Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama

Transkript

1 E. KOÇAK, Ü. BULUT Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Emrah KOÇAK * Ümit BULUT ** Öz Bu çal man n amac Robertson ve Ye nin (2013) geli tirdi i yakla m kullanarak Türkiye ekonomisinin orta gelir tuza nda olup olmad n test etmektir. Bu amaca yönelik olarak Lee ve Strazicich (2003) ve Carrion-i-Silvestre vd. nin (2009) geli tirdi i yap sal k r lmalar dikkate alan birim kök testleri kullan lm t r. Birim kök testlerinin sonuçlar na göre Türkiye ekonomisi orta gelir tuza nda de ildir. Çal man n sonuç k sm nda Türkiye ekonomisinin daha h zl büyüyebilmesine yönelik olarak baz politika önerileri sunulmu tur. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Orta Gelir Tuza, Yap sal K r lmalar Dikkate Alan Birim Kök Testleri Middle-Income Trap: Theoretical Framework, Empirical Approaches and an Econometric Application on Turkey Abstract This paper aims at examining whether the Turkish economy is in the middleincome trap by using the aprroach produced by Robertson and Ye (2013). To this end, unit root tests that take into account structural breaks developed by Lee and Strazicich (2003) and Carrion-i-Silvestre et al. (2009) are employed. According to the results of unit root tests, the Turkish economy is not in the middle-income trap. Some policy proposals are presented in the conclusion part of the paper for enabling faster growth of the Turkish economy. * Ö r.gör., Ahi Evran Üniversitesi, Mucur MYO, ekocak@ahievran.edu.tr ** Ar.Gör.Dr., Ahi Evran Üniversitesi, BF, ktisat Bölümü, ubulut@ahievran.edu.tr, Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

2 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Keywords: Turkey, Middle-Income Trap, Unit Root Tests That Take Into Account Structural Breaks JEL Classification Codes: O47, C22 Giri Günümüz ekonomileri geli mi lik düzeylerine göre üç grupta s n fland r lmaktad r. Dünya Bankas taraf ndan yap lan bu s n fland rmada temel al nan k stas ülkelerin ki i ba na dü en gelir düzeyidir. Dünya Bankas na göre 2013 y l için yap lan hesaplar çerçevesinde ki i ba na dü en GSMH si 1.045$ dan az olan ülkeler dü ük gelirli ülkeler, 1.045$ $ aral nda olan ülkeler orta gelirli ülkeler (1.045$-4.125$ aral nda olanlar dü ük orta gelirli ülkeler ve 4.125$ $ aral nda olanlar yüksek orta gelirli ülkeler) ve $ dan daha fazla olan ülkeler yüksek gelirli ülkeler olarak s n fland r lmaktad r. 1 Tho ya (2013) göre birinci grubu olu turan dü ük gelirli ülkeler uzun süredir yoksulluk tuza ile kar kar yad r. Bu nedenle kalk nma ekonomisi literatürü a rl kl olarak yoksulluk tuza olgusu ile ilgilenmi tir (Kharas ve Kohli, 2011: 281). Bu konudaki literatür özellikle yoksulluk tuza kavram n n ne oldu unu, çok say da yoksul ülkenin orta gelir düzeyine niçin ula amad n ve bu ülkelerde fakirli in nesilden nesile neden devam etti ini aç klamaya yöneliktir (Zeng ve Fang, 2014: 1017). Bu nedenle literatürde -dü ük gelirli ülkelerle k yasland nda- orta gelirli ülkeler ihmal edilmi tir. Çünkü yayg n olan görü, dü ük gelirli olan ülkelerin bir kez yoksulluk engelini a malar durumunda, bu ülkelerin ekonomilerinin zamanla yüksek gelir düzeylerine do ru sürekli büyüyece i eklindedir. Öte yandan ülkelerin büyüme performanslar incelendi inde, uzun zaman önce (50 y ldan daha fazla) orta gelir düzeyine ula an ülkelerin o zamandan beri dü ük bir büyüme performans sergiledi i görülmektedir. Di er bir ifadeyle baz ülkeler orta gelir düzeyine ula t ktan sonra bu ülkelerin ekonomileri durgunla makta ve bu nedenle ülkeler yüksek gelir düzeyine geçi yapamamaktad r. Orta gelirli ülkelerin ya ad bu durum Orta Gelir Tuza olarak isimlendirilmektedir (Tho, 2013: 3; Felipe vd., 2012: 6). Orta gelir tuza olgusu ilk olarak Dünya Bankas taraf ndan 2007 de yay nlanan Bir Do u Asya Rönesans : Ekonomik Büyüme çin Fikirler (An East Asian Renaissance: Ideas for Economic Growth) adl raporla Dünya Bankas uzmanlar Gill ve Kaharas taraf ndan gündeme getirilmi tir (Chen ve Tian, 2014: 348). Bu Raporda orta gelirli ülkelerin zengin veya yoksul ülkelere göre daha yava bir büyüme performans sergiledi i ortaya koyulmu tur (Gill ve Kaharas, 2007: 5). Benzer ekilde Dünya Bankas taraf ndan 2012 de yay nlanan Orta Gelirli Büyüme Tuzaklar ndan Kaç nma (Avoiding Middle-Income Growth Traps) adl di er Raporda, 1950 den beri h zl büyüyen birçok ülkenin orta gelir düzeyine ula t ; fakat bu düzeyden sonra çok az ülkenin ilave bir s çrama yaparak yüksek gelirli ekonomiler haline geldi i, di er birçok ülkenin ise orta gelir tuza olarak adland r lan gelir düzeyinde s k t ifade edilmi tir (Agenor vd., 2012: 1). Bu 1 Bu hesaplama Atlas Yöntemi kullan larak yap lmaktad r. Bu yöntemde ulusal para cinsinden hesaplanan ki i ba na GSMH son üç y l n döviz kuru ortalamalar kullanarak Amerikan dolar cinsinden ifade edilmektedir. Böylece kurlarda ya anan k sa vadeli dalgalanmalar n GSMH üzerindeki etkileri azalt labilmektedir. 2 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

3 E. KOÇAK, Ü. BULUT Raporlardan sonra orta gelir tuza olgusu iktisatç lar aras nda daha fazla ilgi görmeye ba lam ve bu konudaki tart malar artm t r (Cai, 2012: 50). Bu tart malar özellikle orta gelir tuza olgusunun ne oldu u, nedenleri, ampirik olarak nas l belirlenece i ve orta gelir tuza ndan kaç yollar n n ne oldu u konusundad r. Kas m 2000 ve ubat 2001 krizlerinin ard ndan 2001 y l n n May s ay nda uygulanmaya ba lanan Güçlü Ekonomiye Geçi Program ile beraber Türkiye ekonomisi h zl bir büyüme sürecine girmi ve TÜ K verilerine göre döneminde Türkiye nin GSYH si ortalama olarak %7,2 büyümü tür y l nda ba layan küresel finans krizi ise Türkiye ekonomisinin ciddi biçimde küçülmesine yol açm t r. Krizin etkilerinin azalt labilmesi için geli mi ülkelerin merkez bankalar n n uygulad klar geni letici politikalar n da katk s yla Türkiye ekonomisi 2010 ve 2011 y llar nda yeniden yüksek büyüme oranlar yakalam ; ancak 2012 ve 2013 y llar nda büyüme yeniden yava lam t r döneminde Türkiye nin GSYH si ortalama olarak %3,5 büyüyebilmi tir döneminin en dikkat çekici özelliklerinden biri de söz konusu dönemde imalat sanayi ile in aat sektörlerinin hemen hemen ayn büyüme oranlar na sahip olmas d r ve bu dönemde iki sektör de y ll k ortalama olarak %5,6 civar nda büyümü tür. Bunun sonucunda imalat sanayinin GSYH içindeki pay 2002 y l nda %22,1 iken 2013 y l nda ancak %24 e yükselebilmi tir. laveten son 10 y lda Türkiye de özel kesim tasarruflar n n GSYH ye oran n n ciddi biçimde azalmas sonucu yat r mlar n finansman nda d tasarruflar n pay ciddi biçimde artm, ekonominin yap s özellikle ara mal ve enerji ithalat na ba ml hale gelmi ve Türkiye ekonomisi yüksek cari i lem aç klar yla kar kar ya kalm t r. 2 Bunlar n yan nda a a daki geli melerin neticesinde Türkiye nin orta gelir tuza nda oldu una ili kin görü ler ve de erlendirmeler artm t r: 3 malat sanayinde dünyada en çok katma de er yaratan ülkeler aras nda Türkiye 1990 y l nda 13. s radayken 2000 y l nda 15. s raya gerilemi ve 2010 y l nda liste d kalm t r (McKinsey Global Institute, 2012: 2). Dünya Bankas ndan elde edilen verilere göre Türkiye nin imalat sanayi ürünleri ihracat içinde yüksek teknoloji ürünlerinin pay 2000 y l nda %5 iken 2002 y l nda %2 ye gerilemi ve 2002 y l ndan 2012 y l na art gösteremeyerek %2 düzeyinde kalm t r. çsel büyüme modellerinin özellikle üzerinde durdu u be eri sermayenin geli tirilmesi ve teknolojik ilerleme konular nda Türkiye arzu edilen düzeye eri ememi tir. OECD nin haz rlad ve 15 ya ndaki lise ö rencilerinin matematik, okuma ve fen derslerindeki bilgi ve beceri seviyelerini ölçen PISA endeksinde Türkiye 2012 y l nda 65 ülke aras nda 44. s radad r. Bunun yan nda Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) verilerine göre Türkiye de teknolojik ilerlemenin en önemli kayna olarak kabul edilen Ar-Ge harcamalar n n GSYH ye oran döneminde %0,48 den %0,95 e yükselmesine ra men bu oran halen OECD ortalamas n n alt ndad r. Türkiye bu alanda 34 OECD üyesi aras nda 32. s rada olup, yaln zca Polonya ve Slovakya y geride b rakabilmi tir. 2 Bu konu hakk nda bir de erlendirme için bkz. Özlale ve Karakurt (2012). 3 Türkiye nin orta gelir tuza nda olup olmad na ili kin literatürde yer alan tart malar çal man n üçüncü bölümünde ele al nacakt r. Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

4 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Bu çerçevede çal man n amac orta gelir tuza olgusunu Türkiye için ampirik olarak s namakt r. Çal mada Robertson ve Ye nin (2013) yöntemi izlenecektir. Böyle bir çal man n gereklili i üç faktöre dayand r labilir. Birincisi orta gelir tuza olgusu kalk nma literatüründe çok yeni bir olgudur. kincisi kalk nma literatüründe orta gelir tuza n n incelenmesine yönelik s n rl say da ekonometrik çal ma vard r. Üçüncüsü bu konuda modern ekonometrik yöntemlerin kullan lmas yla salt Türkiye ekonomisi üzerine yazarlar n bildikleri kadar yla bir çal ma yoktur. Çal man n geri kalan u ekildedir: Giri ten sonraki birinci bölümde orta gelir tuza olgusunun teorik temelleri sunulmaktad r kinci bölüm orta gelir tuza n n belirlenmesinde kullan lan ampirik yakla mlar n incelenmesine ayr lm t r. Üçüncü bölümde Türkiye nin orta gelir tuza nda olup olmad na yönelik olarak literatürde yer alan tart malar incelenecektir. Dördüncü bölümde Türkiye nin orta gelir tuza nda olup olmad n tespit etmek amac yla ekonometrik bir uygulamaya yer verilecektir. Çal man n son bölümü olan sonuç bölümünde uygulaman n bulgular özet olarak verilecek ve Türkiye ekonomisi için politika önerilerinde bulunulacakt r. 1. Orta Gelir Tuza Olgusunun Teorik Temelleri Geleneksel olarak tuzak (trap) k sa vadeli d faktörler taraf ndan de i tirilemeyen, kararl bir ekonomik denge durumunu tan mlamak için kullan lmaktad r. Di er bir ifadeyle tuzak, ki i ba na dü en geliri artt rmaya yard mc olan bir faktörün etkisinin yay lmas ndan sonra di er k s tlay c faktörlerin devreye girmesi ve bu k s tlay c faktörlerin ki i ba na dü en gelir düzeyini tekrar eski seviyesine döndürmesi durumudur (Cai, 2012: 51). Örne in Malthus un ortaya koydu u nüfus art ve ekonomik kalk nma aras ndaki dengesiz ili ki salg n hastal klar, sava lar gibi k s tlay c faktörler sonucu dengeye gelmektedir. Bu durum Malthusyen Tuzak ya da Malthusyen Denge olarak adland r lmaktad r. Benzer ekilde tuzak konusunun teorik temelleri aç s ndan Solow un (1956) Neoklasik Büyüme modeli önemli bir ç kar m sa lamaktad r. Örne in Yeldan vd. (2012), orta gelir tuza n n bir uzant s olarak Neoklasik büyüme yakla m n ele alm t r. Bu yakla m nihai olarak teknoloji ve emek sabitken fiziksel sermaye birikimine dayal bir büyüme modelinin sermayenin azalan getirisinden dolay sürdürülebilir nitelikte olmad n ortaya koymu tur. Bu nedenle sadece sermaye birikimine dayal bir büyüme, s f r bir büyüme ile dengelenecek ve dolay s yla tuzak ya da dura an bir denge durumu ortaya ç kacakt r (Yeldan vd., 2012: 33). Bu örneklere göre orta gelir tuza yeni bir olgu olarak de erlendirilmesine ra men asl nda denge tuza kavram n n kalk nma ekonomisinde uzun bir geçmi e sahip oldu u sonucuna ula lmaktad r. Aoki (2011), tuzak olgusunu aç klamak için Do u Asya ülkelerini ele alm t r. Ba lang ç olarak bu ülkelerde kalk nma a amalar n be evreye ay rm t r. Birinci evre gelir düzeyinin dü ük ve dura an oldu u, istihdam n büyük bir k sm n n tar ma dayand Malthusyen evre (M-evre) ya da yoksulluk tuza evresidir. kinci evre endüstriyel sermaye birikimine hükümetin dahil oldu u hükümet liderli i evresidir (G-evre). Üçüncü evre kalk nman n yap sal de i me ile gerçekle ti i Kuznets evresidir (K-evre). Dördüncü evre sa l k ve e itim düzeyinin geli mesi ve dü ük do urganl k sonucunda kalk nman n be eri sermaye birikimine ba l oldu u be eri sermaye tabanl kalk nma evresidir (H-evresi). Be inci ve son evre ise ileri ya da post-demografik geçi evresidir (PD-evresi). Kalk nma, bir evreden di erine atlama 4 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

5 E. KOÇAK, Ü. BULUT olarak adland r lan geçi le ilgilidir. Bu evrelerde yoksulluk tuza ndan kurtulma, a lan büyük bir ad m olarak ifade edilirken orta gelir düzeyinden yüksek gelir düzeyine geçebilme de e it derecede önemli bir ad m olarak gösterilmektedir. E er baz ekonomiler uzun vadede ikinci bir ad m olan yüksek gelir düzeyine ula ma evresine geçi te ba ar s z olursa orta gelir tuza olarak adland r lan ve önemli sonuçlar olan bir olgu ortaya ç kmaktad r (Aoki, 2011: 4-9; Cai, 2012: 52). Ohno (2009), Do u Asya ülkelerinin geli me evrelerinde ülkelerin tar ma ve d yard mlara ba ml bir ekonomik yap dan (yoksulluk tuza ) kurtulmas için ilk ad m n hafif imalat sanayine yabanc sermaye yat r mlar n n girmesi ile at ld n ifade etmektedir. Bu birinci a amada tasar m, üretim, teknoloji ve pazarlama yabanc firmalar taraf ndan yönetilmekte, ülke temel hammadde ve parçalar d ar dan ithal ederek üretime sadece vas fs z i gücü ve sanayi arsas ile kat lmaktad r. Bu a amada fakir ülkenin geliri ve i imkânlar artmakta ancak yarat lan iç de er dü ük kalmaktad r. Bu ülkelerde yarat lan as l de eri yabanc firmalar elde etmektedir. kinci a amada ise yabanc sermaye giri inin artmas ve üretim geni lemesi ile beraber yerli üretim de artmaya ba lamaktad r. Bu süreçte montajc firmalar daha rekabetçi hale gelmekte ve yarat lan iç de er yükselmektedir; ancak üretim faaliyetleri temelde yabanc lar n yönetimi alt nda olmaktad r. Bir sonraki a ama olan üçüncü a amada zor olan be eri sermaye birikimi ile bilgi ve becerinin içselle tirilmesidir. Yerel firmalar n yönetim, tasar m, teknoloji, lojistik, kalite kontrol ve pazarlama gibi tüm üretim alanlar nda yabanc firmalar n yerine geçmesi gerekmektedir. Yabanc ba ml azald kça iç de er giderek artacakt r. Ülke küresel endüstriyel dünyay yeniden ekillendiren, daha rekabetçi ve yüksek nitelikte ürün ihraç eden dinamik bir ülke olarak ortaya ç kacakt r. Dördüncü ve son a amada ise ülke yeni ürünler üretme kapasitesine sahip, küresel piyasa e ilimlerinin öncüsü olan Japonya, ABD ve AB nin baz üye ülkeleri gibi endüstriyel yenilikçi ülkelerden biri olacakt r. Ancak bu süreç her ülke için kesin de ildir. Birçok ülke yeteri kadar yabanc sermaye yat r m çekememekte, hatta bir k sm ilk a amaya ula t ktan sonra bir sonraki a amaya geçememektedir. Di er grup ülkeler ise ikinci a amada s k makta ve be eri sermaye düzeyini yükseltememektedir. Güneydo u Asya Uluslar Birli i (ASEAN) ülkelerinin hiçbiri ikinci ve üçüncü a amaya geçememi tir. Benzer ekilde Latin Amerika ülkelerinin ço u da orta gelir düzeyinde kalm t r (Ohno, 2009: 27-28). Bu kapsamda orta gelirli ülkelerin üçüncü a amaya geçememesi orta gelir tuza olarak isimlendirilmektedir ekil 1 de ASEAN ülkelerinin geli im a amalar, a amalar n n temel özellikleri ve orta gelir tuza olgusu özet olarak gösterilmektedir. Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

6 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama ekil 1: Geli menin Evreleri ve Orta Gelir Tuza Kaynak: Ohno, 2009: 28. Benzer bir yöntemle Tho (2013), ekonomik geli me sürecini üç temel a amaya dayand rarak orta gelir tuza olgusunu aç klam t r. Bu a amalar ekil 2 de gösterilmektedir. Grafikte A-B aral yoksulluk tuza ile kar kar ya olan, azgeli mi geleneksel bir toplumu, C noktas ise orta gelir düzeyini temsil etmektedir. Ekonominin B den C ye ula mas uzun bir süreç olup, bu süreç toplam üretim ve istihdam içinde sanayi ve hizmet sektörlerinin paylar n n artmas ile gerçekle mektedir. Di er bir ifadeyle ekonomide tar ma dayal bir yap dan sanayiye ve hizmet sektörüne dayal bir yap ya geçi gerçekle mektedir. Bu süreçte ülke faktör piyasas n, teknoloji düzeyini ve kar la t rmal üstünlü ünü kapsayan çok yönlü bir yap sal de i im ya amaktad r. Ülke orta gelir düzeyine (C noktas ) ula t nda bu de i imin yüksek gelir düzeyine ula ana kadar devam etmesi çok zor bir hale gelmektedir. Bu nedenle ülkeler dü ük bir büyüme sürecine di er bir ifadeyle orta gelir tuza na (C-E aral ) s k maktad r. Bu tuza n nedenlerinden biri orta gelir düzeyine (C noktas ) ula an bir ekonomide faktör piyasas nda reel ücretlerin yükselmesi sonucu i gücü fazlal na do ru bir de i im sürecinin ya anmas d r. Dönüm noktas olarak adland r lan bu de i imden sonra büyümenin devam edebilmesi için (C-D aral ) i gücünün üretkenli i artan ücretlerle e it oranda artmal d r. Di er bir ifadeyle yüksek gelir düzeyine ula mak için eme in niteli i sanayi yap s nda beceri yo un bir dönü üm sa layacak ekilde yükselmelidir. Bu dönü üm için hükümetler daha yüksek nitelikli bir e itim hizmeti sa layarak gereken nitelikli i gücü kayna n sa lamal d r. 6 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

7 ekil 2: Ekonomik Geli menin Süreci ve Orta Gelir Tuza E. KOÇAK, Ü. BULUT Kaynak: Tho, 2013: 4. Orta gelir tuza n n ikinci nedeni geli menin ilk a amalar nda daha yo un i gücü ve daha az sermaye kullan m d r; ancak bu süreçte ekonominin altyap ve sanayi alanlar nda giderek geni leyen yat r mlara ihtiyac vard r. Bununla birlikte devam eden bir büyüme için ülkenin yüksek teknolojiye ve yönetsel kaynaklara sahip olmas ve sermayesini daha etkin bir ekilde kullanmas gerekmektedir. K sacas ekonominin büyümesi toplam faktör verimlili indeki art a ba lanmal d r. Eichengreen vd. (2012), orta gelir tuza ndaki ülkelerde büyüme yava lamas n n %15 oran nda sermaye birikimi kaynakl, %85 oran nda toplam faktör verimlili i kaynakl oldu unu hesaplam t r. Literatürde birçok çal ma orta gelir tuza n n kayna olarak verimlilikteki dü ü e vurgu yapmaktad r (Kharas ve Kohli, 2011; Tho, 2013; Vivarelli, 2014). Bu nedenle devam eden bir büyüme için toplam faktör verimlili indeki büyüme oran n n fiziki sermaye birikimindeki büyüme oran ndan daha yüksek olmas gerekmektedir. Orta gelir tuza n n üçüncü nedeni orta gelir düzeyine ula an ülkelerin bu süreç içinde kar la t rmal üstünlü ünü kaybetmesidir. Zeng ve Feng (2014), orta gelir tuza ndaki ülkelerin ihracat alan nda imalat sanayisi dü ük ücrete dayanan dü ük gelirli ekonomilerle ve yüksek beceriye dayanan yenilikçi geli mi ekonomilerle rekabet edemedi ini ifade etmektedir. Tho ya (2013) göre ülkelerin yeniden rekabet avantaj elde etmeleri ancak be eri sermaye ve teknolojik geli me sonucu kar la t rmal üstünlük yap s n n de i mesine ba l d r (Tho, 2013: 421). Benzer ekilde Chen ve Dai (2014), iktisatç lar n orta gelir tuza n n nedenini teknoloji temelli bir perspektiften aç klad n ifade etmi tir. Bu yakla ma göre azgeli mi ülkelerin kalk nman n ilk evrelerinde taklit ya da d ar dan transfer yoluyla teknolojik bir geli im sa layarak büyüme süreçlerine ivme kazand rd n, ancak ekonomideki geli me düzeyi belirli bir noktaya ula t ktan sonra bu tip ülkelerin art k yenilik üretmek zorunda oldu unu belirtmi tir. Bu sebeple daha önce geli mi ülkelerden teknolojiyi transfer ederek kullanan ülkelerin yenilik üretmesinin çok zor oldu unu ve bu durumun orta gelir tuza n n nedeni oldu unu belirtmi lerdir (Chen ve Dai, 2014: 2). Chen ve Dai (2014), orta gelir tuza n n nedeni konusunda teknoloji temelli bir yakla m d nda ekonomi politik çerçevesinde yeni bir aç klama getirmi ve bu kapsamda kurumlar n önemine, devlet politikalar na ve rant kollama faaliyetlerine Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

8 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama vurgu yapm t r. Yazarlara göre devlet politik katk lar aç s ndan önemli bir unsurdur. Devlet, politikalar n sosyal refah ve siyasi katk lar n maksimize etmek için tasarlamaktad r; ancak ekonomi belirli bir geli me seviyesine ula t nda hükümetler çarp k politikalar tasarlama konusunda çe itli te viklere sahip olmaktad r. Bu çarp k politikalar, sosyal refah azaltmakta ve ekonominin daha da geli mesini engellemektedir. Ba ka bir deyi le ekonomi belirli bir geli me düzeyine ula t nda siyasi iktidar, kaynak da l m n bozma ve rant elde etme konusunda daha büyük te viklere sahip olmakta ve bu te vikler orta gelir tuza na neden olmaktad r. Bununla ilgili olarak çal mada Endonezya ve Malezya örnek olarak gösterilmektedir l y llarda bu iki ülkenin demografik ve teknolojik arka planlar Hong Kong ve Singapur ile benzerlik göstermesine ra men geli me sürecinde Endonezya ve Malezya yüksek gelir düzeyine ula amam ken Hong Kong ve Singapur orta gelir tuza ndan kurtulmu tur. Bu iki ülkenin ekonomi politikalar ve düzenlemeleri, Endonezya ve Malezya ile k yasland nda, daha az bozulmaya u ram t r. Bu nedenle orta gelir tuza ndan kurtulmak için temiz bir devlet ve düzenlenmi piyasalar kilit kurumlar olu turmaktad r. Rudengreen vd. ye (2014) göre orta gelir tuza n önlemek için ihtiyati politikalar hayati önem ta maktad r. Bu çerçevede devlet yönetimi, kurumlar, kapsay c büyüme ve e itim ile ilgili unsurlar ekonomik büyümenin devam etmesi konusundaki ba ar ya da ba ar s zl klar belirlemede esasl bir rol oynamaktad r. Bu nedenle orta gelir tuza ndan kurtulmak için gerçekle tirilmesi gereken reformlar ve yap sal de i imin daha ileri boyutta devam etmesi için demokrasi temel unsurdur. Dolay s yla çal mada demokratik bir yönetimin bu unsurlar n ço u için faydal bir temsilci olarak hizmet verebilece i savunulmaktad r. Di er bir ifadeyle orta gelir tuza na s k maman n veya kurtulman n bir yolu olarak demokratik bir yönetime vurgu yap lmaktad r. Kharas ve Kohli (2011), orta gelir tuza n n di er bir kayna n makroekonomik büyüme ve gelir da l m aras ndaki ba lant lara dayand rm t r. Yazarlara göre gelir da l m nda bir bozulma, iç talepte potansiyel GSYH den daha yava bir büyümeye neden olabilmektedir. Bu durum ekonomide hem durgunlu a hem de bozulan tüketim düzeyinin geçici olarak dengelenmesi için daha fazla finansal borçlanmaya yol açmakta ve böylece dü ük ve orta gelirli s n f n borç yükü giderek yükselmektedir. Nihai olarak borç yükündeki art ekonomi genelinde yayg n bir ekilde borç ödeyememe durumuna ve olumsuz bir ok durumunda finansal iflaslara sebep olmaktad r. Latin Amerika daki orta gelirli ülkeler hemen hemen benzer bir döngü ya am t r. Bu döngü Latin Amerika ülkelerinin yüksek gelir düzeyine ula mas n engellemektedir. Bu nedenle gelir da l m ndaki bir bozulma ve arkas ndan dü ük-orta gelirli hane halklar n n borç yükündeki art ekilde ya anan döngü orta gelir tuza n n önemli bir kayna olarak gösterilmektedir. 2. Orta Gelir Tuza n n Belirlenmesi: Ampirik Yakla mlar Orta gelir tuza n n nedenleri konusunda farkl bak aç lar na dayanan ve geni say labilecek bir literatür mevcutken orta gelir tuza n n ampirik olarak tespit edilmesi konusundaki çal malar s n rl düzeyde kalmaktad r. Özellikle yeni geli en literatürde iki tan msal sorunun varl ortaya ç kmaktad r: Bu sorunlardan birincisi Orta gelir statüsü için e ik de er nas l belirlenir?, ikincisi ise Tuzak nas l belirlenir? dir (Im ve Rosenblatt, 2013: 4). lgili literatürde bu sorunlar yoksulluk 8 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

9 E. KOÇAK, Ü. BULUT ölçümü çerçevesinde de erlendirilmekte ve e ik de er ki i ba na dü en gelir düzeyi temel al narak belirlenmektedir. Bu çerçevede çal man n bu k sm nda orta gelir tuza n n tespiti konusunda literatürdeki dört temel yakla m ele al nacakt r Büyümede Yava lama Yakla m Eichengreen vd. (2012: 46 ve 2013), orta gelir tuza olgusunu, dü ük gelirli bir ülkenin orta gelir düzeyine ula t ktan sonra ülkenin büyüme sürecinde yava laman n ortaya ç kmas durumu olarak ifade etmektedir. Bu yakla ma göre büyümedeki yava lama ya da orta gelir tuza olgusu üç ko ulun bir arada gerçekle mesine ba l d r. Bu ko ullar u ekildedir: i) Büyümede yava lama ortaya ç kmadan önceki yedi y ll k dönemde ortalama büyüme oran n n %3,5 ve daha fazla olmas. ii) Büyümede yava lama ortaya ç kt ktan sonraki yedi y ll k dönemde ortalama büyüme oran nda en az %2 lik (2 puanl k) bir dü ü olmas. iii) Ki i ba na dü en gelirin $ dan (sat nalma gücü paritesine göre ve 2005 y l fiyatlar yla) daha büyük olmas. Çal mada ki i ba na dü en gelir ile ilgili veriler Penn World Tables dan (PWT 6.3 sürüm) elde edilmi olup, dönemini kapsamaktad r. Çal mada elde edilen bulgular çerçevesinde yazarlar büyümedeki yava laman n ki i ba na dü en gelir düzeyi $ civar ndayken meydana geldi ine i aret etmektedir. Tablo 1 de çal man n sonuçlar na göre baz dönemlerde büyümesinde yava lama ya ayan ülkeler gösterilmektedir. Tablo 1: Büyümede Yava lama Durumuna Örnek Baz Ülkeler Ülke Y l Yava lamadan Önceki Ortalama Büyüme Oran (%) Yava lamadan Sonraki Ortalama Büyüme Oran (%) Büyümed eki Fark (%) Ki i Ba na Dü en Gelir ($) Arjantin ,7 0,5-3, G. Kore ,2-2,2-5, ran ,2-8,4-14, Lübnan ,2-13,85-20, Malezya ,5 2,5-4, Porto Riko ,8 1,9-3, ili ,1 2,7-3, Uruguay ,6-2,0-5, Yunanistan ,6-0,3-3, Kaynak: Eichengreen vd., 2012: Dü ük Orta Gelir Tuza n n ve Yüksek Orta Gelir Tuza n n Belirlenmesi: Felipe vd. nin (2012) Yakla m Felipe vd. (2012), orta gelir tuza n dü ük orta gelir tuza ve yüksek orta gelir tuza olarak ikiye ay rmakta ve her bir tuzak için ampirik bir tan mlama ortaya koymaktad r. Bu çerçevede ilk olarak ülkeler ki i ba na dü en gelir düzeylerine göre e ik de erler belirlenerek dört gruba ayr lmaktad r. Çal mada kullan lan ki i ba na dü en GSYH (sat nalma gücü paritesine göre 1990 y l fiyatlar yla) verileri Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

10 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Maddison (2010) taraf ndan hesaplanan Maddison Project veri taban ndan elde edilmi olup, 124 ülke ve dönemlerini kapsamaktad r. Bu ayr ma göregelir düzeyi 2.000$ n alt ndakiler dü ük gelirli, 2.000$-7.250$ aras ndakiler dü ük orta gelirli, 7.250$ $ aras ndakiler yüksek orta gelirli ve $ üzerindekiler yüksek gelirli olarak s n fland r lm t r. kinci olarak gelir düzeylerine göre dört gruba ayr lan 124 ülkenin dönemleri aras ndaki büyüme performanslar ve gelir düzeylerindeki de i melere göre bir de erlendirme yap lm t r. Bu de erlendirmelere göre e er bir ülke dü ük orta gelir düzeyine ula t ktan sonra 28 y l veya daha fazla süre dü ük orta gelir grubunda kal yorsa bu durumda bu ülkenin dü ük orta gelir tuza nda oldu u belirtilmektedir. Buna ilaveten çal mada dü ük orta gelir düzeyine (2.000$ a) ula an bir ülkenin dü ük orta gelir tuza ndan kurtulmas için ortalama y ll k ki i ba na dü en gelir art h z n n en az %4,7 olmas gerekti i hesaplanm t r (Felipe vd., 2012: 26). Tablo 2 de bu yakla ma göre 1950 den sonra dü ük orta gelirli olup daha sonra yüksek orta gelir düzeyine ula an baz ülkeler gösterilmektedir. Bu Tabloya göre Kosta Rika, Türkiye, Bulgaristan ve Umman dü ük orta gelir tuza olgusunu ya am ülkelerdir. Tablo 2: 1950 den Sonra Dü ük Orta Gelir Grubunda Olan ve Yüksek Orta Gelir Düzeyine Ula an Baz Ülkeler Ülke Bölge Geçi Y Y LM Y LM UM Dönemindeki Düzeyinde Düzeyine Düzeyine Ortalama Kalma Ula ma Y l Ula ma Y l Büyüme H z Süresi (Y l) (%) Malezya Asya ,1 G. Kore Asya ,2 Kosta Rika Amerika ,4 Türkiye Avrupa ,6 Bulgaristan Avrupa ,5 Umman Orta Do u ,7 Not: Y LM ve Y UM s ras yla dü ük orta gelir ve yüksek orta gelir düzeylerini temsil etmektedir. Kaynak: Felipe vd., 2012: 22. Çal mada yüksek orta gelir tuza ise yüksek orta gelir düzeyine ula an bir ülkenin bu gelir düzeyinde 14 y l veya daha fazla süre kalmas durumunda gerçekle mektedir. Yüksek orta gelir düzeyine (7.250$) ula an bir ülkenin yüksek orta gelir tuza ndan kurtulmas için ki i ba na dü en gelir art h z n n ortalama en az %3,5 olmas gerekti i hesaplanm t r (Felipe vd., 2012: 26). Tablo 3 de yüksek orta gelir düzeyinde olup daha sonra yüksek gelir düzeyine ula an baz ülkeler gösterilmekte olup, buna göre Yunanistan, Arjantin ve srail yüksek orta gelir tuza olgusunu ya am örnek ülkelerdir. 10 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

11 E. KOÇAK, Ü. BULUT Tablo 3: Yüksek Orta Gelirli Olup Daha Sonra Yüksek Gelir Düzeyine Ula an Baz Ülkeler Ülke Bölge Geçi Y UM Y Y UM Düzeyine H Dönemindeki Düzeyinde Düzeyine Ortalama Ula ma Kalma Ula ma Y l Büyüme H z Y l Süresi (Y l) (%) Japonya Asya ,7 Singapur Asya ,1 Fransa Avrupa ,4 Yunanistan Avrupa ,8 Arjantin Amerika ,2 srail Orta Do u Not: Y H, yüksek gelir düzeyini temsil etmektedir. Kaynak: Felipe vd. 2012: 24. Çal man n temel bulgular 2010 y l itibar yla u ekilde özetlenmektedir: i) 52 orta gelirli ülkenin 35 i orta gelir tuza nda (30 u dü ük orta gelir tuza nda ve 5 i yüksek orta gelir tuza nda) bulunmaktad r. Bu ülkelerin 13 ü Latin Amerika, 11 i Orta Do u ve Kuzey Afrika, 6 s Sahra-alt Afrika, 3 ü Asya ve 2 si Avrupa ülkesidir. ii) Orta gelir tuza nda olmayan di er 17 ülkenin 8 i dü ük orta gelir düzeyinde ve 9 u yüksek orta gelir düzeyindedir. Bu ülkelerde bir tuza n varl ndan söz edebilmek için henüz e ik al nan süreler (dü ük orta gelir tuza için 28 y l ve yüksek orta gelir tuza için 14 y l) dolmam t r. iii) 1950 den beri 37 ülke dü ük gelir düzeyinde (yoksulluk tuza ) kalmaktad r. Bu ülkelerden 31 i Sahra-alt Afrika, 1 i Karayip ve 5 i Asya ülkesidir. Çal man n Türkiye ile ilgili bulgular ise u ekildedir: i) Türkiye 2010 y l itibar yla 8.123$ l k gelir düzeyi ile yüksek orta gelirli ülkeler grubundad r. ii) Alt y ld r bu grup içinde olan Türkiye nin yüksek orta gelir tuza na dü memesi için sekiz y l vard r. iii) Türkiye nin döneminde ki i ba na dü en gelir art h z ortalama %2,3 tür. iv) 2010 itibar yla Türkiye nin yüksek orta gelir tuza na dü memesi için ki i ba na dü en gelir art h z n n ortalama olarak en az %3,5 olmas gerekmektedir (Felipe vd., 2012: 32) Yakalama (Yeti me) Endeksi (CUI) Yakla m Woo (2012), orta gelir tuza n belirlemede Yakalama Endeksini (CUI) kullanm t r. Bu Endeksi dönemi için ülkelerin ilerleme durumlar n belirlemek üzere hesaplam t r. Ülkeleri yüksek gelirli, orta gelirli ve dü ük gelirli olarak s n fland rmak için olu turulan bu endeks, ülkelerin ki i ba na dü en gelirleri ABD nin ki i ba na dü en gelirine oranlanarak hesaplanmaktad r. Yazar ABD yi temel ülke alma nedeni olarak ABD nin 1920 den beri dünyan n ekonomik lideri olarak kabul edilmesini göstermektedir. Çal mada kullan lan veri seti Maddison (2010) taraf ndan hesaplanan Maddison Project veri taban ndan elde edilmi tir. Çal mada ülkeler yakalama endeksine göre u ekilde s n fland r lmaktad r: i) CUI > %55 olmas durumunda ülke yüksek gelirli bir ülkedir. ii) %55 > CUI > %20 olmas durumunda ülke orta gelirli bir ülkedir. iii) CUI < %20 olmas durumunda ülke dü ük gelirli bir ülkedir. Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

12 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Bu çerçevede bir ülkenin dönemlerinde nispi gelir düzeyi ya da Yakalama Endeksi %55-%20 aral nda ise o ülkenin orta gelir tuza nda oldu u kabul edilmektedir. Bu de erlendirmeye göre Brezilya, ili, Meksika, Arjantin, Malezya ve Tayland gibi ülkeler orta gelir tuza nda bulunmaktayken Çin, orta gelir düzeyine döneminde henüz ula m t r (Woo, 2012: ) Robertson ve Ye nin (2013) nin Yakla m Robertson ve Ye (2013), önceki yakla mlardan farkl olarak bir ekonominin orta gelir tuza nda olup olmad n n ekonometrik olarak s nanmas na izin veren bir yakla m geli tirmi tir. Bu yakla ma göre orta gelir tuza nda olup olmad test edilen A ülkesinin GSYH sinin do al logaritmas ndan dengeli bir büyüme patikas na sahip ABD nin GSYH sinin do al logaritmas ç kar lmakta ve elde edilen yeni seri dura anl k analizine tabi tutulmaktad r. Matematiksel olarak ifade edildi inde dura anl k analizinin uygulanaca yeni seri u ekilde elde edilmektedir: x t = ln GSYH A,t - ln GSYH A,t (1) Dura anl k testleri sonucunda x t serisinin dura an ç kmas durumunda A ülkesinin orta gelir tuza nda oldu u sonucuna ula lmaktad r. Buna göre bu ülke, geli mi ülkeleri milli gelir aç s ndan yakalama yönünde bir e ilime sahip de ildir. Bu yöntem, ekonometrik s namaya izin vermesinin yan nda, orta gelir tuzaklar yla k sa dönemli geli melerin (büyümede yava lamalar, yap sal k r lmalar, stokastik trendler vb.) ayr lmas na imkân vermektedir. Bu çerçevede Robertson ve Ye (2013), Penn World Tables 7.1 den dönemi için 46 ülkeye ait sat n alma gücü paritesi ve 2005 y l fiyatlar kullan larak hesaplanm GSYH verilerini elde etmi ve bu verileri kullanarak söz konusu ülkelerin orta gelir tuza nda olup olmad n birim kök testlerini kullanarak incelemi lerdir. Yazarlar n kulland klar birim kök testleri; yap sal k r lmalar dikkate almayan ADF (Dickey ve Fuller, 1981) testi ve yap sal k r lmalar dikkate alan ZA (Zivot ve Andrews, 1992) ve LP (Lumsdaine ve Papell, 1997) birim kök testleridir. Uygulama sonuçlar na göre 46 ülkeden 23 tanesi en az bir adet birim kök testine göre orta gelir tuza nda olup, Türkiye ekonomisi ZA ve LP testlerine göre orta gelir tuza nda de ilken ADF testine göre orta gelir tuza ndad r. 3. Türkiye ile lgili Tart malar Arslanhan ve Kurtsal a (2010) göre ucuz i gücü ve emek yo un sektörlere dayal üretim stratejisini sürdürmesi durumunda Türkiye nin uluslararas rekabetçili ini art rmas mümkün olmay p, dü ük teknolojili üretim yap s ndan orta-yüksek teknolojili üretim yap s na geçmesi gerekmektedir. Yazarlara göre Türkiye nin orta gelir tuza na yakalanmamas bu yap sal dönü ümün sa lanabilmesine ba l d r. Gürsel ve Soybilgen e (2013) göre Türkiye ekonomisinin geçmi dönemindeki büyüme performans n tekrarlamas zordur ve ekonomi orta gelir tuza n n e i indedir. Yazarlara göre bu durumun en aç k kan t, Türkiye de emek verimlili inin art h z ndaki yava lamad r. Yeldan (2012), e itim ve Ar-Ge harcamalar nda OECD ve AB ülkeleriyle k yasland nda çok gerilerde oldu unu belirtti i Türkiye nin ekonomik büyümesini üretkenli e ve e itime dayal kaynaklara dayand rmad sürece orta gelir tuza ile kar kar ya kalabilece ini aktarmaktad r. Türkiye nin orta gelir tuza na dü ebilece ini savunan di er bir görü Yeldan vd. ye (2012) aittir. Yazarlara göre bu durumun nedeni Türkiye nin 12 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

13 E. KOÇAK, Ü. BULUT tasarruf, teknoloji, nitelikli i gücü ve kurumsal yönetim yetersizlikleridir. Çal mada orta gelir tuza olgusunun ülkenin alt bölgelerinin üretim yap lar yla do rudan ilgili oldu u belirtilmi tir. Buna göre TR10 ( stanbul), TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova), TR41 (Bursa, Eski ehir, Bilecik), TR51 (Ankara), TR21 (Tekirda, Edirne, K rklareli) ve TR31 ( zmir) orta gelir tuza riski ile kar kar ya olmayan bölgelerdir. Bat Akdeniz ve Güney Ege ve Güney Marmara, Orta Anadolu ve Karadeniz Bölgeleri orta gelir tuza riski ile kar kar ya olan bölgelerken Do u ve Güneydo u Anadolu Bölgeleri orta-dü ük gelir grubunda ve yoksulluk riski ile kar kar ya olan bölgelerdir. Sak a (2012) göre Türkiye orta gelir tuza nda olup, bu durumun nedeni imalat sanayindeki geli melerdir. Yazara göre Türkiye nin orta gelir tuza nda olmas n n nedenleri; dünyada imalat sanayinde en çok katma de er yaratan 15 ülke aras nda 2010 y l itibar yla Türkiye nin yer almamas ve Türkiye de döneminde imalat sanayinin büyümeye katk s n n ancak %6,3 olmas d r. Söz konusu dönemde imalat sanayinin büyümeye katk s üst-orta gelir grubundaki ülkelerde %18,5 ve orta gelir grubundaki ülkelerde %18 dir. Türkiye nin orta gelir tuza nda oldu unu savunan Toprak (2012), bu durumun nedenleri olarak Türkiye de mülkiyet haklar endeksinin dü ük olmas n, patent performanslar n n yetersiz olmas n, firmalar n finansal kaynaklara eri im konusundaki s k nt lar n, nitelikli i gücü yetersizli ini ve e itim kalitesinin dü üklü ünü göstermektedir. Türkiye nin orta gelir tuza nda oldu una yönelik bir di er görü Öz e (2012) aittir. Yazara göre Türkiye nin orta gelir tuza ndan ç kabilmesi marjinal üretkenli i gittikçe azalan üretim faktörlerini art rmak yerine üretim ve istihdam yap s n çe itlendirebilmesine, inovasyon faaliyetlerini art rmas na ve e itim sisteminin çal anlar yeni teknolojilere adapte olacak donan ma kavu turmakla yetinmeyip yeni ürün ve süreç yaratacak hale getirecek ekilde dönü türülmesine ba l d r. Görüldü ü üzere bu konudaki görü lerden baz lar na göre Türkiye orta gelir tuza ndayken baz görü lere göre Türkiye orta gelir tuza riskiyle kar kar yad r. Bu konudaki tart malar, konunun Türkiye ekonomisi için önemini göstermektedir. 4. Ekonometrik Uygulama Çal man n bu bölümünde ekonometrik uygulama için kullan lan model, veri seti, metodoloji ve bulgular sunulmaktad r Model Seçimi ve Veri Seti Önceki bölümde belirtilen avantajlar nedeniyle bu çal mada Türkiye ekonomisinin orta gelir tuza nda olup olmad n incelemek için Robertson ve Ye nin (2013) yakla m ve kulland klar veri seti kullan lm t r. Buna göre ilk olarak dönemi için ABD ve Türkiye ye ait sat n alma gücü paritesi 2005 y l fiyatlar kullan larak hesaplanm ve GSYH serileri elde edilmi tir. kinci olarak her iki serinin do al logaritmalar hesaplanm t r. Üçüncü ve son olarak ise Türkiye ekonomisiyle ilgili GSYH serisinden ABD ekonomisiyle ilgili GSYH serisi ç kar lm t r. ekil 3, elde edilen seriyi göstermektedir. Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

14 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama ekil 3: Türkiye Ekonomisinin Orta Gelir Tuza nda Olup Olmad n Test Etmek çin Kullan lacak Seri ekildeki yukar yönlü hareket Türkiye ekonomisi ile ABD ekonomisi aras ndaki gelir fark n n kapand n, a a yönlü hareket ise aç ld n göstermektedir. ekilde görüldü ü üzere Türkiye ekonomisi ile ABD ekonomisi aras nda ABD ekonomisi lehine olan gelir fark özellikle 2000 li y llarla beraber kapanma e ilimi göstermektedir. Buradan hareketle Türkiye ekonomisinin orta gelir tuza nda olmad na yönelik ç kar mlarda bulunmak yan lt c sonuçlara yol açabilir. Bunun nedeni söz konusu serinin sava lar, do al afetler, ekonomik krizler, iktisat politikalar ndaki dönü ümler vb. gibi yap sal k r lmalar içerecek nitelikte uzun bir dönem için türetilmi olmas d r. Bu dönemde gerçekle en yap sal k r lmalar dikkate almadan salt makroekonomik göstergeler üzerinden yap lacak dönemsel analizler ve/veya yap sal k r lmalar dikkate almadan geli tirilen birim kök testleri ara t rmac lar sa l kl olmayan sonuçlara götürebilir. Bu nedenlerle, bu çal mada Robertson ve Ye nin (2013) kulland klar yap sal k r lmalar dikkate alan birim kök testlerinin eksiklerini gidermek üzere son y llarda geli tirilen ve ekonometri literatüründe yo un olarak kullan lmaya ba lanan birim kök testleri kullan lacakt r. Böylece bu çal mada elde edilecek bulgular Robertson ve Ye nin (2013) bulgular na alternatif olacakt r Yap sal K r lmal Birim Kök Testleri Lee ve Strazicich (2003) Birim Kök Testi Lee ve Strazicich (2003), ZA ve LP birim kök testlerinin s f r hipotezlerinin seride yap sal k r lma olmad n varsayd n ve kritik de erlerin bu ekilde olu turuldu u belirtmi lerdir. Bu nedenle yazarlar, alternatif hipotezin yap sal k r lma(lar) n varl na i aret etti ini ve yap sal k r lmalarla beraber seride birim kök olabilece ini vurgulam lard r. Di er bir ifadeyle bu testlere ait s f r hipotezlerinin reddi, birim kökün olmad na de il, yap sal k r lma(lar) n olmad birim kökün olmad na i aret edebilir. Benzer ekilde, alternatif hipotez, yap sal k r lmalar n oldu u dura an bir seri yerine, yap sal k r lmalar n oldu u dura an olmayan bir seriyi kastedebilir. Lee ve Strazicich (2003), serilerde hem s f r hipotezi hem de alternatif hipotez alt nda içsel olarak belirlenen iki yap sal k r lmaya izin veren Lagrange çarpan (LM) birim kök testlerini geli tirmi ler ve kulland klar 14 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

15 E. KOÇAK, Ü. BULUT metodolojinin Schmidt ve Phillips in (1992) geli tirdikleri LM birim kök testlerinin geni letilmi hali oldu unu belirtmi lerdir. çsel olarak belirlenen iki yap sal k r lmal LM birim kök testi u ekilde özetlenmektedir: y t = ' Z t + e t, e t = e t-1 + t (2) Zt d sal de i kenler vektörünü ve t ~ iid N (0, 2 ) özelliklerine sahip hata terimini ifade etmektedir. Model A düzeyde iki k r lmaya izin verir ve u ekilde ifade edilir: Z t = 1, t, D 1t, D 2t '. Burada, t T Bj + 1 iken D jt = 1 ve di er durumlarda 0 d r. T Bj k r lma zaman n göstermektedir. Model C düzeyde ve trendde iki k r lmaya izin vermekte ve u ekilde ifade edilmektedir: Z t = 1, t, D 1t, D 2t, DT 1t, DT 2t '. Burada, t T Bj + 1 iken DT jt = t - T Bj de erini al p, di er durumlarda 0 olmaktad r. Bu yöntem, k r lmalara hem s f r hipotezi ( =0) alt nda hem de alternative hipotez ( <1) alt nda yer vermektedir. Model A da (model C için de benzer bir yöntem geli tirilebilir) katsay s na ba l olarak hipotezler u ekilde olu turulmaktad r: H 0 : y t = 0 + d 1 B 1t + d 2 B 2t + y t-1 + 1t (3) H A : y t = 1 + t + d 1 D 1t + d 2 D 2t + 2t (4) Burada 1t ve 2t dura an hata terimleridir. t = T Bj + 1 için B it = 1 ve di er durumlarda 0 olup, d= d 1, d 2 ' olarak gösterilmektedir. Model C de D jt ifadeleri 3 numaral e itli e, DT jt ifadeleri de 4 numaral e itli e eklenmektedir. S f r hipotezini gösteren 3 numaral e itlik kukla de i kenleri (B jt ) içermektedir. ki k r lmal LM birim kök test istatisti i u ekilde elde edilmektedir (Strazicich vd., 2004: 134): y t = ' Z t + S t-1 + i S t-i + u t (5) Burada S t = y t - x - Z t olup, t=2,,t dir., y t nin Z t üzerine regres edilmesiyle edilen edilen katsay lar vektörü x = y 1 - Z 1, y 1 ve Z 1 ise y t ve Z t nin ilk gözlemleridir. ve u t s ras yla fark i lemcisi ve hata terimidir. S t-i, i=1,,k ifadeleri otokorelasyonu düzeltmek için e itli e eklenmi tir. Z t, veri üretme süreci taraf ndan tan mlanan d sal de i kenler vektörünü ifade etmektedir. S f r hipotezi = 0 olarak gösterilmekte olup, LM test istatisti i eklinde tan mlanmaktad r. K r lma zamanlar n ( j = T Bj / T, j=1,2) içsel olarak belirleyebilmek için minimum LM birim kök testi u ekilde bir grid aramas kullanmaktad r: LM = Inf (6) K r lma noktalar nda test istatisti i minimum de erini almaktad r. Model C için kritik de erler k r lma noktalar na ba l d r. LM test istatistikleri Lee ve Strazicich in (2003) olu turduklar kritik de erlerden büyük oldu unda, s f r hipotezi reddedilecektir. S f r hipotezinin reddedilmesi ise dura an bir süreci ifade etmektedir Carrion-i-Silvestre vd. (2009) Birim Kök Testi Lee ve Strazicich in (2003) iki yap sal k r lmaya izin veren birim kök testlerine alternatif olarak Carrion-i-Silvestre vd. (2009) en fazla be tane yap sal k r lmaya izin veren bir birim kök testi geli tirmi ve kendi testlerinin küçük örneklemlerde dahi iyi sonuçlar üretti ini belirtmi lerdir. Testte kulland klar stokastik veri üretme süreci u ekildedir: y t = d t + u t (7) u t = u t-1 + t, t = 0,,T (8) Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

16 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Burada u t gözlemlenen ve 0 ortalamaya sahip bir süreçtir. t hata terimi olup, t = i=0 i t-i olarak tan mlanmaktad r. i=0 i i < olup, t martingale fark dizisidir ve u filtreleyeme uyarlanm t r: F t = -field t-i ; i 0. Uzun dönem varyans 2 = olarak ve k sa dönem varyans = lim T T -1 T t=1 E 2 t olarak tan mlanmaktad r. Carrion-i-Silvestre vd. (2009) seride birim kökün oldu unu ve serinin dura an olmad n ifade eden s f r hipotezini test etmek için 5 test istatisti i geli tirmi lerdir. Birinci test istatisti i u ekildedir: P GLS T 0 = S, 0 - S 1, 0 / s 2 0 (9) Burada P GLS T optimal istatistik, 0 k r lmalar vektörünün tahmini ve s 2 0 t ile gösterilen hata teriminin izgesel yo unlu unun s f r frekansta tahminidir. Carrion-i- Silvestre vd. (2009), Ng ve Perron (2001) ve Perron ve Ng (1998) yi izleyerek a a daki gibi tan mlanan bir otoregresif tahmin kullanmaktad r: s k = s ek / 1- j=1 b j 2 (10) Burada s 2 ek = T-k -1 T 2 t=k+1 e t,k olup, b j,e t,k en küçük kareler (EKK) yöntemiyle tahmin edilen u denklemden elde edilmektedir: k y t = b 0 y t-1 + j=1 b j y t-j + e t,k (11) Bu denklemde y t = y t - ' z t 0 olarak tan mlanmakta olup, a a daki amaç fonksiyonunu minimize etmektedir: S *,, 0 = T y t - ' z t 0 2 t=1 (12) Perron ve Rodriguez i (2003) izleyerek Carrion-i-Silvestre vd. (2009) s f r hipotezini test etmek için u test istatistiklerini de kullanmaktad r: T MZ GLS 0 = T -1 y 2 T -s 0 2 2T -2 t=1 y t-1-1 (13) 1/2 T t=1 2 MSB GLS 0 = s 0-2 T -2 y t-1 MZ GLS t 0 = T -1 y 2 T -s 0 2 4s 0 2 T -2 t=1 y t-1-1/2 (15) Burada y t = y t - ' z t 0 olarak tan mlanmaktad r. laveten 12 numaral e itli i minimize etmekte ve s numaral e itlikte tan mlanmaktad r. Carrion-i- Silvestre vd. nin (2009) Ng ve Perron u (2001) izleyerek kulland klar test istatisti i u ekildedir: MP GLS T 0 = c 2 T -2 T 2 t=1 y t-1 +(1-c )T -1 y 2 T /s 0 2 (16) Carrion-i-Silvestre vd. nin (2009) ortaya koyduklar testte kritik de erler bootstrap yakla m yla elde edilmektedir. Hesaplanan test istatistikleri kritik de erlerden küçük oldu unda s f r hipotezi reddedilmektedir. S f r hipotezinin reddi ise dura an bir sürece i aret etmektedir Bulgular Çal man n bu k sm nda kullan lan birim kök testlerinin sonuçlar sunulmaktad r. Tablo 4 ve Tablo 5 s ras yla Lee ve Strazicich (2003) ve Carrion-i-Silvestre vd. (2009) birim kök testlerinin sonuçlar n göstermektedir. 2 T 2 (14) 16 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

17 Tablo 4: Lee ve Strazicich (2003) Birim Kök Testinin Sonuçlar E. KOÇAK, Ü. BULUT De i ken Model Gecikme K r lma Test Kritik De erler De erleri Uzunlu u Tarihleri statisti i %1 %5 %10 x t A ,87-4,54-3,84-3, C : 0, ,04-6,42-5,65-5,32 : 0, x t A ,67* -4,54-3,84-3,50 C : 0, ,31* -6,16-5,59-5,27 : 0,4 Not: fark i lemcisidir. *, %1 düzeyinde anlaml l ifade etmektedir. Tablo da görüldü ü gibi Lee ve Strazicich (2003) birim kök testine göre ilgili seri düzeyde dura an olmay p ilk fark nda dura and r. Test sonucunda elde edilen k r lma tarihleri incelendi inde ise k r lma tarihlerinin s ras yla Bretton Woods sisteminin çökü üne, Türkiye ekonomisinin 70 li y llar n sonunda ya ad ekonomik bunal ma ve 1994 krizinden hemen önceki y llara denk geldi i görülmektedir. Tablo 5: Carrion-i-Silvestre vd. (2009) Birim Kök Testinin Sonuçlar De i ken P T GLS MP T GLS MZ GLS MSB GLS MZ t GLS K r lma Tarihleri x t 21,36 [9,04] 18,88 [9,04] -22,61 [-46,56] 0,14 [0,10] -3,36 [-4,81] 1956, 1962, 1977, 1993, 2000 x t 4,10* [5,54] 3,47* [5,54] -27,79* [-17,32] 0,13* [0,16] -3,69* [-2,89] Not: Kö eli parantezler içindeki de erler bootstrap yakla m yla elde edilen %5 düzeyindeki kritik de erlerdir. *, %5 düzeyinde anlaml l ifade etmektedir. Tablo 5, Carrion-i-Silvestre vd. (2009) testine göre ilgili serinin ilk fark nda dura an oldu una i aret etmektedir. Test sonucunda elde edilen k r lma tarihleri; 1956, 1962, 1977, 1993 ve 2000 y llar d r y l Türkiye de dönemin iktidar partisinin artan d ticaret aç klar kar s nda Milli Korunma Kanunu nu yeniden yürürlü e koyarak d ticarete yeniden müdahale etmeye ba lad y ld r y l Türkiye de planl kalk nma döneminin ba lad y l olarak kabul edilmektedir y l Türkiye ekonomisinin 70 li y llar n sonunda ya ad bunal m y llar ndand r ve 2000 y llar ise s ras yla 1994 ve 2001 krizlerinden önceki y llard r. Birim kök testlerinin sonuçlar na göre ilgili seri düzeyde dura an olmay p ilk fark nda dura an oldu u için Türkiye ekonomisi orta gelir tuza nda de ildir. Di er bir ifadeyle Türkiye ekonomisi ABD ekonomisi ile aras nda olan gelir fark n son 60 y lda kapatma e ilimi göstermektedir. Çal mada elde edilen bu sonuç, Robertson ve Ye nin (2013) Türkiye ekonomisi için ula t sonuçla paralellik göstermektedir. Buna göre yap sal k r lmalar dikkate alan dört birim kök testi de Türkiye ekonomisinin orta gelir tuza nda olmad na i aret etmektedir. Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

18 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Sonuç Bu çal mada Türkiye ekonomisinin orta gelir tuza nda olup olmad Robertson ve Ye nin (2013) yakla m kullan larak ekonometrik olarak test edilmi tir. Test için kullan lan yöntemler Lee ve Strazicich in (2003) geli tirdi i iki yap sal k r lmal ve Carrion-i-Silvestre vd. nin (2009) geli tirdi i be yap sal k r lmal birim kök testleridir. Her iki testten elde edilen bulgulara göre Türkiye ekonomisinin orta gelir tuza nda olmad ve ABD ekonomisi ile aras ndaki gelir fark n kapatma e iliminde oldu u sonucuna ula lm t r. Öte yandan bu e ilimin uzun vadede devam edip etmeyece i ya da aç n ne kadar sürede kapanaca Türkiye ekonomisinin sonraki dönemlerde gösterece i büyüme performans na ba l d r. Di er taraftan, daha önce belirtildi i gibi, Türkiye ekonomisinin büyüme temposunda son dönemde bir yava lama görülmektedir. Dolay s yla Türkiye nin büyüme sürecinde bir tuzak riski ile kar kar ya kalmamas için politika önerisi kapsam nda dikkat edilmesi gereken unsurlar üç ba l kta özetlenebilmektedir. Birincisi Türkiye de insan kaynaklar n n niteliklerini güçlendiren politikalar geli tirilmeli, insan kaynaklar özellikle Ar-Ge yat r mlar ile desteklenmeli ve bu politikalar uzun vadeli olmal d r. Bu çerçevede i gücünün yeteneklerini artt rmak ve Ar-Ge faaliyetlerini desteklemek için kamu politikalar kilit rol oynamaktad r. Özellikle okulla ma oranlar nda art lar sa lanmal, mesleki ve teknik olmak üzere tüm e itim seviyeleri güçlendirilmeli, toplumun yeteneklerini geli tirmek için tüm f rsatlar maksimize edilmelidir. Ar-Ge faaliyetleri konusunda devlet ticari ve mali politikalar yoluyla özel sektöre çe itli destekler sa lamal, ayr ca bilim ve teknoloji alanlar nda çe itli enstitüler kurularak uygulamal ve temel ara t rma faaliyetleri desteklenmeli ve mevcut destekler geni letilmelidir. Benzer politikalar yak n geçmi te uygulayan Güney Kore, günümüzde yeni ürünler üreten ve bu ürünleri patentler yoluyla koruyarak küresel ticarette güç sa layan önemli bir ülke konumuna gelmi tir. Türkiye ile Güney Kore PISA endeksindeki dereceleri, Ar-Ge harcamalar n n GSYH ye oranlar ve imalat sanayi ürünleri ihracat içinde yüksek teknoloji ürünlerinin paylar aç s ndan k yasland nda Güney Kore nin üç konuda da Türkiye nin oldukça ilerisinde oldu u görülmektedir. Güney Kore 2012 y l nda PISA endeksinde 65 ülke içinde 4. s rada yer almaktad r y l nda Türkiye de Ar-Ge harcamalar n n GSYH ye oran %0,86 iken ayn oran Güney Kore de %3,74 tür ve Güney Kore de imalat sanayi ürünleri ihracat içinde yüksek teknoloji ürünlerinin pay 2012 y l nda %26 d r. Bu oran n Türkiye gibi orta gelirli bir ülke olarak kabul edilen Malezya da da %44 olmas Türkiye ekonomisinin bu konuda oldukça fazla yol kat etmesi gerekti ini göstermektedir. kincisi Türkiye de kurumsal yap y geli tirecek dinamik politikalar uygulanmal ve ilgili hukuki düzenlemeler sürekli güncellenmelidir. Özellikle daha demokratik, özgür, fikri mülkiyet haklar n n güvence alt na al nd bir yap olu turulmal ve bu yap sürekli geli tirilmelidir. Bu yap n n sürekli geli tirilmesi önemli pozitif d sall klar sa layarak ekonominin geli mesinde önemli bir rol oynayacakt r. Ayr ca bu yap reel ve finansal piyasalar n etkinli ini de artt racak ve bu sayede bu piyasalar kaynaklar n tahsisi ve kullan m konusunda önemli bir mekanizma olu turacakt r. Üçüncüsü makroekonomik istikrar, l ml enflasyonu, mali sürdürülebilirli i sa lamaya ve tasarruf e ilimini artt rmaya yönelik politikalar n üzerinde önemle durulmal ve gelecek dönemlerde bu de i kenlerin istikrar ndan taviz 18 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014

19 E. KOÇAK, Ü. BULUT verilmemelidir. Bu de i kenlerin istikrar nda sa lanacak süreklilik Türkiye ekonomisinde d tasarruf ihtiyac n azaltacak, özel kesim tasarruflar nda önemli art lar sa layacak ve böylece ekonomik büyüme sürecine önemli katk lar sa layacakt r. Kaynakça Agenor, P.R., Canuto, O. ve Jelenic, M. (2012), Avoiding Middle-Income Growth Traps, Economic Premise, 98, The World Bank, Va ington. Aoki, M. (2011), The Five Phases of Economic Development and Institutional Evolution in China, Japan and Korea, ADBI Working Paper Series, 340, Asian Development Bank Institute, Tokyo. Arslanhan, S. ve Kurtsal, Y. (2010), Güney Kore novasyondaki Ba ar s n Nelere Borçlu? Türkiye çin Ç kar mlar?, TEPAV Politika Notu, Eylül, Türkiye Ekonomi Politikalar Ara t rma Vakf, Ankara. Cai, F. (2012), Is There a Middle income Trap? Theories, Experiences and Relevance to China, China & World Economy, 20(1), Carrion-i-Silvestre, J.L., Kim, D. ve Perron, P. (2009), GLS-Based Unit Root Tests with Multiple Structural Breaks under Both the Null and the Alternative Hypotheses. Econometric Theory, 25(06), Chen, C. ve Dai, L. (2014), The Middle Income Trap, Branching Deregulation, and Political Influence, 26 Eylül, New Jersey, Chen, X. ve Tian, G. (2014), The Nature and Avoidance of the Middle Income Trap, Frontiers of Economics in China, 9(3), Dickey, D.A. ve Fuller W.A. (1981), Likelihood Ratio Statistiscs for Autoregressive Time Series with a Unit Root. Econometrica, 49(4), Eichengreen, B., Park, D. ve Shin, K. (2012), When Fast-Growing Economies Slow Down: International Evidence and Implications for China, Asian Economic Papers, 11(1), Eichengreen, B., Park, D. ve Shin, K. (2013), Growth Slowdowns Redux: New Evidence on the Middle-Income Trap, NBER Working Paper, 18673, National Bureau of Economic Research, Cambridge. Felipe, J., Abdon, A. ve Kumar, U. (2012), Tracking the Middle-Income Trap: What Is It, Who Is in It, and Why?, Levy Economics Institute of Bard College Working Paper, 715, Levy Economics Institute of Bard College, New York. Gill, I.S., Kharas, H.J. ve Bhattasali, D. (2007), An East Asian Renaissance: Ideas for Economic Growth., World Bank Publications, The World Bank, Va ington. Gürsel, S. ve Soybilgen, B. (2013), Türkiye Orta Gelir Tuza n n E i inde, Betam Ara t rma Notu, 13(154), 1-7. Im, F.G. ve Rosenblatt, D. (2013), Middle-Income Traps: A Conceptual and Empirical Survey, Policy Research Working Paper, 6594, The World Bank Operations and Strategy Unit Development Economics, Va ington. Kharas, H. ve Kohli, H. (2011), What is the Middle Income Trap, Why Do Countries Fall into it, and How Can it Be Avoided?, Global Journal of Emerging Market Economies, 3(3), Lee, J. ve Strazicich, M.C. (2003), Minimum Lagrange Multiplier Unit Root Test with Two Structural Breaks, The Review of Economics and Statistics, 85(4), Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k

20 Orta Gelir Tuza : Teorik Çerçeve, Ampirik Yakla mlar ve Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama Lumsdaine, R. ve Papell, D. (1997), Multiple Trend Breaks and the Unit-Root Hypothesis, Review of Economics and Statistics, 79(2), Maddison, A. (2010), Statistics on World Population, GDP and per capita GDP, AD. Historical Statistics, (Eri im Tarihi: ) Mckinsey Global Institute (2012), Manufacturing the Future: The Next Era of Global Growth and Innovation, Seul, (Eri im Tarihi: ) Ng, S. ve Perron, P. (2001), Lag Length Selection and the Construction of Unit Root Tests with Good Size and Power, Econometrica, 69(6), Organisation for Economic Co-operation and Development, Science and Technology: Key Tables from OECD, Paris (Eri im Tarihi: ) Organisation for Economic Co-operation and Development (2014), PISA 2012 Results in Focus, Paris, (Eri im Tarihi: ) Ohno, K. (2009), Avoiding the Middle-Income Trap: Renovating Industrial Policy Formulation in Vietnam, ASEAN Economic Bulletin, 26(1), Öz, S. (2012), Orta Gelir Tuza, EAF Politika Notu, 12-06, Ekonomik Ara t rma Forumu, stanbul. Özlale, Ü. ve Karakurt, A. (2012), Türkiye de Tasarruf Aç n n Nedenleri ve Kapat lmas çin Politika Önerileri, Bankac lar Dergisi, 83, Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania, Penn World Table, (Eri im Tarihi: ) Perron, P. ve Ng, S. (1998), An Autoregressive Spectral Density Estimator at Frequency Zero for Nonstationarity Tests, Econometric Theory, 14(5), Perron, P. ve Rodriguez, G. (2003), GLS Detrending, Efficient Unit Root Tests and Structural Change, Journal of Econometrics, 115(1), Robertson, P.E. ve Ye, L. (2013), On the Existence of a Middle Income trap, University of Western Australia Economics Discussion Paper, 13-12, Australia. Rudengreen, J., Rylander, R. ve Casanova, C.R. (2014), It s Democracy, Stupid: Reappraising the Middle-Income Trap, ISDP Publications, Institute for Security and Development Policy, Stockholm. Sak, G. (2012), Çok Alametler Belirdi: Türkiye Sanayisizle iyor, TEPAV, 26 Aral k, stanbul, Cok_Alametler_Belirdi_Turkiye_Sanayisizlesiyor.pdf (Eri im Tarihi: ) Schmidt, P. ve Phillips, P.C.B. (1992), LM Tests for a Unit Root in the Presence of Deterministic Trends, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 54(3), Strazicich, M.C., Lee, J. ve Day, E. (2004), Are Incomes Converging among OECD Countries? Time Series Evidence with Two Structural Breaks, Journal of Macroeconomics, 26(1), The World Bank, Country and Lending Groups, Va ington, (Eri im Tarihi: ) The World Bank, World Development Indicators, Va ington, (Eri im Tarihi: ) 20 Maliye Dergisi Say 167 Temmuz-Aral k 2014