KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR

Transkript

1 KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR Prof. Dr. Behiç COŞKUN Selçuk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni ve Hayvan Besleme Bölümü, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları AD-KONYA Tüm sektörlerde olduğu gibi genelde hayvancılık ve daha özelde koyunculukta da ana hedef karlılıktır. Karlı olmayan ya da yeterli düzeyde karlılığa sahip olmayan bir işletmenin faaliyetine devam edebilmesi mümkün değildir. Nitekim yıllarında koyunculukta uzun süreli bir krizin devam etmesi ülke koyunculuğuna önemli bir darbe vurmuş ve koyun sayısında önemli düşüşler gözlenmiştir (Tablo 1) (Tüik,2015). Tablodan da izlenebileceği gibi 2006 yılını takip eden yıllarda küçükbaş hayvan sayısında yaklaşık %20 lik bir azalma olmuştur. Daha sonra koyun eti fiyatlarının yükselmesi, alınan tedbirler ve koyunculukta teşvik tedbirlerinin uygulanması sonucu koyun sayısı artmaya başlamış ve 2014 yılı itibariyle koyun ve keçi sayılarında önemli yükselmeler olmuştur. Tablo 1. Türkiyede koyun ve keçi sayıları (baş) Keçi Toplam culukta başlıca gelir ve giderler Bir koyunculuk işletmesinde karlılığı etkileyen gelir ve gider başlıkları aşağıda verilmiştir. Yapağı fiyatlarının da son yıllarda oldukça düşmesi yapağı yönlü koyun yetiştiriciliğini cazip olmaktan çıkarmıştır ve yapağı gelirlerini önemsiz hale getirmiştir. Bir çok yörede yapağı gelirleri kırkım masraflarını ancak karşılayabilmektedir. Gelir kaynakları içerisinde yer alan gübre gelirinden de çoğu koyunculuk işletmesi yeterince yararlanamamaktadır. TÜİK (2015) verilerine göre 2014 yılında 14,5 milyon koyun sağılmış olup koyun başına 76 kg kadar süt elde edildiği hesaplanmaktadır. Sağmal koyun sayısı ve elde edilen verimin bu kadar yüksek olması sorgulanabilir niteliktedir. Yine de Süt verimi koyunculukta önemli bir gelir kaynağıdır. Yetiştiricilerinin, koyun sütünü mutlaka değerlendirmeleri gerekir. culukta karlılığı etkileyen en önemli gelir kaynağı kuzu

2 gelirleridir. Bir koyunculuk işletmesinde koyun başına elde edilen satılabilir kuzu sayısı arttıkça karlılık da artacaktır. Bu amaçla koyunculuk işletmelerinde çoklu doğum oranını ve kuzuların yaşama gücünü artırmaya yönelik çalışmalar önem kazanmaktadır. Tablo 2. Bir koyunculuk işletmesinde başlıca gelir ve masraf kalemleri culukta Başlıca culukta Önemli Gelir Kaynakları Masraf Kalemleri 1. Kuzu Satış Gelirleri 1. Yem Giderleri 2. Yaşlı ve Damızlık Hayvan 2. İşçilik Giderleri Satışları 3. Damızlık Yenileme ve Değişim 3. Süt Geliri Giderleri 4. Yapağı Geliri 4. Sağlık Giderleri 5. Gübre Geliri 5. Diğer Giderler culukta Beslenme Giderleri Tüm hayvancılık dallarında olduğu gibi koyunculukta da, en önemli masraf kalemi yem giderleridir. Farklı çalışmalarda yem maliyetlerinin, değişken işletme masrafları içerisindeki oranını ile ilgili olarak, %63,47 (Şahinli, 2011), %54,51 (Aktaş, 2009), %54,3 (Delal ve ark. 2002), ve %68,3 (Şahin ve Yıldırım, 2002) gibi farklı rakamlar bulunmaktadır. Bu rakamlardan ortalama yem masrafı %60 olarak kabul edilebilir. culuk daha çok meraya dayalı olarak yapılır ve beslenme detaylı olarak ele alınan bir konu değildir. Damızlık hayvanların kış beslemesi, meraya ek yemleme, iz mineral ilavesi ve kuzu besisi koyun beslemede önem arz eden konular olarak görülmektedir. Bir koyunun yıllık yem maliyeti ne kadardır? Bu sorunun cevabı çok değişkendir. Meraları kullanım süresi, meraların kalitesi, hayvanların merada iken ek yemlemeye ihtiyaç duymaları gibi bir çok faktör tarafından etkilenmektedir. Kangal Akkaraman unun Halk Elinde Islahı çalışmasında yer alan bazı yetiştiricilerin koç altı koyun başına yıllık yem tüketim ve yem maliyetlerine yönelik bir ön çalışmada, 4 farklı ilçede yürütülen ve 5 farklı alt projede yer alan 15 farklı işletmeden elde edilen verilere göre, ve yıllarında ortalama yem tüketim miktarları Tablo 3 de sunulmuştur. Bu rakamlar, işletmenin yıllık yem stoku miktarı koç altı koyun sayısına bölünerek elde edilmiştir. Sonuçta sadece koç altı koyunlardan kuzu elde edileceği için işletmedeki koyun, koç ve tokluların yedikleri yemlerin tümü sadece koç altı koyunlara verilmiş gibi hesap edilmiştir.

3 Tablo 3. Kangal unun Halk Elinde Islahı Çalışmasında Yer Alan Bazı Yetiştiricilerin Koç Altı Başına Yıllık Yem Tüketim ve Yem Maliyetleri Yem stoku kg/k.a.koyun /yıl Fiyat, TL/kg Tutarı TL/yıl Tane yem (Arpa, Buğday, Çavdar, Yulaf) 73,2 0,75 54,9 Saman 80,9 0,25 20,2 Çayır Kuru Otu 71,6 0,45 32,2 Fiğ-Yonca- Korunga 26,6 0,6 16 Karma Yem ( süt Yemi- Kuzu Yemi vs) 7,4 0,95 7 Toplam yem masrafı, TL/koç altı koyun/yıl 130,3 Toplam masraflar, TL/koç altı koyun/yıl 217,2 1 1 : Değişken masraflar içerisindeki yem masrafı oranının %60 olduğu varsayımı ile hesaplanmıştır. Bu rakamlar ve kullanılan yemler bölgelere, illere hatta köylere bağlı olarak değişmektedir. Sivas ta kış uzun sürdüğü için çoğunlukla Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında hayvanlar meraya çıkamamaktadır. Bu nedenle yetiştiriciler en az 4 aylık yem stoklamak zorunda kalmaktadır. Bazı yıllar bu süre daha da uzayabilmektedir. Yetiştiriciler yeterli yem stoklayamadıkları durumda koç katım zamanını değiştirerek önlem almaya çalışmaktadırlar. Nitekim Şekil 1 de de görülebileceği gibi çok sert geçen kış döneminden sonra 2012 yılındaki tepki görülmektedir (Coşkun,2012). Yetiştiriciler normal şartlarda erken koç katarak daha erken dönemde kuzu elde etmek istemektedirler. Ancak bu durumda doğumların, besin madde ihtiyaçlarının en yüksek olduğu gebeliğin son dönemi ve laktasyon başlangıcı döneminin kış aylarına denk gelmesini dolaysıyla yem ihtiyacını artırmaktadır. Bu kadar yem stoklayamayan yetiştiriciler koç katım tarihi ile oynayarak doğumları geciktirmektedirler. Şekil 1: Kangal Akkaraman unun Halk Elinde Islahı Projesinde Yer Alan Yetiştiricilerin Koç Katım Tarihlerindeki Değişim

4 Damızlık ların Besin Madde İhtiyaçları Damızlık koyunların beslenmesinde aşağıda sıralanan farklı dönemlere göre besin maddesi ihtiyaçlarında değişiklikler görülmektedir. Bu dönemlerde kuzulama aralığı ve süt sağımına bağlı olarak farklı sürelerde gerçekleşmektedir. Sağım yapılmayan hayvanlarda laktasyon süresi 3-4 ay kadar olurken, sağım yapılanlarda 6-7 aya kadar sürmektedir. Yine ihtiyaçları etkileyen önemli faktörlerden biri de hayvanın doğum tipidir. İkiz ve üçüz gibi çoklu doğum yapan hayvanlarda ihtiyaçlar daha yüksektir. 1. Yaşama Payı 2. Koç Katım Öncesi Beslenme (Flushing) Geç 5. Laktasyon 6. Orta Laktasyon 7. Geç Laktasyon Bu farklı fizyolojik dönemlerde ve doğum tipine bağlı olarak hayvanların ihtiyaç duymuş oldukları kuru madde, ham protein ve metabolik enerji ihtiyaçları aşağıda verilmiştir. Aşağıdaki Tablo 4 ve Şekil 2 den de izlenebileceği gibi koyunlarda besin madde ihtiyaçlarının en yoğun olduğu dönem, erken laktasyon dönemidir. Gebeliğin son döneminde de ihtiyaçlar yine yüksektir. İkiz kuzulayan koyunların ihtiyacı, tek kuzulayanlara göre önemli ölçüde farklıdır. Hayvanların meraya çıkmadıkları dönemlerde yemleme yapılırken bu ihtiyaçların dikkate alınması yaşama payı ve erken gebelikte hayvanların yağlanmaması ve ileri gebelik ve laktasyon dönemlerinde ise yeteri kadar besin maddesi ihtiva eden rasyonların verilmesi önem taşımaktadır. Tablo 4. Damızlık koyunların besin madde ihtiyaçları (NRC,2007), 70 kg Tek Kuzulu İkiz Kuzulu İhtiyaç Kuru Madde Tüketimi,kg Eneji İhtiyacı, ME, Mcal/gün Ham Protein İhtiyacı g/gün Kuru Madde Tüketimi,kg Eneji İhtiyacı, ME, Mcal/gün Ham Protein İhtiyacı g/gün Yaşama Payı Flushing İleri Lakt Orta Lakt Geç Lakt 1,174 1,289 1,464 1,806 1,954 1,746 1,598 2,248 2,474 2,801 3,447 3,726 3,345 3,05 86,7 101,5 117,2 152,1 221,4 184,4 146,5 1,174 1,289 1,673 1,937 1,954 2,133 1,997 2,248 2,474 3,203 4,350 4,730 4,075 3,811 86,7 101,5 139,6 190,6 297,1 250,4 196,4

5 Şekil kg canlı ağırlığında tek ve ikiz kuzulayan koyunların protein (g/gün) ve enerji (Mcal/gün) ihtiyaçları Kış yemlemesi süresi ve zamanın maliyetlere etkisi Dünya genelinde koyun üretiminde meraların kullanımı ortak payda olarak görülmektedir. Yüksek verimli sütçü koyunların dışında entansif şartlarda koyunculuk yapılması kesinlikle ekonomik değildir. Eğer koyunlar meraları hiç kullanmadan, 12 ay süresince aşağıdaki örnek rasyonlar verilerek beslenmesi halinde oluşacak yem maliyetleri tek ve ikiz kuzulayan koyunlar için ayrı ayrı verilmiştir (Tablo 5 ve 6). Bu tablolardaki veriler, koyunların yılda bir defa kuzuladığı varsayılarak hesaplanmıştır. Tablo 5. Entansif besleme koşullarında yılda tek kuzu alınan koyunlarda farklı dönemlerde kullanılan örnek rasyonlar ve maliyetleri Fiyat, krş/kg Yaş. Payı Flush ing İleri Orta Geç Saman 25 0,7 0,5 0,6 0,8 0,4 0,4 0,5 Çayır Kuru Otu 45 0,7 0,7 1,1 1 0,7 0,7 0,9 Kuru Yonca 60 0,2 0,5 0,6 0,4 Tane Yem 75 0,3 Süt Yemi 95 0,2 0,7 0, Yılı Maliyeti Krş / gün / koyun 49 66,5 64,

6 Tablo 6. Entansif besleme koşullarında ikiz kuzulayan koyunlarda farklı dönemlerde kullanılan örnek rasyonlar ve maliyetleri Fiyat, krş/kg Yaş. Payı Flush ing İleri Orta Geç Saman 25 0,7 0,5 0,6 0,4 0,2 0,7 0,7 Çayır Kuru Otu 45 0,7 0,7 1,1 0,8 0,5 0,7 0,8 Kuru Yonca 60 0,3 0,3 0,5 0,5 Tane Yem 75 0,3 0,4 0,4 Süt Yemi 95 0,4 0,4 0,2 0,2 Pamuk T. Küspesi 85 0,5 0,4 0, Yılı Maliyeti Krş / gün / koyun 49 66,5 64, ,5 Tablo 7. Farklı sürelerde kış yemlemesi yapılan tek ve ikiz kuzuya sahip koyunlarda beslenme maliyetleri Topl. Besl. Süresi, gün Yaş. Payı Flush ing Gblk İleri Gblk Lkts Orta Lkts Geç Lkts Tek D. Yem Masrafı İkiz D. Yem Masrafı Tek D. Topl Masrf Yılı Besl. Maliyeti Krş / gün / Tek D Yılı Besl. Maliyeti Krş / gün / İkiz D Sürekli Entansif Sürekli Mera Kış Beslemesi Kış Beslemesi Kış Beslemesi Kış Beslemesi Kış Beslemesi Kış Beslemesi Kış Beslemesi : Değişken masraflar içerisindeki yem masrafı oranının %60 olduğu varsayımı ile hesaplanmıştır.

7 Tablo 7 de verilen rakamlar, entansif şartlarda koyunculuğun ekonomik olmayacağını ve mutlaka mera kullanımının gerekli olduğunu teyit etmektedir. Tablolardaki rakamlardan aynı zamanda yeni doğan ya da satılabilir konuma gelen bir kuzunun işletmeye maliyeti de hesap edilebilir. Eğer koç altı koyun başına yılda bir kuzu elde ediliyor ise o kuzunun işletmeye maliyeti koyunun yıllık toplam masrafı kadardır; ya da yeni doğmuş bir kuzunun işletmeye maliyeti bir koyunun masraflarının koyun başına alınan kuzu sayısına bölünmesi ile elde edilir. Bir koyunun toplam masrafı Yeni doğan bir kuzunun maliyeti = Bir koyundan elde edilen kuzu sayısı Süt kesiminde satılan bir kuzunun maliyeti ise, aşağıdaki formül ile ifade edilebilir. Satım aşamasına gelen bir kuzunun maliyeti = Bir koyunun toplam masrafı / Kuzuların yaşama gücü Bir koyundan elde edilen kuzu sayısı Bu durumda bir sürüden ne kadar çok çoklu doğum elde edilirse kuzu maliyetleri o kadar düşük olacaktır. Ülkemiz koyun ırklarında ikizlik oranları genelde düşüktür. Çoğu ırklarda %15-20 arasında ikizlik elde edilmektedir. Bu oranlarda ikizlik elde edilen sürülerde, kuzu satımına kadar olan dönemdeki kuzu kayıpları da dikkate alındığında, sütten kesimde elde kalan kuzu sayısı koç altı koyun sayısı kadar ancak olmaktadır (Şahinli, 2011). Hatta yaşama gücünün düşük olduğu bazı sürülerde bir koyundan bir satılabilir kuzu dahi elde edilememektedir ve kuzu başına düşen masraflar daha da artmaktadır. Çoklu doğum oranı yüksek olan sürülerde ise kuzu başına düşen maliyet önemli ölçüde azalmaktadır. Bu nedenle çoklu doğum oranlarını artırmaya yönelik ıslah ve melezleme çalışmaları ülkemiz koyunculuğu açısından oldukça önemlidir. Süt Emen Kuzularda Beslenme Maliyeti Kasaplık bir kuzunun tolam maliyeti, anneye yapılan masraflar ile kesime gidinceye kadar kuzuya yapılan besleme masraflarını kapsamaktadır. Kuzu büyütmede farklı metotlar benimsenebilir. Halıcı ve ark (2015), Aksaray ve Sivas İlinde yürüyen Halk Elinde Islah çalışmasında yer alan bazı işletmelerde kuzu besisinde iki farklı metodu karşılaştırdıkları çalışmada geleneksel olarak sadece anne sütü ve mera ile beslenen kuzular ile anne sütüne ilaveten kuzu başlangıç yemi verilen hayvanlar karşılaştırılmıştır. Anne sütüne ilaveten ek yemleme yapmak gerekli ya da karlı mı? Sorusuna cevap arayan bu çalışma bulguları meraların annenin ihtiyacını karşılayabilecek durumda olması halinde kuzulara süte ilaveten ek yemleme yapılmasının gerekli olmadığını göstermektedir.

8 Tablo 8. Farklı kuzu büyütme metotlarının karşılaştırılması KANGAL AKK AKKARAMAN Özellikler 98. Gün 0-98 günler 98. Gün 0-98 günler CA,kg GCAA,gr CA,kg GCAA,gr Besleme Yöntemi Süzek Geleneksel Cinsiyet Dişi ,3 257 Erkek ,4 286 Doğum Tipi Tek ,5 285 İkiz ,1 258 İşletme , , ,4 247 Genel ,8 272 Kuzu başına Aksaray ilinde 53 kg, Sivas ilinde ise 61,3 kg yem tüketilmiştir (Tablo 9). Buna karşılık 98. Gün canlı ağırlıklarında Aksaray ilindeki kuzularda sadece 2,9, Sivas ilindeki kuzularda ise 3,2 kg lık bir fazlalık söz konusu olmuştur (Tablo 8). Bu fazlalıklar kuzuları 10 gün kadar daha sonra pazara çıkararak telafi edilebilir. Eğer 10 gün erken pazarlamanın önemli bir avantajı yoksa, kuzulara konsantre yem vermenin ekonomik olmadığı söylenebilir. Böylece kuzu başına yaklaşık 50TL lik bir gereksiz harcama önlenebilir. Tablo 9. Süzek yemleme yapılan kuzularda yem tüketimi, canlı ağırlık artışı ve yemden yararlanma değerleri Günlük Yem Tüketimi Akkaraman-Aksaray Günlük Canlı Ağ. Artışı Yemden Yararlanma Kangal Akkaramnı Sivas Günlük Canlı Ağ. Artışı Günlük Yem Tüketimi Yemden Yararlanma gün , , gün , , gün , , gün , , gün , , gün , , gün , ,65 Genel , ,82

9 Sonuç olarak karlı bir koyunculuk yapabilmek için çoklu doğum oranı, kuzuların yaşama gücü, meralardan yararlanma süresi ve mera kalitesi, kuzuların büyüme performansı, sağım ve ek yemleme masrafları gibi faktörlere dikkat edilmesi önem taşımaktadır. Kaynaklar 1. Aktaş, A.H. (2009). Konya ili Karapınar ilçesi koyunculuk işletmelerinin ekonomik analizi. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 89 S, Konya. 2. Coşkun,B. (2012). Koç katım zamanının beslenme maliyetleri üzerine etkisi. Uzunyayla, 4, 6-7, Dellal, İ., Keskin, G., Dellal,G., Gap Bölgesinde küçükbaş hayvan yetiştiren işletmelerin ekonomik analizi ve hayvansal ürünlerin pazara arzı. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Proje Raporu , Yayın No, 83, Ankara. 4. Gezer,O.N. (2010). Sivas ili koyunculuk işletmelerinin yapısal özellikleri. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 75S, Konya. 5. Halıcı, İ., Coşkun, B., Polat, E.S., Oğrak, Y.Z., Aktaş, A.H., Kan, M., Kılıç, N., Toy,H., Sert,A.(2015). Süt Emme Dönemindeki Akkaraman kuzuların süzek yemleme (Creep Feeding) sistemi ile büyütülmesi. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık, Proje Sonuç Raporu, Ankara. 6. NRC(National Research Council)(2007) Nutrient Requirements of Small Ruminants: Sheep, Goats, Cervids, and New World Camelids, National Academies Press, Washington DC. 7. Şahin, A., Van İli Merkez İlçede culuk Yapan İşletmelerin Ekonomik Analizi (Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Van. 8. Şahinli, M.A. (2011). Konya ilinde koyunculuk faaliyetlerine yer veren tarım işletmelerinin ekonomik analizi ve koyunculuk faaliyetinde etkili olan unsurların saptanması. Anakara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi. 204 S ANKARA. 9. TÜİK (2015). Hayvansal Üretim Verileri.