anti-semitizm ideolojisini bahane ederek, kendi haklılıklarını savundular. Siyonistlere göre, Yahudilerin ayrı etnik bir grup olması, onların yaşadıkları topluma entegre olmalarını imkânsız kılmaktaydı. Herzl ve diğer Siyonistlere göre, anti semitizm olgusu tamamen siyasi sebeplere dayanmakta, çözümü ise, yersiz yurtsuz konumdaki Yahudiler için kendilerine ait bir vatan bulmasında yatıyordu. Herzl e göre Batı Avrupalı Yahudiler, eşit haklar almış olmakla beraber, hala benimsenememişlerdi. Bu yüzden ulus içinde ulus olarak görünüyorlardı. II. Dünya Savaşından ve soykırımdan çok daha önceleri bile, Yahudi milliyetçilerinin etkisi fazlaydı. Ama bütün Yahudiler aynı vizyonu paylaşmıyordu. Bazısı, Mesih in gelmesini bekliyordu, bazısı ise, Yahudileri moderniteye adapte etmeye çalışıyordu. Yahudi milliyetçiler ise, Yahudi milletine ait olabilecek tek toprak parçasının İsrail ülkesine ait olduğunda ısrar ediyorlardı. Yahudi milliyetçiliğine Siyonizm denmesinin nedeni, Kudüs şehrinin Kutsal Kitaptaki adı olan Siyon kentinin Yahudi halkının doğuşu için tek uygun merkez olduğu konusundaki anlayıştı. Siyon ve arz-ı mevud aynı şeydir. Soykırıma kadar Siyonistler Yahudiler arasında azınlıktaydı. Soykırım, Yahudi halkının İsrail deki Yahudi devletinin kurulmasını desteklemesine yol açtı. Siyonizm ilk orataya çıktığında laik karakterli bir ideolojiydi. Özellikle topluca vaat edilmiş topraklara dönüşü savunuyorlardı, oysa bu, geleneksel Yahudi inancına tersti. Zira Talmud a göre, Yahve, Mesih gelmeden önce kutsal topraklara dönülmeyeceği hususunda Yahudilerden söz aldı. Mesih gelmeden yapılacak toplu göç, Tanrı nın gazabına yol açacaktı. Ayrıca ilk başta Siyonizm, gerek Tevrat merkezli Yahudilik anlayışına gerekse de doğrudan Tanrı nın tarihe müdahalesini ön gören Mesihçilik fikrine ters düşmesi nedeniyle, Ortodoks Yahudiler için Yahudilik dışı bir ideolojiydi. Ancak 1940 lı yıllara gelindiğinde, Ortodoks Yahudiler, anti-siyonist tavırdan a-siyonist tavra geçiş göstermişler, hatta belli konularda Siyonistlerle işbirliğine bile gitmişlerdir. Soykırımdan sonra, 1948 yılında Amerikan yönetiminin desteğiyle, demokratik ve seküler bir kimlikle modern İsrail devleti kurulmuştur. 23

24 Dinler Tarihi 8.5. Kaynaklar Adam, Baki, Yahudilik, Yaşayan Dünya Dinleri, ed. Şinasi Gündüz, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Aydın, Fuat, Yahudilik, İstanbul: İnsan Yayınları, Aydın, Mahmut, Anahatlarıyla Dinler Tarihi, İstanbul: Ensar Neşriyat, Batuk, Cengiz, Tarihin Sonunu Beklemek, Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları, İstanbul: İz Yayıncılık, Besalel, Yusuf, Yahudi Tarihi, İstanbul: Üniversal Yay., 2000 Firestone, Reuven, Yahudiliği Anlamak, İstanbul: Gözlem Bas. Yay., Gürkan, Salime Leyla, Yahudilik, İstanbul: İsam Yayınları, Küçük, Abdurrahman, Günay Tümer ve M. Alparslan Küçük, Dinler Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi Nana, Mahmut, Yahudi Tarihi, İstanbul: Selenge Yayınları, Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta: Fakülte Kitabevi,

25 25