SÜRDÜRÜLEBİLİR KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİ : KEÇİ ETİ Nazan Koluman 1 Murat Görgülü 1 Serap Göncü 1 İrfan Daşkıran 2

Transkript

1 SÜRDÜRÜLEBİLİR KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİ : KEÇİ ETİ Nazan Koluman 1 Murat Görgülü 1 Serap Göncü 1 İrfan Daşkıran 2 1 Prof.Dr.Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fak.Zootekni Bölümü, Adana 2 Doç.Dr. GTHB. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Ankara Özet Et tipi keçi yetiştiriciliği, üzerinde en az bilimsel çalışma olan hayvansal üretim şeklidir. Keçi eti, özellikle tropik bölgeler başta olmak üzere, Güneydoğu Asya ve Afrika da düşük gelir düzeyine sahip insanlar tarafından tercih edilmesi nedeniyle daha çok tüketilmektedir. Ülkemizde ise pazarlama, organizasyon, var olan yanlış algı ve mera koşullarının yetersizliği gibi nedenler sonucu ekonomik değeri oldukça sınırlıdır. Oysa keçi eti, üretim maliyeti açısından avantajlı olmasının yanı sıra keçinin en elverişsiz meraları bile etkin biçimde değerlendirmesi sonucu fayda maliyet açısından et etkin hayvansal üretim kollarından birisidir. Türkiye de keçi yetiştiriciliği son 10 yıl içinde büyük ölçüde değişim göstermiştir. Keçi sütü üreten işletmelerin artması ile keçi eti de gündeme taşınmıştır. Bu çalışmada keçi yetiştiriciliği et üretiminin önemi ele alınacak ve keçi etine dayalı endüstriyel üretimin sürdürülebilirliği tartışılacaktır. Anahtar kelimeler: Keçi eti, et üretim potansiyeli, sürdürülebilirlik SUSTAINABLE GOAT PRODUCTION : GOAT MEAT Abstract One of the limited scientific studies of livestock production is meat type goat production. Goat meat, particularly in tropical regions, Southeast Asia and more is consumed due to be preferred by people with low incomes in Africa. Due to insufficient marketing situation, organisational structure, prejudice and grassland possibilities, economic value of goat meat is very low. On the other hand, besides of goat meat production cost is low and has different advanteges and goat is use low productive grassland areas and it is very effective livestock production systems for cost effective rantability. During last 10 years, goat production sector has changed in Turkey. The number of dairy goat farms has increased sharply and the possibilities of marketing to goat meat come into agenda, as well. In this review importance of the goat meat production and industrial goat meat prodcution sector and their sustainability will be discussed. Key words: Goat meat, meat production potantial, sustainability Giriş Keçi yetiştiriciliği, keçi ürünlerine olan talebin artması ve ekonomik ölçekte değer kazanması sebebiyle, tüm dünya ülkelerinde de yükseliş trendine girmiştir. Ülkemizde de keçicilik sektörü gelişmeye başlamış ve istatistiki verilere göre, 2014 yılında keçi popülasyonu 10.3 milyon başa ulaşmış, keçi eti üretimi ise 18,51 artarak, tona, keçi sütü üretimi ise 460 bin tona ulaşmıştır (TÜIK, 2014). Ülkemizde keçi yetiştiriciliği, daha çok marjinal alanlarda yürütülen ekstansif keçi yetiştiriciliği ile sayıları her gün artan entansif süt keçisi yetiştiriciliği olarak iki ayrı sistemde yürütülmektedir. Keçi sütü ve süt ürünleri, pazarda kendi koşulları içerisinde yer bulmuş ve daha da önemlisi; tüketici tarafından tercih edilen bir hayvansal ürün olarak, son zamanlarda büyük marketlerin raflarında yer almıştır. Süt üretimi açısından ekonomik anlamda yetiştiriciliği yapılan keçicilik sektörü incelendiğinde, doğan

2 erkek oğlakların pazarlanamaması ya da pazarlamada yanlış yöntemler kullanılması sonucu, et üretimi açısından önemli sorunlar yaşandığı görülmektedir. Bu konuda özellikle keçi etine olan ön yargı, pazarlama konusunda önemli problemlerden birini oluşturmaktadır. Bölgesel düzeyde olan keçi eti talebi, ulusal düzeyde oldukça düşük düzeydedir. Dünyada ise keçi sütü kadar keçi eti de ekonomik ölçekte pazarlarda yer almaktadır. Keçi eti üretimi 5,4 milyon ton dolaylarında olup bunun %80 i tropik ve subtropik bölgelerde gerçekleşmektedir (FAOSTAT, 2014). Keçi eti tüketimi ise 2-4 aylık oğlak ya da, ortalama 1 yaşındaki çepiçlerin değerlendirilmesine dayalıdır. Dünyada keçi eti tüketimi, sosyal, kültürel ve coğrafi bazı faktörler tarafından etkilenmektedir. Bazı ülkelerde keçi eti, lüks tüketim maddeleri arasında bulunmaktadır. Örneğin, Yunanistan da şükran gününde sadece oğlak eti yenilmektedir. Meksika, İtalya ve İspanya da 5-12 kg canlı ağırlığındaki genç oğlak karkasları (capretto veya cabritos) ile Fransa da kg ağırlığındaki keçi karkasları (chevon) sektörün ayrıcalıklı ürünleridir. Bu konuda oluşmuş özel tüketici profili Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Özel amaçla tüketilen keçi eti ve kesim ağırlığı* Tüketim periyodu Hedef kitle Canlı ağırlık (kg) Şükran günü Hıristiyan alemi 9-23 Bağımsızlık günü U.S.A Bayram Karayipler 27 Ramazan Müslüman alemi (ort.27) Kurban bayramı Müslüman alemi (ort 27) İspanya-Meksika (Süt oğlağı cabrito) Her dönem 7-16 *Ref: http// Tablo 1 de verilen dönemlerin dışında, genellikle marjinal alanlarda yaşayan kesim her dönem, her yaşta keçi etini kırmızı et kaynağı olarak değerlendirmektedir. Tropik ve dezavantajlı olarak tabir edilen ve özellikle engebeli bölgelerde yaşayan halk, keçi etini koyun ve sığır etine tercih etmektedir. Bunun nedeni, keçinin bu tip alanlarda daha kolay ve en az girdi ile yetiştirilmesi, keçi etinin daha az yağlı olması ve buna bağlı olarak daha uzun süre muhafaza edilebilmesidir (Berbigier ve ark.,1987; Kirton,1988). Neden Keçi Eti? Keçiler özellikle marjinal alanları, çalılık ve makilik benzeri, mera vasfı taşımayan alanları etkin biçimde değerlendirebilen hayvanlardır. En zor yetiştirilme koşullarında bile en azından ailenin hayvansal protein gereksinimi sağlar, bazen elde edilen ürünleri satılarak geçim kaynağı da olurlar. Mera koşullarında yürütülen çalışmalara bakıldığında keçilerin değerlendirebildikleri mera yem bitkisi çeşidinin, çiftlik hayvanları içinde en yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Yeni Zelanda da meraya dayalı besicilik yapan işletmelerin, yabancı ot mücadelesinde etçi tip keçi yetiştiren işletmelerin, diğer çiftlik hayvanlarını yetiştirenlerden daha az harcama yaptıkları belirlenmiştir. Etçi tip keçilerin yem giderlerinin yerli keçilerden daha düşük olduğu da bu çalışmada vurgulanmıştır (Little, 2010). Etçi tip keçilerin adaptasyon(uyum) yeteneğinin çok yüksek, paraziter hastalıklara daha dirençli oldukları, sıcak koşullardan etkilenmeden verimliliklerini devam ettirdikleri de yürütülen çalışmalar sonucunda ortaya konulmuştur (Casey, 2015). Keçi eti, özellikle genç oğlak eti, birçok Akdeniz ülkesinde (İtalya, Yunanistan, Portekiz, İspanya, Fas) özellikle aranan bir besin maddesidir. Keçi eti, koyun ve sığır etine benzer protein oranına sahiptir, yağ içeriği ise %50-65 düzeyinde daha düşüktür. Buna ek olarak 1 gr keçi ve tavuk etinin kalorisi de sırası ile; 120 ve 122 olarak bildirilmiştir. (Boyazoglu ve Morand-Fehr, 2001). Bu keçiyi değerli kılan en önemli özelliklerinden birisidir.

3 Keçi eti kalorisi en düşük kırmızı et kaynağıdır. Kırmızı et, özellikle içindeki mineral madde ve vitamin profilinden dolayı önerilmektedir. Keçi eti kırmızı etin avantajlı yanı olan bu özellikler açısından oldukça zengin, beyaz etin avantajı olan düşük kalori bakımında da beeyaz ete yakın bir değerdedir. Tablo 2 de bu konu karşılaştırılmalı olarak ele alınmıştır. Tablo 2. Pişmiş kırmızı etin kimyasal içeriği (Little, 2010) Pişmiş et (100 g.) Enerji (cal) Protein (g) Yağ (g) Demir (mg) Sodyum (mg) Kolesterol (mg) Keçi ,1 3,03 3, Kuzu ,22 9,52 2, Domuz ,27 9,66 1, Sığır ,58 10,66 2, Son dönemlerde, düşük yağ, düşük kalori ve sağlıklı et arayışları, tüketicileri keçi etine yöneltmiştir. Her 100 g. keçi eti ortalama % 72.3 nem, % 21 protein, % 4.7 yağ ve %1.1 kül içermektedir (Dhanda, 2001). Keçi eti diğer kırmızı etlere oranla demir bakımından daha zengindir. Bu durum çocukların, anemi hastalarının ve gebelerin beslenmesinde keçi etinden yararlanmanın önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Burada sodyum içeriği bakımından bir dezavantajlı durum vardır. Ancak eşik değerin altında kaldığı için sağlık açısından bir sorun yaratmamaktadır. Oğlak etinin aminoasit kompozisyonu (g/16gn) Tablo 3 te verilmiştir (Moawad ve ark., 2013). Tablo 3. Baladi oğlaklarının Longissimus Dorsi kası amino asit kompozisyonları (g/16gn) Esansiyal Aminoasit (EAA) g/16g N Esansiyel olmayan aminoasit (EOAA) g/16gn Treonin 4.65 Aspartik Asit 5.58 Valine 4.58 Serin 4.15 Metionene 3.04 Glutamik Asit Izolösin 4.36 Prolin 4.11 Lösin 8.52 Glisin 5.28 Fenilalanin 4.29 Alanin 6.53 Histidin 2.68 Sistin 1.07 Lizin 8.94 Tirosin 2.42 Triptofhan ND Arjinin 5.80 Toplam EAA Toplam EOAA ND: Belirlenmemiş Tablo 3 te görüldüğü gibi, iskelet kasları tüm esansiyal amino asitler için iyi bir kaynaktır. Tabloda verilen 17 amino asit içinde glutamik asit en yüksek oranda bulunmaktadır. Srinivasan ve Moorjani (1974), keçi etini diğer türlerin etleriyle protein kalitesi bakımından karşılaştırmış, arginine, leucine ve isoleucine içeriğinin daha yüksek düzeyde olduğunu bildirmiştir bulunmuştur (Moawad ve ark., 2013). Baladi oğlakların Longissimus dorsi kasında mineral madde kompozisyonu bakımından yapılan değerlendirme Tablo 4 te verilmiştir (Moawad ve ark., 2013).

4 Tablo 4. Baladi oğlakların Longissimus Dorsi kasında Mineral madde kompozisyonu (mg/100g.) Mineral composition mg/100g meat Demir(Fe) 2.97 Sodyum (Na) Potasyum (K) Kalsiyum (Ca) Magnesyum (Mg) Ülkemizde kadın hastalarda ve gebelerde demir anemisi ve kemik erimesi gibi problemler yaygın olarak görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında, oğlak etinin sahip olduğu demir ve kalsiyum içeriği ile bu ihtiyacı karşılayabileceği, yukarıdaki verilere bakarak söylenebilir. Vücuttaki biyokimyasal reaksiyonlar için gerekli olan potasyum bakımından da oğlak eti oldukça zengindir. Baladi oğlaklarının longissimus dorsi (sırt bel-göz)) kasında yapılan yağ analizlerine ilişkin elde edilen veriler aşağıda verilmiştir. Tablo 5. Baladi oğlaklarının longissimus dorsi kasındaki yağ asidi profili (%)(Moawad ve ark., 2013) Yağ asidi % FA Indices % Oranı C10:0 Kaprik 0.14 SFA 44.6 C12: 0 Laurik 0.12 MUFA 45.1 C14: 0 Miristik 3.84 PUFA 10.3 C15: 0 Pentadekanoik 0.82 UFA 55.4 C16: 0 Palmitik PUFA/SFA 0.23 C17:0 Heptadekanoik 1.54 MUFA/SFA 1.01 C18: 0 Stearik 14.2 UFA/SFA 1.24 C16: 1 Palmitoleik 3.2 AI 0.71 C18: 1 Oleik 41.9 (18:0+18:1)/16: C18: 2 Linoleik 6.5 DFA 69.6 C18: 3 Linolenik 1.7 OFA 30.4 C20: 4 Araşidonik 2.1 DFA:OFA 2.29 Arzu Edilen Yağ Asitleri (DFA), (DFA = MUFA + PUFA + C18:0). SFA: Doymuş yağ asitleri, MUFA: Tek Doymamış Bağlı Yağ Asitleri, PUFA: Çoklu Doymamış Uzun Zincirli Yağ Asitleri, UFA: Doymamış Yağ Asitleri Kolesterolü Yükseltici veya Arzu Edilmeyen Yağ Asitleri (OFA), (OFA = SFA C18:0). Aterogenik Indeks (AI), [AI = (C12:0 + (C14:0 4) + C16:0) / (UFA)]. Kolesterol bakımından diğer kırmızı et çeşitleri içinde en düşük değere sahip olması, keçi etini avantajlı kılmaktadır. Keçi etinde saptanan faydalı yağ asit oranı % 61 ile 80 arasındadır. Bu da oldukça yüksek bir orandır. Keçi etindeki doymamış yağ asitlerinin yüksek olması, doymuş yağların düşük olması en önemli özelliklerinden birisidir. Buna ek olarak gerek kas içi, gerek kas arası, gerekse de deri altı yağı olarak en az yağa sahip karkas olması ile ayrıcalık arz eder. Bütün bu noktalar göz önüne alındığında keçi eti, insan sağlığı açısından özellikle de kalp ve damar sağlığı açısından çok rahatlıkla tüketebilecek bir kırmızı et çeşidi olarak öne çıkmaktadır. Keçi eti, diğer kırmızı etlerle kıyaslandığı zaman, istenilen yağ asitlerinin (doymamış yağ asitleri) yüksek olması nedeniyle, kan kolesterol düzeyine ve koroner problemlere etki bakımından daha avantajlı durumdadır. Keçi etinin vitamin içeriği bakımından

5 da zengin olduğu, bu özelliği nedeni ile sinir sistemini koruduğu, cilt ve deri hastalıklarının oluşumunu engellediği bilinmektedir. Sinir sistemi için gerekli vitamin miktarları, keçi etinde ideal ve doğal koşullarda bulunmaktadır. Bunlar biyokimyasal olarak, karbonhidrat ve yağ yakımında destektir, aynı zamanda sağlıklı saç, deri ve tırnak oluşumunda etken maddelerdir. Demir oranı ise tüm etlerden daha yüksektir (Koluman, 2014). Kuzu ve oğlak etinin biyokimyasal analizlerinin yapıldığı bir çalışmada, keçi etinin yağ içeriğinin yaklaşık %60 daha düşük olduğu ortaya çıkmıştır. Organoleptik panelde ise tüm veriler bir arada değerlendirildiği zaman oğlak etinin lezzetinin kuzu etinden daha yüksek olduğu bildirilmiştir (Sen ve ark., 2004). Baladi oğlaklarının etlerindeki mikrobiyal analiz sonuçları Tablo 6 da verilmiştir (Moawad ve ark., 2013). Tablo 6. Baladi oğlaklarının longissimus dorsi kasının mikrobiyal analizi (cfu /g kasap koşullarında) Mikrobiyal analiz Toplam mikrop sayısı Ortalama ±SS Salmonella spp. Negatif 0.00 Staphylococcus aureus Negatif 0.00 Fungus Negatif 0.00 Coli 2.3x102, 2.8x102 ve 3.4x x 102 ±0.55x102 Toplam canlı bakteri sayısı 4.7x104, 5.3x104 ve 6.1x x 104 ±0.70x104 SS: standart sapma Moawad ve ark. (2013) bildirdiğine göre, Eze ve Ivuoma (2012) oğlak etlerini mikrobiyal analizi ve gıda güvenliği açısından değerlendirmiş ve ette bulaşıklığın daha çok kesim, parçalama ve saklama sırasında geliştiğini bildirmiştir. Tabloda verilen değerler eşik değerlerin altında kalmaktadır. Farklı etlerle kıyaslandığı zaman tüketiciye ulaşana kadar oğlak etinin mikrobiyal açıdan diğer etlere oranla daha dayanıklı olduğu görülmektedir. Oğlak etinde Vitamin B düzeyi oldukça yüksektir. Vitamin B yağ yakımında etkili bir vitamindir. B12 vitamin bakımından zengin oğlak eti deri sağlığı ve güzelliği açısından önemli bir kaynaktır. Aynı zamanda kalp sağlığı ve mental sağlık için de önerilen bir vitamindir.vitamin A içeriği yüksek olduğu için de özellikle hücre yenilenmesini desteklemektedir (Koluman, 2014). Irk Seçimi Dünya genelinde keçicilik sektörü, daha çok süt, ya da hayvansal lif yani moher, kaşmir üretimi yönünde gelişmiştir. Bu verim yönleri ekonomik ölçekte değerlendirilebildiği ve pazarlama koşulları oluşturulabildiği için ön plana çıkmıştır. Gelişmiş olan ülkelerin çoğunda keçi eti pişirme teknikleri ile yemek çeşitleri üzerinde bilimsel çalışmalara yürütülmektedir. Ülkemizde keçi bu konuda hiç çalışma olmaması ve bu etin diğer kırmızı etlerle benzer pişirme yöntemleri ile değerlendirilmesi sonucunda, keçi etine karşı bir ön yargı oluşmuştur. Bu ön yargı sonucunda, keçi eti hak ettiği ilgiyi görmemiştir. Ayrıca süt üretimini birinci dereceden önemseyen bir yetiştirme sisteminde doğan erkek oğlaklar et verimi açısından beklenilen performansı gösterememiştir. Bunun sebebi süt tipi oğlakların, genetik özelliğinden dolayı genetik olarak canlı ağırlıklarının ve besi canlı ağırlık kazançlarının düşük olması, yetiştiriciliğin genellikle ekstansif ve elverişsiz koşullarda gerçekleşmesi gibi konular keçicilikte et sektörünün gelişememesinde önemli olan faktörlerdendir. Dünya da et verim yönü açısından değerlendirilen iki genotip İspanyol ve Boer keçileri, ülkemizde ise Kıl ve Honamlı keçileridir. Keçilerin besi performansı üzerine yürütülen araştırmalar sonucunda sütçü

6 tip keçilerin oğlaklarının günlük canlı ağırlık kazançlarının g arasında değiştiği ancak etçi tip keçi ırklarında bunun g/gün e kadar çıktığı belirlenmiştir (Casey, 2015). Bello ve Babiker (1988), Saanen ve Toggenburg ırkları üzerinde çölde ve ılıman iklim koşullarında besi denemesi yapmışlardır. Araştırma sonucunda, çöl koşullarında yetiştirilen oğlakların yem değerlendirme katsayısı ve günlük canlı ağırlık artışlarının, ılıman çevre koşullarında yetiştirilen oğlaklardan daha düşük olduğunu bildirmiştir. Nitter (1975), Alman Asil Alaca ırkı keçilerin optimum çevre koşulları altındaki günlük canlı ağırlık artışlarının ortalama 220 g olduğunu belirlemiştir. Dolayısı ile oğlak besisinde çevre koşularının önemli olduğu söylenebilir. Özellikle sıcak ve nemli koşullarda yürütülen besi çalışmalarında, süt tipi oğlakların besi döneminde canlı ağırlık kaybettikleri, tarafımızdan yürütülen çalışmalar sonucunda ortaya konulmuştur (Darcan, 2000; Darcan ve Güney, 2002a; Darcan ve Güney, 2002b). Farklı ırklara ait oğlaklarda günlük ağırlık artışları (Saanen x Kilis) x Kilis ve (Saanen x Kıl) x Kıl melezi erkek oğlaklarda 131 ve 127 g (Güney, 1984); Saanen ve Bornova oğlaklarında ve 132 g (Koşum ve ark., 2003) olarak bildirilmiştir. Aktaş ve ark. (2015) yerli genotipler üzerinde çalışmış ve entansif oğlak besisi açısından bu ırkların performanslarının oldukça iyi olduğunu ortaya koymuşlardır. Bu ırklarda et kalitesine yönelik çalışmaların yapılması ile bu konu hakkında daha somut yaklaşımlarda bulunulabilecektir. Ülkemizde sub-tropik iklim koşullarında geliştirilen bazı melez ve saf oğlakların besi performanslarına ait veriler Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7. Sub-tropik iklim koşulları altında geliştirilen bazı melez ve saf oğlakların besi performanslarına ait veriler Genotip Yemden Yararlanma (kg) Günlük canlı ağırlık artışı (g) Kaynaklar Saanen x Kilis Tuncel ve Bayındır, 1983 Saanen x Kıl Güney ve ark.,1984 Saanen x Kilis Güney,1984 Alman Alaca x Kıl (F1) Çayan ve Güney,1986 Damascus Biçer ve ark., 1992 Damascus x Kıl Kor, 1991 Alman Alaca x Kıl (G1) Çelik ve ark.,1999 Alman Alaca x Kıl (G1) Darcan, 2000 Alman Alaca x Kıl (G1) 6,4-9, Darcan ve Güney, 2002a Alman Alaca x Kıl (G1) 8,8 116 Darcan ve Güney, 2002b Honamlı 5,6 209 Aktaş ve ark., 2015 Kıl 4,7 231 Aktaş ve ark., 2015 Bu çalışmaların bir çoğu, özellikle kombine ya da süt tipi keçilerin oğlak besisinden elde edilen verilere dayanmaktadır. Süt tipi ırkların oğlaklarının besi performansı iyi olmadığı için

7 karlı bir besicilikten söz etmek mümkün değildir. Bu tip oğlakların, sütten kesilmeden yaklaşık kg canlı ağırlıkta pazara sunulması daha doğru bir yaklaşım olabilir. Süt tipi keçilerden elde edilen oğlakların beyaz oğlak eti veya süt oğlağı tabir edilen ve İspanya, Meksika ve Fransa ve İtalya gibi ülkelerde Cabritos olarak pazarlanan dönemde değerlendirilmesi önemlidir. Tüm dünyada Boer keçileri, keçi eti üretiminde en çok tercih edilen ırk olarak dikkat çekmektedir. Boer keçilerinin besi performansı iyi ve et kalitesi de oldukça yüksektir. Buna ek olarak yan ürün olarak sakatatlarının da çok lezzetli olması, Boer keçilerinden elde edilen gelirin artmasına neden olmaktadır. Özellikle Brezilya, İspanya, Yunanistan ve Portekiz de keçi sakatatları birçok yöresel yemekte yoğun olarak kullanılmaktadır (Dalmas ve ark., 2011; Aristoy ve Toldra, 2011; Stanisz ve ark., 2009; Brasil ve ark., 2014). Diğer taraftan Boer keçilerinin üreme performansı ve annelik yeteneği oldukça iyidir. Boer keçilerinin döl verimi ortalama 1.93 düzeyindedir. Buna ek olarak 6 aylık yaşta cinsi olgunluğa ulaşır, 9 aylık yaşta ilk kez damızlıkta kullanılabilirler. Poliöstrük olmaları nedeni ile yılın her mevsiminde çiftleştirilebilirler (Casey, 2015). Boer oğlaklarının besi gücü üzerine yürütülen çalışmalara ait bulgular, aşağıda özetlenmiştir. Genotip Tablo 8. Boer Melezi oğlakların besi performansı üzerine yürüteln çalışmalar Yemden Yararlanma Oranı (kg) Günlük canlı ağırlık artışı (g) Ref. Boer x Saanen Dhanda, 2001 Boer xangora Dhanda, 2001 Boer x Feral Dhanda, 2001 Boerxİspanyol 5, Pinkerton et al., 2015 BoerxNubia 9, Pinkerton et al., 2015 MubendexBoer 9,50-10, Asizua et al., 2014 Saf Boer oğlakların, sütten kesimden sonraki günlük canlı ağırlık kazançları 227 g olarak bildirilmiştir (Casey, 2015). Boer keçileri dünyanın birçok bölgesinde yerli gen kaynakları ile melezlenerek et verimi artırılmaya çalışılmıştır. Buna bağlı olarak sütçü tiplerin besi performansı bakımından, bu gen kaynağından yararlanılarak iyileştirilmesi, sadece et üretimi düşünülüyorsa önerilen bir sistemdir. Et veriminin iyileştirilmesine yönelik bir çalışmada süt verimin gerileyeceği dikkate alınmalıdır. Bu konuda Honamlı ve Kıl keçilerinin ana hat olarak kullanıldığı, et kalitesini iyileştirmeye yönelik çalışmaların hayata geçirilmesi, kalite ve ekonomik üretim anlamda, pazarda sorun olabilecek bazı özelliklerin iyileştirilmesine olanak sağlayabilecektir. Seçilecek ırk kadar, fizyolojik dönemler dikkate alınarak oluşturulmuş besleme takvimi, döl verimini dolayısı ile elde edilecek et miktar ve kalitesi üzerinde etkili olmaktadır. Buna bağlı olarak, anaç keçilerin gebelik, laktasyon, çiftleşme dönemlerinde, oğlakların ise doğumdan, sütten kesime kadar; büyütme dönemi ve besi dönemi beslenmesinin düzenlenmesine yönelik önerdiğimiz model, Şekil 1 de verilmiştir. Et ve süt tipi keçilerde verim üzerinde pozitif etkileri olan beslemeye yönelik ipuçları da yine Şekil üzerinde açıklanmıştır.

8 Şekil 1. Et ve süt tipi keçi ve oğlakların farklı dönemlerdeki beslenmesine yönelik önerilen model Et ve süt tipi oğlak be keçilerin besleme dönemine ilişkin olarak geliştirdiğimiz modelde aynı zamanda besleme maliyeti de dikkate alınmıştır. Bu model entansif yetiştiricilik koşullarının söz konusu olduğu sistemler için geçerlidir. Keçi Eti Üretiminin Fizibilitesi Ülkemizde keçi eti üretimine başlamak için, öncelikle pazar koşulları, maliyet hesabı ve tüketici davranışları dikkatle incelenmelidir. Ülkemizde işçilik ve yem girdileri hayvancılık sektörünün en önemli iki sorunundan birisidir. Bu iki kalem işletme girdi analizinde en üst sırlarda yer almaktadır. Buna ek olarak keçi eti konusundaki ön yargı pazarlama konusunda en büyük handikaptır. Keçi eti üretimine yönelik bir işletmecilik tercihen entansif mera koşulları ile birlikte değerlendirilmedir. Keçi tür özelliği olarak, en elverişsiz meraları bile değerlendirebildiği için bu tip meralarda dahi ekonomik ölçekte yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Tablo 9. Entansif koşullarda yetiştirilen 100 başlık et ve süt tipi keçi işletmesinin tüm girdilerin eşitlendiği koşullardaki yıllık fizibilitesi Giderler Et keçiciliği Süt keçiciliği Anaç Oğlak sütten kesim öncesi Yem giderleri Oğlak besi İşçilik (1 aile) ( aile+ 1 işçi) TOPLAM

9 Gelirler Erkek oğlak satışı Dişi oğlak satışı Süt satışı TOPLAM Yaklaşık karlılık Sürü yenileme oranı 0 -Mortalite %10 -Diğer giderlerin tümü eşit tutulmuştur. -Süt verimi ülkemiz koşullarına göre 2.5 lt., laktasyon ise etçilerde 180, sütçülerde ise 285 gün olarak hesaplanmıştır. 1 kg. Süt 2 TL dir. -Oğlak satışı canlı olarak yapılmaktadır. Dişiler damızlık olarak satılmaktadır.oğlak kemikli et satış fiyatı 25 TL/kg dir. Tablo 9 incelendiğinde, günümüz koşullarında entansif keçi eti yetiştiriciliğinin henüz karlı olmadığı çok net olarak görülmektedir. Genellikle et üretiminde mera koşularının efektif olarak değerlendirildiği yetiştirme tipleri tercih edilmektedir. Diğer üretim dallarında olduğu gibi keçicilikte de, kaba yem girdisinin minimuma çekilmesi hedeflenmelidir. Dolayısı ile mera koşullarının uygun olmadığı bir yetiştiricilik sisteminde, kar oranları beklendiği düzeyde gerçekleşmemektedir. Buna bağlı olarak ülkemizde mera rehabilitasyonuna yönelik çalışmaların artırılmasına, keçi eti tüketiminin özendirilmesine ve pazarlama kanallarının oluşturulmasına yönelik çalışmaların hız kazanmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Süt keçiciliğinde yeni yöntemlerin geliştirilmesi ve beyaz oğlak eti ürününün tanıtılması ile karlılık daha yüksek düzeyde gerçekleşebilecektir. Keçi Eti Pazarlama Kanallarının Oluşturulması Türkiye de keçiler, genellikle marjinal alanlarda bulunan ev halkının hayvansal protein ihtiyacını gidermek üzere yetiştirilmektedir. Bu bölgelerde sıfır girdi ile üretim maliyeti aşağı çekilmekte ve ekstansif yetiştiricilik bu hali ile özellikle düşük gelirli kırsal bölge ailelerinin tek geçim ve hayvansal protein kaynağı olarak bilinmektedir. Düşük fiyatlar ile pazarda yer almaları dezavantaj gibi görünse de, girdi maliyetinin sıfıra yakın olması ve aile iş gücünün yüksek düzeyde değerlendirilmesi gibi özellikleri bu bölgelerde keçi yetiştiriciliği için avantaj haline gelmektedir. Süt keçiciliğinde verim canlı ağırlık başına değerlendirildiğinde 100 kg canlı ağırlık başına süt verimi, süt sığırcılığındakinden daha yüksektir. Örneğin 650 kg canlı ağırlığa sahip, 30 L. süt veren bir inekte verim % 4.61 iken, 50 kg canlı ağırlığa sahip 3 L. süt verimi olan bir keçide verim % 6 düzeyinde gerçekleşmektedir. Diğer taraftan, keçi sütünün özellikleri nedeniyle satış fiyatının inek sütüne göre 2 kat kadar daha yüksek olduğu, ikizlik oranının yüksek olması gibi özellikleri bakımından değerlendirildiğinde karlı bir üretim kolu olduğu söylenebilir. Ancak süt üretimi oldukça zahmetlidir. Buna ek olarak yüksek süt veren keçiler hassastırlar. Bu nedenle süt keçisi yetiştiriciliğinde başarı teknik ve yönetsel bilgi birikimi ile mümkün olabilmektedir. Doğru tekniklerle üretim yapıldığı zaman kısa süre içinde yatırım maliyetleri karşılanarak kara geçilmektedir. Ancak bu sistemde doğan erkek oğlakların pazarlanması önemli bir sorun yaratmaktadır. Sütçü tip oğlakların besi performansı ve karkas kalitesinin düşük olması nedeni ile yetiştiriciler en azından daha fazla yem yemesin diye bir an önce erkek oğlaklardan kurtulmaya çalışmaktadır. Genellikle, erkek oğlakların %80 i, kar amaçlı değil de işletmelere getirdiği mali yükten kurtulmak üzere pazarda çok düşük fiyatlarla satılmaktadır. Bu rantabilite açısından önemli bir sorundur.

10 Keçi yetiştiriciliğinde, sütten kesim deprasyonu konusu da oldukça önemlidir. Oğlaklar, bu dönemde oldukça hassas olmaktadır. Burada temel sorun; keçilerin süt veriminin yüksek olması ve oğlakların sütten kesim öncesinde yüksek miktarda süt tüketme imkanına sahip olmaları nedeniyle rumen gelişiminin baskılanıyor olmasıdır. Bu durum, sütten kesim sonrası büyümede oluşan gerilemenin ana nedenidir. Bu nedenle oğlakların sütten kesimden önce beslenme rejimlerinin planlanması ve bu dönemin dikkatli bir şekilde yönetilmesi zorunludur. Kolostrum dönemi tamamlandıktan sonra, oğlakların ilk 1 ay süt emmeleri ve takip eden ayda analarının tek sağıma alınmaları, oğlakların süt tüketimini baskılayarak katı yem tüketimine yönelmelerine neden olur. Bu durum rumen gelişimini teşvik ederek, sütten kesimde ortaya çıkan sütten kesim stresi en düşük seviyeye çekilebilir. Yine sütten kesimden önce süt yerine kaliteli süt ikame yemleri kullanılması, sütten kesime doğru sıvı yemde süt ikame yemi düzeyinin artırılması gibi yöntemlerle oğlakların katı yem tüketimi teşvik edilebilir. Bu şekilde sağlıklı oğlak büyütme yapılabilir. Bu iki yöntemde çevre koşulları ve ani sıcaklık değişimleri çok önemlidir. Etçi tip oğlakların annelerinin sağılmaması önerilmektedir. Sütçü tip oğlaklarda ise işletme tipi, yetiştirme sistemi, sütün pazarlama koşulları gibi konuların dikkate alındığı bir büyütme programı, sütten kesim stresinin önlenmesi açısından önem taşımaktadır. Uygulanacak büyütme sistemine, tüm faktörlerin birlikte ele alınarak karar verilmesi, doğru bir yaklaşım olacaktır. Bu konuya ilişkin olarak et ve süt tipi oğlakların büyütülmesi pazara sunulmasına yönelik tarafımızdan geliştirilen model aşağıda verilmiştir (Şekil 2). Şekil 2. Süt ve et tipi oğlakların büyütme ve pazara sunulma dönemlerine ilişkin önerilen model Bu model çerçevesinde süt tipi işletmelerde elde edilen oğlaklar, 4 farklı dönemde satılabilir. Her aşama için işletme koşulları belirleyicidir. Modelde oğlakların büyütülme koşulları da dikkate alınmıştır. Önerdiğimiz model çerçevesinde, süt tipi oğlakların kg. canlı ağırlıkta ve sütten kesilmeden, gerekirse sadece mera koşullarında beslenmesi esasına dayalı olan Süt oğlağı ya da beyaz oğlak eti konsepti içinde, kesimlerin ilk 3-6 ay içinde

11 gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu şekilde ne işletmeye ek bir yem maliyeti getirecek ne de uzun süre beside tutulması ve ergenlik dönemine ulaşması nedeni ile et kalitesinde gerilemeler ortaya çıkacaktır. Ancak bunun için süt oğlağı tanıtımı yapılarak pazarlama koşulları iyileştirilmeli ve üretim ekonomik ölçeklere çekilmelidir. Erkek oğlaklar 6 aylık yaşta cinsel olgunluğa ulaşmaktadır. 9 aylık dönemde tam aktif hale geçen koku bezleri, et kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Ayrıca hormonal değişimler yine keçi eti üzerinde olumsuzluk yaratmaktadır. Bu nedenle süt tipi oğlakların, 9 aylık yaştan önce pazara sunulması önerilmektedir. Et kalitesi bakımından ortaya çıkan bu sorunların giderilmesine yönelik olarak, Akdeniz bölgesinde erkek oğlaklar kastre edilmekte ve 1 yaşında erkeç tabir edilen yaşında erkekler satışa sunulmaktadır. Bu da bir yöntemdir. Ancak AB uyum sürecinde hayvan refahı konusundaki düzenleme ve kısıtlamalar bir handikap olacaktır. Keçi eti ülkemiz koşullarında sadece bölgesel pazarlarda değerlendirilmektedir. Bazı bölgelerde, geleneksel oğlak çevirme, kuyu tandırı veya oğlak dolması gibi özel yemek çeşitleri, oğlak eti tüketimi açısından önemli bazı ipuçları vermektedir. Oğlak eti, kendine has pişirme yöntemleri olan bir et çeşididir ve diğer kırmızı etlerin pişirilmesinden farklı yöntemler kullanılması gerekmektedir. Keçi etinin pişirilme teknikleri ve yemek tarifleri bilimsel araştırmalara konu olmuştur. Türk mutfağına yönelik bilimsel çalışmaların da başlatılması, keçi eti tüketimi konusunda bazı önemli veriler elde edilmesini sağlayacaktır (Dalmas ve ark., 2011; Aristoy ve Toldra, 2011; Stanisz ve ark., 2009; Brasil ve ark., 2014). Ülkemizde kişi başı yıllık 12,7 kg kırmızı et tüketildiği görülmektedir. Toplam küçükbaş et üretimi 126 bin ton olup, ihracat miktarı 1350 ton olarak gerçekleşmiştir. Kişi başına küçükbaş et tüketimi ise 1,6 kg dır (Ref.: Er. Tar ). Bunun büyük bölümünü kuzu ve koyun eti oluşturmaktadır. Ancak yerli ırkların yoğunlukla kullanıldığı küçükbaş hayvancılıktaki et üretimi, hayvan başı verimlilik oranının düşük olması, yemlerdeki fiyat istikrarsızlığı ve kalite düşüklüğü, hayvan sağlığı ve refahı konusunda sıkça ortaya çıkan sorunların giderilememesi nedeni ile istenilen rantabiliteye ulaşamamıştır. Bu konuda önemli bir gelişme son yıllarda hayvancılık sektörüne yapılan desteklerin önemli ölçüde artış göstermesidir. Hayvancılık desteklerinin 2000 yılında toplam destekler içinde aldığı pay %0,5 iken, 2013 yılında %30 seviyesine yükselmiştir (Ref.: Er. Tar ). Günümüzde AB de koyun-keçi yetiştiriciliği iç pazarı koruma ve dış satımı özendirme dışında, doğrudan ödemeler şeklinde desteklenmektedir. Bu ödemeler, anaç koyunkeçi ile kuzu-oğlak primleri ve tamamlayıcı primlerden oluşmaktadır. Buna ek olarak, küçükbaş hayvancılıkta örgütlenme de gelişme göstermiş ve tüm destekler, bu birlikler aracılığı ile ödenmeye başlanmıştır. Ancak son dönemlerde yaygın olarak gerçekleştirilen destek ve kredi olanakları ile küçükbaş hayvancılık yapısı değişmiş, besicilik artık büyük işletmecilerin ve sanayicilerin eline geçmiştir. Yani aslında değer üretmeyen ve sistem açıklarından yararlanan kişilerin mevcut olması hem tüketicinin pahalı et almasına hem de emektar yetiştiricinin yeteri kadar kazanamamasına neden olmaktadır. Örgütlenme konusundaki gelişme küçükbaş hayvancılık faaliyetlerinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Tüm bu gelişmeler, küçükbaş hayvancılık sektöründe pazarlama kanallarının geliştirilmesi açısından önemli atılımlar olarak değerlendirilebilir. Keçi etinin pazarlanmasına yönelik model bir çalışma Şekil 3 te verilmiştir.

12 Şekil 3. Türkiye için önerilen pazarlama kanalları Türkiye de keçi eti pazarlama kanalları ekstansif üretimin yaygın olduğu yerel pazarlar ile entansif keçi eti üreten işletmelere yönelik ulusal pazarlar şeklinde iki ayrı seviyede değerlendirilebilir. Keçicilik sektöründe özellikle kırsal alanda yetiştiricilik yapan yetiştiricilerin pazarlama kanallarının güçlendirilmesi sosyo-ekonomik önem taşımaktadır. Bu seviyede üretilen ürünler ulusal pazarlarda da yöresel ya da ekolojik ürün olarak yer alabilir. Bu konuda özellikle canlı hayvan olduğu kadar kesim sonrası elde edilen karkasların çiftlikulusal pazar arasındaki soğuk zincir koşullarının iyileştirilmesi ve aracı tabir edilen tüccarların bu sektörden uzaklaştırılmasına yönelik yaptırımların hayata geçirmesi önem arz etmektedir. Yetiştirici çepiçi canlı olarak 6-8 TL/kg olarak satmakta, hatta bazen satamamaktadır. Aracılar tarafından çok düşük fiyatlarla alınan canlı hayvanlar kesildikten sonra TL/Kg a küçükbaş hayvan karkaslarını pazarlamaktadır (Anonim, 2015). Entansif keçi eti üreten işletmelerin kendi et ürünleri konusunda modern işleme teknikleri kullanılarak markalaşma yoluna gitmeleri özendirilmelidir. Bu konuda girişimci ruhu ile önder olan işletme sayısı azda olsa mevcuttur. Entansif işletmelerin keçi eti pazarına girerken karşısına çıkacak iki önemli sorundan birisi keçi eti konusundaki tüketici önyargısı, diğeri ise keçi etinin besleyici değeri ve doğru pişirme teknikleri açısından yeterli bilgilendirmenin olmamasıdır. Keçi etinin kendine has bir pişirilme tekniği vardır. Bu nedenle keçi eti mutfağı diğer kırmızı etlerden farklı şekilde tanıtılmalıdır. Keçi eti çok değerli ve sağlıklı bir et olmasına rağmen, yanlış dönemde kesilen ve yanlış pişirilen etlerin tüketilmesi sonucunda bu türe karşı bir önyargı, bir direnç oluşmuştur. Keçi etinin, en düşük kaloriye sahip görülen tavuk etinden bile daha düşük kalorisi olduğu bilinmektedir. Obeziteyle mücadele ulusal programlarımızın daha başarılı olması ancak proteinin ve özellikle kırmızı etin tüketici ile buluşmasının sağlanması ile daha kolay olacaktır. Bu açıdan keçi eti oldukça önemli bir kırmızı et kaynağı olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca koyun ve keçi etinin bölgesel tüketimdeki yeri, bazı coğrafi etiketli hayvansal ürünlerin üretimindeki yer göz ardı edilmemelidir. Buna bağlı olarak keçi ve koyun etinin kendine has özellikle dikkate alınarak yetiştirilmesi, pazarlanması, örgütlenmesi ve tüketilmesi konusunda bağımsız ülkesel değil, bölgesel stratejilerin belirlenmesi yerinde olacaktır.

13 Bu bölümde vurgulanması gerekli olan başka bir konu özellikle oğlakların pazara sunulması sırasında transfer maliyetinin oldukça yüksek olmasıdır. Zaten düşük fiyatta pazarlanan oğlak satışından elde edilne gelirin büyük bir bölümü taşıyıcı firmalara verilmektedir. Bunun için taşıma konusunda keçi yetiştiriciliği yapan işletmelere destek verilmesi önem taşımaktadır. Ülkemizde Keçi Eti Üretimini Geliştirmek İçin Stratejiler ve Somut Öneriler Süt ve et keçiciliği birbirinden ayrılmalı ve bu iki üretim dalını kendi içinde geliştirecek strateji ve modeller uygulanmalıdır. Et tipi keçilerde sağım yapılmamalı, sütün tamamının oğlak tarafından değerlendirilmesi sağlanmalıdır. Buna ek olarak mera da yetiştiricilik, mera koşullarının iyileştirilmesi gibi konular özendirilmelidir. Aksi takdire her iki yetiştiricilik dalında da karlılık diğer yetiştirme tiplerine göre oldukça düşük düzeyde gerçekleşecektir. Keçiler kurak bölgelerde ekonomik ölçekte üretime devam edebilme yeteneğindedirler. Bu tip bölgelerde kurağa dayanıklı yerli yem ve mera yem bitkilerinin yetiştirilmesi ve selüloz içeriği yüksek bu bitkilerden yararlanmak üzere et keçiciliğinin özendirilmesi iklim değişikliği konsepti içinde önem kazanmaktadır. Et tipi keçi yetiştiriciliği için döl verimi ve ikizlik oranı yüksek ırk ve tiplerin geliştirilmesine yönelik ıslah çalışmaları uygulanmalıdır. Çoklu doğum önerilen modelde et üretiminin artırılması bakımından avantaj sağlayacaktır. Ufak cüsseli ve yeterli kalitede et üretemeyen süt tipi keçi ırklarının pazarda yer alması nedeni ile oluşmuş olan ön yargının giderilmesi gerekmektedir. Süt tipi oğlaklarının besi gücü düşüktür. Süt tipi oğlak besisi karlı olmadığı için bu tip hayvanlar cabritos örneğinde olduğu gibi erken dönemlerde süt oğlağı ya da beyaz oğlak eti olarak pazarlanmalıdır. Canlı ağırlığın kg besleme periyodunun ise en fazla 3-6 aylık olması önerilmektedir. Günümüz Türkiye sinde keçi eti üretim ve tüketimine ilişkin olarak et tipi yerli ve egzotik ırklara dayalı genetik potansiyel, beslenme stratejileri gibi nicel etmenler; keçi eti ve karkas karakteristikleri gibi nitel etmenleri içeren proje ve programların oluşturulmasına ve uygulamaya konulmasına gereksinim bulunmaktadır. Bu projelerde pazar ve pazarlama gibi ekonomik etmenler de yer almalıdır. Eğer Kıl keçiyi döl yatağı olarak alıp hedefe yönelik çalışmalar yapılacaksa, et verimi yönünden yüksek genetik yapılı tekelerin kullanılması ile karkas kalitesi yüksek ve hızlı gelişen hatların elde edilmesi gerekmektedir. Bu konuda Honamlı ve Boer keçilerinden yararlanılabilecektir. Sürdürülebilir tarım içerisinde et tipi keçilerin mevcut özelliklerinden yararlanılması ve marjinal alanlarda et verim yönünden ıslah edilmiş tip/ırkların yetiştiriciliğinin desteklenmesi önemlidir. Keçi eti konusunda kamu spotu, reklamlar ve özel sektör öncülüğünde tanıtım çalışmaları yapılmalıdır. Keçi etinin pişirilme teknikleri ile keçi eti ile yapılan yemeklerin tarifleri ünlü gurme ve aşçılar tarafından görsel ve yazılı basın aracılığı ile kamuoyuna tanıtılmalıdır. Bu konuda yapılacak bilimsel çalışmalar desteklenmesi gerekli konular arasında yer almalıdır.

14 Özellikle keçi eti üretimine yönelik bir pazarlama modeli oluşturulmalı ve bu en kısa sürede hayata geçirilmelidir. Buna ilişkin önerilerimiz metin içinde detaylı olarak anlatılmıştır. Entansif keçi eti üreten işletmelerin markalaşma yoluna gitmeleri özendirilmelidir. Keçiciliğin ülkemizde sosyolojik önemi olan bir üretim dalı olduğu, gelecekteki planlamalar açısından göz önüne alınmalıdır. Literatür Özeti Aktaş, A.H., Gök, B., Ateş,S., Tekin, M.E., Halıcı, I., Baş, H., Erduran, H., Kassam, S., Fattening performance and carcass characteristics of Turkish indigenous Hair and Honamlı goat male kids. Turkish Journal of Animal Science, 39, Anonim, Et ve süt kurumu, 2015 aralık ayı küçükbaş hayvan alım fiyatları Aristoy, M.C., Toldra, F., Essential amino acids. Handbook of Analysis of Edible Animal By-Products. CRC Press, NY, Asizua, D., Mpairwe, D., Kabi, F., Mutetikka, D., Kamatra, K., Hvelplund, T., Weisbjerg, M.R., Mugasi, S.K., Madsen, J., Growth Performance, Carcass and Non-Carcass Characteristics of Mubende and MubendexBoer Crossbred Goats Under Different Feeding Regimes. Livestock Science, 169, Bello, A., Babiker,A., Growth and carcass characteristics of desert goat kids and their temperate cross. Anim. Prod.,British Society of Anim. Prod., 46, Berbigier, P., Sergent,D., Sophie, S.A., Thermoregulation and meat production of Alpin x Creole and Creole billy-goats in Guadeloupe. Proc. 4 th Int. Conf. On Goats, Brasilia, Vol.2, Biçer, O., Okan,F., Güney,O., Koluman, N., Fattening performance and carcass characteristics of male damascus kids. 43 rd Annual Meeting of EAAP, Sept., Spain. Boyazoglu,J., Morand-Fehr, P., Mediterranean Dairy Sheep and Goat Products and Their Quality. A Critical Review. Small Ruminant Research, 40,1-11. Brasil,L., Queiroz, A., Silva, J., Bezerra, T., Arcanjo, N., Magnani,M., Souza, E., Madruga,M., Microbiological and Nutritional Quality of Goat Meat By-product sarapatel. Molecules 19, Casey, N., Meat Production and Meat Quality from Boer Goats. Erişim tarihi : Çayan,O., Güney,O., The fattening performance and carcass characteristics of hair male kids under intensive feeding conditions. Agric. Prog., de Rec., Agrimed, Sept., Portugal. Çelik,K., Darcan, N., Güney, O., Fırat, M.Z., Effects of diet with different lasalocid sodium levels on fattening performances and carcass characteristics of of crossbred male kids. Journal of Applied Animal Researches, 16, , India. Dalmas,P.S., Bezerra, T.K.A., Morgano, M.A., Milani, R.F., Madruga, M.S., Development of Goat Pate Prepared With Variety Meat. Small Ruminant Research, 98, Darcan (Koluman), N., Çukurova Bölgesi Subtropik İklim Koşullarında Geliştirilen Bazı Keçi Genotiplerinin Bu Koşullardaki Adaptasyon Mekanizmaları Üzerinde Karşılaştırmalı Araştırmalar, 97 s., Adana. Darcan N. ve Güney, O.,2002a. Effect of Spraying on Growth and Feed Efficiency of Kids Under Subtropical Climate. Small Ruminant Research, 43, Darcan, N. ve O. Güney,2002b. Comparative Study on the Performance of Crossbred Goats Under Çukurova Subtropical Climate. J. Applied Animal Research, 22 (2),

15 Dhanda J.S.,2001. Evaluation of crossbred goat genotypes for growth, carcass and meat quality characteristics. PhD Thesis, University of Queensland, Australia. Johnson et al., 1995 FAOSTAT, 2014.www. faostat3.fao.org Güney, O., Saanen x Kilis ve Saanen x Kıl Birinci Geriye Melez Erkek Oğlaklarda Besi Çalışmaları. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,5(2), Güney,O.,Eroğlu,F., Biçer,O., Kastrasyonun oğlaklarda besi gücü ve karkas özelliklerine etkisi üzerine bir araştırma. Doğa Bil. Dergisi, 8(3), Kirton, A.H., Characteristics of goat meat including carcass quality and methods of slaughter. Proc. Workshop on Goat Meat Prod. İn Asia March, Tando-Jam, Pakistan. Koluman N., Dünya da ev Türkiye de Keçi Eti. Dünya Gazetesi, 4 Mevsim Tarım Dergisi, Yıl: 3 Sayı:11 : Kor, A., Damascus x Kıl melezi (F1) erkek oğlaklarda besi gücü ve karkas özellikleri üzerine bir araştırma, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana. Koşum, N., A. Alçiçek, T. Taşkın and A. Önenç, Fattening Performances and Carcass Characteristics ofsaanen and Bornova Male Kids Under an Intensive Management System. Czech Journal of Animal Science. 48(9), Little, K., Meat Goats: Sustainable Livestock Farming. Nuffield Farming Scholarships Trust. Booklet p20. Moawad, R.K., Mohamed, G.F., Ashour Enssaf, M.M.S., El-Hamzy, M. A., Chemical Composition, Quality Characteristics and Nutritive Value of Goat Kids Meat from Egyptian Baladi Breed.Journal of Applied Sciences Research, 9(8), Nitter,G., Preliminary results with intensive fattenning of young goats. Kleinviehzuehter, 23, Pinkerton, F., Nuti, L., McMillin, K., Feedlot Performance and Carcass Characteristics of Tennessee Meat Goats and Boer Cross Wethers. goatdocs.ansci.cornell.edu/.../goatarticles acc. Date ; Sen, A.R., Santra, S.A., Karim, S.A., Carcass Yield, Composition and Meat Quality Attributes of Sheep and Goat Under Semiarid Conditions. Meat Science, 66: Stanisz,M., Slosarz, P., Gut,A., 2009.Slaughter Value and Meat Quality of Goat Kids With Various Share of Boer Blood. Anim. Sci., Pap. Rep., 27, Tuncel, E., Bayındır, Ş., Türkiye de keçilerin genetik ıslahı. Uluslararası Akdeniz Bölgesi Koyun ve Keçi Üretimi Semp., 33-49, Ankara. TÜİK,