Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine Cumhuriyet Döneminde Yap lan Çal flmalar

Transkript

1 Türkiye de Tahrir Defterlerine Dayal Yap lm fl Çal flmalar Hakk nda Baz Görüfller 25 Türkiye Araflt rmalar Literatür Dergisi, Cilt 1, Say 2, 2003, Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine Cumhuriyet Döneminde Yap lan Çal flmalar Fahameddin BAfiAR * DÜNYA TARİHİNİN gelmiş geçmiş en büyük ve en önemli siyasî oluşumlarından birisi olan Osmanlı Devleti nin XIV. yüzyıldan başlayıp XVI. yüzyıl sonlarına kadar gelen kuruluş ve yükseliş dönemleri Klasik Çağ olarak da adlandırılmaktadır. Osman Gazi ile başlayıp Orhan Gazi, I. Murad, I. Bayezid, I. Mehmed ve II. Murad la devam eden kuruluş devri hükümdarlarından sonra Fatih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman gibi büyük Türk hükümdarlarının hüküm sürmüş olduğu bu dönem Türk tarihinin altın çağı olarak da kabul edilir. Başta Osmanlı Beyliği nin kuruluşu meselesi olmak üzere Osmanlıların Anadolu birliğini büyük ölçüde sağladıktan sonra Rumeli ye geçerek hızlı bir şekilde Balkanlar a doğru ilerlemesi, Bayezid in Timur karşısında aldığı ağır yenilgiye rağmen I. Mehmed ve II. Murad dönemlerinde devletin yeniden toparlanması, İstanbul u fethederek, bütün Ortaçağ boyunca hüküm sürmüş olan Bizans İmparatorluğu na son veren Fatih Sultan Mehmed in bu büyük fethi ve daha sonra takip ettiği fetih politikası, Yavuz Sultan Selim in İran ve Mısır seferleri, Kanunî Sultan Süleyman ın Akdeniz i bir Türk gölü haline getirmesi gibi olaylar bu dönemin önemli siyasî konularıdır. Selçuklu Devleti nin çökmeye başladığı XIII. yüzyılın ikinci yarısında Batı Anadolu da kurulan küçük Türk beyliklerinden birisi olarak görülen Osmanlı Beyliği nin kısa sürede hızlı bir ilerleme göstererek Anadolu nun büyük bir kısmı ile Balkanlar ın sahibi olması önemli bir siyasî gelişme olmuş; bu özellik yalnız Türk tarihini değil başka milletlerin tarihini de etkilemiştir. XV. Yüzyıl ortalarında İstanbul un Türkler tarafından fethedilmesi * Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

2 26 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar ise çok daha büyük sonuçlar meydana getirmiştir. Bu bakımdan ülkemizdeki tarih çalışmalarında Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemleri her zaman en çok ilgi duyulan, en fazla çalışılan alan olmuş; hatta bu konu yalnız Türk tarihçilerini değil dünya tarihçilerini de yakından ilgilendirmiştir. İşte biz bu yazımızda Osmanlı Devleti nin klasik çağı, yani ilk üç yüz yıllık döneminin siyasî tarihi üzerinde Türkiye de yapılan önemli çalışmaları kronolojik bir sıra ile inceleyeceğiz. Ancak önce Osmanlıların son dönemlerinden itibaren Türkiye de modern tarih çalışmalarının nasıl başladığına, özellikle de Osmanlı Devleti tarihi hakkında yapılan çalışmaların gelişimine bakmamız yararlı olacaktır. 1 Osmanlı Devleti nin tarih, kültür ve medeniyeti üzerine modern manada ilk çalışmayı Avusturyalı tarihçi Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall ( ) yapmıştır. Uzun yıllar diplomatik görevle Osmanlı başkentinde bulunmuş olan Hammer bu devleti yakından tanımış ve ülkesine döndükten sonra Osmanlı Devleti nin kuruluşundan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması na kadar gelen Geschichte des Osmanischen Reiches (Pesth ) adındaki oldukça ayrıntılı ve hacimli olan 10 ciltlik tarihini kaleme almıştır. 2 Eserini yazarken Batı kaynakları yanında Osmanlı kronikleri ile arşiv vesikalarını da kullanmış olan Hammer in bu tarihinin yayımlanmasından sonra Türkiye de Osmanlı Devleti tarihi üzerinde yapılan çalışmalar çoğalmaya başlamış; Hayrullah Efendi ( ), Ahmed Râsim ( ), Ahmed Refik ( ), Mehmed Ârif, Necib Asım ( ) ve Halil Edhem ( ) gibi tarihçiler Hammer in çalışması ka- 1 Türkiye de tarih eğitimi ve çalışmaları hakkında yapılan değerlendirmelerin başlıcaları için bkz. Halil Berktay, Cumhuriyet Dönemi Tarih Çalışmaları, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, 1985, c. IX, s ; Orhan Koloğlu, Tarih Çalışmaları: , a.g.e., 1995, c. XV, s ; Salih Özbaran, 1980 den Günümüze Tarih Çalışmaları, a.g.e., 1995, c. XV, s ; İlber Ortaylı, Osmanlı Tarih Yazıcılığının Evrimi Üzerine Düşünceler, Türkiye de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi, Sevil Atauz (der.), Ankara: Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, 1986, s ; Zafer Toprak, Türkiye de Çağdaş Tarihçilik ( ), a.g.e., s ; Salih Özbaran, Halil İnalcık ve Genişleyen Tarih Çalışmaları, Tarih ve Toplum, İstanbul, 1988, sy. IX; Yusuf Halaçoğlu, Türk Tarihi Üzerinde Çalışmalar, Türkler, Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca (ed.), Ankara, 2003, c. I, s Hammer in Almanca olarak kaleme aldığı ve kısaltılmış şekliyle GOR olarak bilinen bu önemli eser çeşitli dillere çevrilmiştir. Fransızca tercümesi Helert-Dochez tarafından gerçekleştirilen eserin (Histoire de l empire ottoman, Paris, , XVIII c.) önemli bir kısmı, bu tercümeden Mehmed Atâ Bey tarafından bazı notlar ilâvesiyle Türkçeye çevrilmiştir (Devlet-i Osmâniyye Tarihi, İstanbul, , c. I-X, 1947, c. XI). Hammer Tarihi son yıllarda yeni harflerle de yayımlanmıştır: Baron Joseph von Hammer Purgstall, Büyük Osmanlı Tarihi, Almanca aslı ve Fransızca tercümesi karşılaştırılarak, Mehmed Atâ Beyin tercümesi esas alınarak yayına hazırlayanlar: Mümin Çevik-Erol Kılıç, İstanbul: Üçdal Neşriyat, , X c.

3 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 27 dar açıklayıcı ve geniş olmasa da Osmanlı Devleti tarihi hakkında yeni metotlarla hazırlanmış eserler yazmışlardır. 3 Osmanlı Türkiyesi nde çağdaş tarihçilik ise, 1880 lerde başlayan Türk Aydınlanma Çağı etkisi altında, II. Meşrutiyet ( ) döneminde Tarih-i Osmanî Encümeni nin kuruluşu (1909) ile başlamış ve Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında önde gelen tarihçiler burada yetişmiştir. 4 Abdurrahman Şeref, Ahmed Tevhîd, Ahmed Refik, Ahmed Mithat, İskender Hoci, Efdaleddin, Diran Kilikyan, Zühdî, Ali Seydî, Karolidi, Mehmed Ârif ve Necib Asım ın kurucu üyesi olduğu Tarih-i Osmanî Encümeni, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası (TOEM) adlı dergisi ve diğer yayınlarıyla Türk tarihçiliğinde yeni bir dönemin başlamasını sağlamıştır. 5 Saltanatın kaldırılması üzerine 1922 de Türk Tarih Encümeni adını alan bu kurum, Mustafa Kemal Atatürk ün 1931 yılında Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ni (daha sonra Türk Tarih Kurumu) kurmasına kadar faaliyetine devam etti. 6 Aynı dönemde tarih çalışmalarının önemli bir adresi de İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi idi. Tarih dersleri Abdurrahman Şeref Efendi, Ali Reşad, Ali Kemal, Ali Muzaffer, Ahmed Refik, M. Şemseddin (Günaltay), Yusuf Behçet (Güçer), Avram Galanti, Fâzıl Nazmi ve Necib Âsım (Yazıksız) gibi tarihçiler tarafından verilen Dârülfünun Edebiyat Fakültesi nde öğrenim faaliyetleriyle birlikte akademik tarih çalışmaları da devam ediyordu. Fakültenin ilk süreli yayını olan Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası nda dönemin ilim adamlarının Osmanlı ve Türk tarihi üzerine incele- 3 Hayrullah Efendi, Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Târihi (Hayrullah Efendi Tarihi), İstanbul, , 18 cüz; Ahmed Râsim, Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi, İstanbul, , IV c.; Ahmed Refik, Büyük Tarih-i Umumî, İstanbul, 1328, VI c.; Mehmed Ârif-Necib Asım, Osmanlı Tarihi, İstanbul, Bkz. Halil İnalcık, Türkiye de Osmanlı Araştırmaları 1: Türkiye de Modern Tarihçiliğin Kurucuları, XIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 4-8 Ekim 1999) Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 2002, c. I, s Tarih-i Osmanî Encümeni tarafından yılları arasında iki ayda bir yayımlanan Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası nda çoğu encümen üyesi olan Abdurrahman Şeref, Necib Asım (Yazıksız), Mehmed Galib, Halil Edhem (Eldem), Ahmed Tevhid (Bilge), Efdaleddin (Tekiner), Ahmed Refik (Altınay), Ali Emirî, Mehmed Zeki (Pakalın), Mehmed Fuad (Köprülü) ve İbnülemin Mahmud Kemal (İnal) gibi araştırmacıların Osmanlı ve Türk tarihi hakkındaki yazıları yer alıyordu. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, ilk kez modern Türk tarihçiliğini hakkıyla temsil eden bir dergi olmuş (Halil İnalcık, a.g.m., s. 86), Encümen bu mecmuaya ilâve olarak bazı önemli vekayinâmeleri de yayımlamıştır. Bu eserlerden bazıları şunlardır: Tarih-i Sultan Mehmed Han-i Sânî; Kanunnâme-i Âl-i Osman, Fâtih Kanunnâmeleri, Mahruse-i İstanbul Fetihnâmesi, Vâkıât-ı Sultan Cem, Tarih-i Ebu l-feth, Umdetü t-tevarih, Koca Sekbanbaşı Risalesi. 6 Tarih-i Osmanî Encümeni nin adının Türk Tarih Encümeni olmasından sonra Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası nın (TOEM) adı da Türk Tarih Encümeni Mecmuası (TTEM) oldu. Zaman zaman kesintiye uğramakla birlikte 1914 yılından itibaren iki ayda bir yayımlanan ve tamamı 101 sayı olan bu mecmua 1931 yılında Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti nin kurulmasıyla birlikte yayım hayatına son verdi.

4 28 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar meleri ile belgelere dayalı araştırmaları yer alıyor; özellikle tarih, coğrafya, edebiyat ve sosyoloji konularında Batı dillerinde yazılmış makalelerin tercümeleri yayımlanıyordu yılında yapılan Üniversite Reformu ile İstanbul Dârülfünunu nun İstanbul Üniversitesi adıyla teşkilatlanmasından sonra Üniversite nin bütün bölümleri gibi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü de yeniden yapılandı. Bu yeni dönemde diğer ilim dallarında olduğu gibi tarih eğitimi ve çalışmalarında da önemli gelişmeler oldu. Edebiyat Fakültesi tarafından yayımlanan ilk tarih teliflerinin yanı sıra Tarih Bölümü nün ilk süreli yayını olan Tarih Semineri Dergisi ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi ile yine aynı bölüm tarafından daha sonra neşrine başlanan Tarih Enstitüsü Dergisi nde Osmanlı-Türk tarihi hakkında birçok makale yayımlandı. 8 Yine İstanbul da, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ne bağlı olarak kurulan Türkiyat Enstitüsü nün (şimdiki Türkiyat Araştırma Merkezi) yayın organı olan Türkiyat Mecmuası nda da çoğu Türk dili ve edebiyatı üzerine olmakla beraber tarih alanında da önemli araştırmalar yayımlandı. 9 Ayrıca Türkiyat Enstitüsü nün belirli aralıklarla düzenlemiş olduğu Millî Türkoloji Kongreleri nin tarih seksiyonlarında da tarihî konularda birçok makale tebliğ olarak sunuldu ve bu bildiriler daha sonra kitap halinde yayımlandı lu yıllarda ülkemizdeki tarih çalışmalarının bir adresi de başkent Ankara idi. Önce Türk Tarih Kurumu nun, arkasından Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi nin kurulması ile modern tarih çalışmaların ikinci adresi Ankara olmuştu. Atatürk ün isteğiyle 1931 yılında kurulduğunda adı önce 7 İstanbul Dârülfünunu ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nin tarihçesi ile Dârülfünün Edebiyat Fakültesi Mecmuası hakkında geniş bilgi için bkz. Ekmeleddin İhsanoğlu, Dârülfünun, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, c. VIII, s ; M. Taner Tarhan-Ömer Faruk Akün, Edebiyat Fakültesi, a.g.e., İstanbul, 1994, c. X, s ; Nurettin Albayrak, Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, a.g.e., İstanbul, 1993, c. VIII, s Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası ndaki makalelerin bibliyografyası için bkz. Fahameddin Başar, Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası ndaki Makaleler ve Yazarları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul, 2003, sy İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü tarafından önce Tarih Semineri Dergisi çıkarılmış, daha sonra bölüm 1949 yılından itibaren Tarih Dergisi ni yayımlamaya başlamıştır. Şu an 38. sayısı yayımlanmakta olan Tarih Dergisi ndeki makalelerin bibliyografyası için bkz. Erdoğan Merçil, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi Tahlilî Bibliyografyası ( ), Tarih Dergisi, İstanbul, 1971, sy. 25, s ; Arzu Terzi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi Bibliyografyası ( ), Tarih Dergisi, İstanbul, 2002, sy. 37, s yılında Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köprülü ( ) tarafından kurulmuş olan Türkiyat Enstitüsü nün gayesi Türk tarihi, edebiyatı, dili ile birlikte etnografya ve coğrafya sahalarında araştırmalar yapmaktı. Enstitü nün yayın organı olan Türkiyat Mecmuası nın ilk cildi Ağustos 1925 te yayımlanmış olup bu mecmuadaki makalelerin bibliyografyası için bkz. Sevim İlgürel, Türkiyat Mecmuası Bibliyografyası, Tarih Enstitüsü Dergisi, , sy. 7-8, s

5 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 29 Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti olan kurum, 1935 yılından sonra Türk Tarih Kurumu adını alarak faaliyetlerine günümüze kadar aralıksız devam etti. Türk Tarih Kurumu, kuruluşundan beri düzenli olarak yayımladığı Belleten ve Belgeler adlı süreli dergilerinden başka tarihin çeşitli alanlarında olmak üzere hem Türk ve hem de başka milletlerin tarih ve kültürü üzerine yüzlerce kitap yayımladı. Kurum ayrıca, dört yılda bir düzenlediği Türk Tarih Kongreleriyle de Türk tarihçiliğine önemli hizmetler yaptı. Birçoğu uluslararası nitelikte olan bu kongrelerinde sunulan tebliğlerin yayımlandığı kitapların sayısı 40 cilde yaklaşmış olan Türk Tarih Kurumu bu faaliyetlerine günümüzde de devam etmektedir. Türk Tarih Kurumu ndan sonra yine Ankara da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi nin kurulması (1935) ile ülkemizdeki ikinci fakülte olan bu yüksek öğretim kurumunda da önemli tarih çalışmaları yapıldı. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi tarafından ilk sayısı Eylül 1942 de yayımlanan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi nde daha çok tarih, arkeoloji, antropoloji ve coğrafya ağırlıklı yazılar yer aldı. Dergide Mustafa Akdağ, Şinasi Altundağ, Bekir Sıtkı Baykal, Niyazi Berkes, Halil İnalcık, Mehmet Altay Köymen, Bahaeddin Ögel, Faruk Sümer, Osman Turan ve Selahattin Tansel gibi tarihçilerin kaleme almış olduğu makaleler yayımlandı. Cumhuriyetimizin kuruluşundan sonra İstanbul da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ile Türkiyat Enstitüsü ve Ankara da Türk Tarih Kurumu ile Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi tarafından sürdürülen tarih çalışmaları, bu akademik kurumlar dışında yine çeşitli kurum ve kuruluşlarca yayımlanmakta olan ilmî dergiler ile popüler tarih ve kültür mecmualarıyla da desteklendi li yıllardan itibaren Türkiye de yeni üniversitelerin kurulmaya başlaması ile tarih araştırıcılarının sayısının artması da tarih çalışmalarının hızla çoğalmasına sebep oldu. Ayrıca faaliyet alanı olarak tarihi seçmiş olan çeşitli vakıf ve dernekler de birçok çalışma yaptı. Bunun yanında tarihte yaşanmış önemli olayların ya da devlet adamlarının doğum ve ölüm yıldönümleri dolayısıyla düzenlenen kongre ve toplantılar ile yine aynı amaçla hazırlanmış olan armağan kitaplar da tarih araştırmalarının artmasını sağladı. Ayrıca kütüphanelerimiz ve arşivlerimizin araştırıcılara daha fazla hizmet vermeye başlaması da tarih araştırmalarının sayısını arttırdı. Öte yandan 1981 yılında Yüksek Öğretim Kurumu nun oluşturulmasından sonra devlet üniversitelerinin sayısının hızla artmasıyla birlikte özellikle İstanbul ve Ankara da vakıf üniversitelerinin de kurulması ve kurulan her yeni üniversitede muhakkak bir Fen-Edebiyat Fakültesi nin bulunması gibi sebeplerle, diğer ilim dallarında olduğu gibi tarih araştırmalarının sayısında da önemli oranda artış oldu. Günümüze baktığımızda ise, hem üniversitelerimizdeki tarih araştırmacılarının

6 30 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar akademik yükseltilme kriterleri dolayısıyla fazla yayın yapmak zorunda kalmış olmaları, hem de üniversite dışından tarihçi olsun olmasın pek çok kimsenin tarih alanında çalışması; ayrıca gelişen bilgisayar teknolojisinin tarih araştırmalarında da yoğun bir şekilde kullanılmaya başlaması ve yine çeşitli vesilelerle kongre ve sempozyum gibi akademik toplantıların sıkça düzenlenmesi gibi sebeplerle tarih çalışmalarının çoğaldığı görülmektedir. Bu tarih çalışmaları içerisinde Osmanlı Devleti tarihi ve medeniyeti hakkında yapılmış olan çalışmalar önemli bir yer tutmaktadır. 10 Türkiye deki modern tarih araştırmalarının gelişimini bu şekilde kısaca gözden geçirdikten sonra bu tarih çalışmaları içerisinde önemli bir yere sahip olan Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemleri siyasî tarihi hakkında yapılan çalışmalara bakabiliriz. XIII. Yüzyılın sonlarında Kuzey-batı Anadolu da küçük bir uç beyliği olarak kurulmuş olan Osmanlı Devleti nin kısa sürede genişleyerek büyük bir imparatorluk haline nasıl geldiği sorusu tarihçileri her zaman meşgul etmiş ve bu sebeple kuruluş ve yükseliş döneminin siyasî, sosyal ve kültürel olayları hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Ancak Osmanlıların kuruluş dönemi için kaynak yetersizliği ve günümüze ulaşmış olan az sayıdaki çağdaş kaynakların da kuruluştan yıllar sonra kaleme alınmış olması, 11 Osmanlı 10 Türkiye de Osmanlı Devleti tarihi hakkında yapılan çalışmaların ele alınmış olduğu araştırmalardan birkaçı için bkz. Oktay Özel-Gökhan Çetinsaya, Türkiye de Osmanlı Tarihçiliğinin Son Çeyrek Yüzyılı: Bir Bilanço Denemesi, Toplum ve Bilim, Kış , sy. 91, s. 8-38; Halil İnalcık, Türkiye de Osmanlı Araştırmaları I: Türkiye de Modern Tarihçiliğin Kurucuları, XIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 4-8 Ekim 1999) Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002, c. I, s ; Bahaeddin Yediyıldız, Türkiye de Osmanlı Araştırmaları II: Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi nde Osmanlı Tarihi Çalışmaları, a.g.e., s Osmanlı Devleti hakkında bilgi veren ilk tarih kaynakları, bu devletin kuruluşundan yıl sonra kaleme alınmış olan Ahmedî, Şükrullah, Karamanî Mehmed Paşa, Enverî, Âşıkpaşazâde, Oruç b. Âdil, Mehmed Neşrî ve Ruhi Çelebi gibi kronik yazarlarının günümüze ulaşmış olan eserleridir. Bu ilk Osmanlı kaynaklarının birçoğu üzerinde bilimsel çalışmalar yapılmış ve neşredilmiştir. Osmanlılarda tarih yazıcılığı ve ilk tarih yazarları ile eserleri hakkında bilgi veren çalışmaların kronolojik sıralaması için bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî,, İstanbul, cilt; Cemâleddin, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri/Âyine-i Zürefâ, İstanbul, 1314; Necib Âsım, Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri, Târih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, İstanbul 1326/1908, cüz 1, s ; İstanbul, 1327, cüz 7, s , İstanbul, 1327, cüz 8, s ; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, 1333, c. III; Şemseddin Günaltay, İslâmda Tarih ve Müverrihler, İstanbul, ; Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leipzig, 1927 (Türkçesi: Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Prof. Dr. Coşkun Üçok, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982); Akdes Nimet Kurat, Bizans ın Son ve Osmanlıların ilk Tarihçileri, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1935, sy. III, s ; V.L. Ménage, The Beginnings of Ottoman Historiography, Historians of the Middle East, B. Lewis-P.H. Holt (nşr.), Londra, 1962 (Türkçesi: Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı, çev. Salih Özbaran, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1978, sy. 9, s ); Şehabettin Tekindağ, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, TTK Belleten, Ekim 1971, c. XXXV, sy. 140, s ; Fahameddin Başar, Osmanlı Tarih Kaynakları I-IV, Tarih 2

7 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 31 Devleti nin ilk iki yüzyılının siyasî tarihi hakkında yapılan çalışmalarda araştırıcıların işini oldukça güçleştirmiştir. Bununla birlikte gerek ülkemizde ve gerekse Avrupa da Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemleri üzerine birçok çalışma yapılmış, sayısız kitap ve makale yayımlanmıştır. Osmanlı Devleti nin kuruluşu meselesi hakkında ilk tartışma, Balkan Savaşları bittikten sonra Birinci Dünya Savaşının başladığı sırada, yani Osmanlı Devleti nin yıkılmak üzere olduğu dönemde, Amerikalı bir gazeteci olan Herbert Adams Gibbons ın yayımladığı The Foundation of the Ottoman Empire adlı eserde ileri sürülen görüşlerle başladı yılında İngiltere de yayımlanan bu esere göre Osmanlı Devleti, Batı Anadolu da putperest Türklerle Hıristiyan Rumların karışımından doğmuş olan yeni bir ırkın eseri idi. Gibbons ın gerçekle ilgisi olmayan bu görüşlerine karşı değişik cephelerden eleştiriler olmuşsa da bu konuda ilk ciddi tenkit, Ord. Prof. Dr. Mehmed Fuad Köprülü nün 1935 yılında Paris te verdiği bir dizi konferansta yapılmıştır. Türkiye de tarihçiliği modern bilim temeline oturtma çabalarını başlatmış olan M. Fuad Köprülü, Gibbons ın görüşlerinin aksine, Osmanlı Devleti nin Türk ve Müslüman unsurların eseri ve bu dönemin XIII-XIV. yüzyıllar Anadolu tarihi ile yakın ilgisi olduğunu ileri sürmüştür. 13 Köprülü den sonra aynı konu, yine Avrupa da döneminin önde gelen tarihçilerinden Paul Wittek ve Friedrich Giese tarafından da tartışılmış; Wittek 1937 yılında Londra da verdiği konferansta Köprülü nün fikirlerini be- ve Medeniyet, Nisan 1997, sy. 37, s ; Mayıs 1997, sy. 38, s ; Haziran 1997, sy. 39, s ; Temmuz 1997, sy. 40, s ; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul, 1998, s ; Mehmed İpşirli, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Osmanlı, c. VIII: Bilim, Güler Eren (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s ; Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı Üzerine, a.g.e., s ; Colin Imber, İlk Dönem Osmanlı Tarihinin Kaynakları, çev. Fahri Unan, Söğüt ten İstanbul a: Osmanlı Devleti nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Oktay Özel-Mehmet Öz (der.), Ankara, 2000, s ; Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, çev. Fahri Unan, a.g.e., s ; Fahameddin Başar, İlk Osmanlı Tarihçileri, Türkler, Hasan Celal Güzel-Prof. Dr. Kemal Çiçek-Prof. Dr. Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. XI, s ; Ahmet Aydın, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı, a.g.e., s Herbert Adams Gibbons ın bu eseri Râgıb Hulûsi (Özdem) tarafından Türkçeye tercüme edilerek yayımlandı: Osmanlı İmparatorluğu nun Kuruluşu, İstanbul, Eserin yeni harflerle basımı: Osmanlı İmparatorluğu nun Kuruluşu, Mustafa Everdi (haz.), Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, M. Fuad Köprülü nün 1935 yılında Paris te vermiş olduğu bu konferans metinleri aynı yıl içerisinde yine Paris te Les Origines de l Empire Ottoman adıyla kitap halinde yayımlandı. Eserin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş Türkçesi Osmanlı Devleti nin Kuruluşu adıyla Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlandı (Ankara, 1959). Osmanlı Devleti nin kuruluş dönemi için önemli bir kaynak olan bu eser daha sonra defalarca basılmıştır. 13 M. Fuad Köprülü nün 1935 yılında Paris te vermiş olduğu bu konferans metinleri aynı yıl içerisinde yine Paris te Les Origines de l Empire Ottoman adıyla kitap halinde yayımlandı. Eserin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş Türkçesi Osmanlı Devleti nin Kuruluşu adıyla Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlandı (Ankara, 1959). Osmanlı Devleti nin kuruluş dönemi için önemli bir kaynak olan bu eser daha sonra defalarca basılmıştır.

8 32 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar nimsemekle ve bazı konularda onu tamamlayan sözler söylemekle beraber onun Osmanlıları Oğuzların Kayı boyundan göstermesini reddederek bu görüşün Osmanlı tarihçileri tarafından sonradan ortaya atıldığını ve Osmanlı Devleti nin kuruluşunun kutsal savaş, yani gazâ ideolojisi ile sağlandığını ileri sürmüştür. 14 Osmanlı Devleti nin kuruluşu hakkında Gibbons ve Köprülü nün ortaya koymuş olduğu bu ilk çalışmalardan sonra Osmanlılar üzerine yapılan araştırmalar daha planlı ve sistemli bir şekilde yürütülmeye başladı. Nitekim yine Fuad Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu nun Etnik Menşei Mes eleleri ve Kay Kabilesi Hakkında Yeni Notlar isimli makalelerinde Osmanlı Devleti nin kuruluşu ve Osmanlıların ataları konusunu daha ayrıntılı olarak ortaya koydu. 15 Aynı konu yıllar sonra Köprülü nün öğrencisi Prof. Dr. Halil İnalcık tarafından tekrar ele alındı. Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemi hakkında önemli çalışmalar yapmış olan İnalcık, Köprülü den çok farklı olmayan ve onun fikirlerini tamamlayıcı mahiyette yeni çalışmalar yaptı. Prof. Dr. Halil İnalcık, aynı konuda kaleme aldığı makalesinde Fuad Köprülü nün fikirlerine ilave olarak Osmanlı Devleti nin kuruluşunda Moğol baskısı sonucunda Türkmenlerin uç bölgesine yaptıkları göç hareketlerinin etkisinin çok fazla olduğunu belirtti. 16 Osmanlı Devleti nin kuruluşu ve bu devleti kuran hanedanın menşei meselesi hakkında Friedrich Giese, William L. Langer, Robert P. Blake, R.P. Lindner, Colin Imber, C. Heywood, Elizabeth A. Zachlariadou gibi Batılı tarihçiler tarafından da değişik zamanlarda çeşitli yazılar kaleme alındı ve böylece konu her zaman güncelliğini koruyarak tartışıldı. Herbert Adams Gibbons, Fuad Köprülü, Paul Wittek ve daha başka tarihçilerin Osmanlı Devleti nin kuruluşu hakkındaki bu ilk çalışmalarından sonra Osmanlı Devleti nin klasik dönemi siyasî tarihi üzerinde birçok araş- 14 Köprülü gibi Wittek in bu konferans metni de daha sonra basıldı: The Rise of the Ottoman Empire, Londra, Türkçe çevirileri için bkz.: Osmanlı İmparatorluğu nun Doğuşu, Türkçe ye çeviren ve Oğuz Boyları ve Osmanoğulları Şeceresi ni ekleyen Fahriye Arık, Ankara, 1946; İstanbul: Şirketi Mürettibiye Basımevi, 1947; Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, çev. Güzin Yalter, (İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. VI: Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri içinde, s. 1-52), İstanbul 1971; Osmanlı İmparatorluğu nun Kuruluşu, çev. Fatmagül Berktay, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1985; Osmanlı İmparatorluğu nun Doğuşu, İstanbul: Pencere Yayınları, Fuad Köprülü nün Osmanlıların menşei hakkındaki bu önemli makaleleri 1943 ve 1944 yıllarında Türk Tarih Kurumu nun yayın organı olan Belleten in 28 ve 31. sayılarında yayımlandı. 16 Bkz. The Question of the Emergence of the Ottoman State, International Journal of Turkish Studies, , c. II, sy. 2, s Türkçesi: Osmanlı Devleti nin Kuruluş Sorunu, çev. Tahir Sünbül, Tarih Araştırmaları Dergisi, 1991, sy. 26, s ; İnalcık ın aynı konuda yeni bir makalesi için bkz. Osmanlı Devleti nin Kuruluşu Problemi, Doğu-Batı, 1999, sy. 7, s

9 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 33 tırma yapıldı. Cumhuriyetimizin kuruluş yıllarından itibaren yayımlanan çok sayıdaki makale ve kitabın yanı sıra, yine bu dönemde Türkiye de ve Avrupa kütüphanelerinde bulunan Osmanlı tarihine ait çağdaş kaynakların metin neşirleri başladı. Bu dönemde Avrupa da Friedrich Giese, 17 Franz Taeschner, 18 V.L. Ménage ve Franz Babinger 19 gibi şarkiyatçı ve Türkologlar telif çalışmaları yanında XV-XVI. yüzyıl Osmanlı kronikleri üzerinde çalışmaya başlamışlar ve bunların bir kısmını neşretmişlerdi. Ülkemizde ise Cumhuriyetimizin kuruluşundan sonra gelişen Türk eğitim sistemiyle birlikte modern tarih eğitimi ve çalışmalarında da hızlı bir ilerleme oldu Üniversite Reformu ndan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ile Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümlerinde görev yapan akademisyenler ders programlarını ve çalışmalarını, genel tarih konuları yanında daha çok Osmanlı Devleti tarihi üzerinde yoğunlaştırdılar. Aynı dönemde Türk Tarih Kurumu nun da kurulması ile tarih çalışmaları ve neşriyatı hızlı bir şekilde artmaya başlamış, burada sürdürülen genel tarih çalışmaları yanında Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemlerine ait siyasî tarih konularına da yer verilmiştir. Nitekim Türk Tarih Kurumu nun yayın organı olan ve ilk sayısı 1937 yılında çıkan Belleten dergisinde Türk ve İslâm tarihine ait çok sayıda makale yayımlandı. 20 Bu araştırmalar içerisinde başta Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köp- 17 Alman Türkolog ve tarihçi F. Giese ( ) Osmanlı tarihinin ilk devirlerine ait ana kaynaklardan biri olan Anonim Tevârih-i Âl-i Osman lar üzerinde uzun yıllar çalışmış ve Avrupa kütüphanelerindeki on üç adet anonim nüshasının edisyon kritiğini yarak 1922 yılında yayımlamıştır (Die altosmanischen anonymen Chroniken in Text und Übersetzung, Breslau, 1922). Giese nin bu çalışması Nihat Azamat tarafından tez konusu olarak çalışılmış ve yeni harflerle yayına hazırlanmıştır: Anonim Tevârih-i Âl-i Osman - F. Giese Neşri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, Alman doğubilimci ve Türkoloğu olan Franz Taeschner ( ) özellikle Osmanlı tarihi ve kültürü üzerine önemli çalışmalar yapmış, T. Menzel le birlikte ilk Osmanlı tarihçilerinden Mehmed Neşrî nin kroniğini yayımlamıştır: Cihannümâ: Die altosmanische Chronik des Mevlâna Mehemmed Neschrî, Leipzig, , II c. 19 Alman tarihçi ve şarkiyatçısı olan Franz Babinger ( ) Türk tarihiyle ilgili olarak ilk önce Oruç Beyin Tevârih-i Âl-i Osman isimli eserinin tıpkıbasımını yayımlamış (Die Frühosmanischen Jahrbücher des Urudsch, Hannover, 1925), daha sonra Osmanlı tarihçileri ve eserlerinden bahseden Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke (Leipzig, 1927) adlı eser neşretmiştir. Bu eser Coşkun Üçok tarafından Türkçe ye tercüme edilmiş ve Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır: Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Ankara Daha sonra Mehmed der Eroberer und seine Zeit (München, 1953) adlı eser yazan Babinger, bu tarihten üç yıl sonra Kıvamî nin eserinin tıpkıbasımını yayımlamıştır: Kıvamî, Fetihnâme-i Sultan Mehmed, İstanbul, İlk sayısı 1 Ocak 1937 de çıkmış olan Belleten günümüze kadar aralıksız yayımlanmış ve şu an 247. sayıya ulaşmış bulunmaktadır (Aralık 2002, c. LXVI). Belleten de yayımlanan makalelerin bibliyografyası için bkz. Belleten Dizini I (Cilt I-XXV, Sayı 1-100), Prof. Dr. Adnan S. Erzi (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1971; Belleten Dizini II (Cilt XXVI-XXXV, Sayı ), Prof. Dr. Adnan S. Erzi (haz.), Ankara, 1972; Belleten Dizini III (Cilt XXXVI-LI, Sayı ), Prof. Dr. Erdoğan Merçil (haz.), Ankara, 1994.

10 34 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar rülü ve Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı olmak üzere pek çok ilim adamı tarafından Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemlerine ait çeşitli konuları ele almış olan oldukça fazla makale yer aldı. Yine Türk Tarih Kurumu nun kuruluşundan itibaren 4 yılda bir düzenlediği milli ve milletlerarası Türk Tarih Kongrelerinde de genel tarih konuları yanında Osmanlı Devleti nin her dönemi ve özellikle kuruluş ve yükseliş devirlerine ait çeşitli konular dönemin yerli ve yabancı tarihçilerince ele alınıp tartışıldı. Türk Tarih Kurumu ayrıca kuruluşundan hemen sonra modern bir Osmanlı Tarihi yazılması için program yapmış, bu önemli eserin İsmail Hakkı Uzunçarşılı ile Enver Ziya Karal tarafından hazırlanmasını kararlaştırmıştı. Aynı dönemde Ankara da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi ile İstanbul da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi gibi ilmî dergilerde de konumuzla ilgili olan birçok makale yayımlandı. Cumhuriyetimizin kurulmasından sonraki ilk yirmi yıl içerisinde Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemi siyasî tarihi ile ilgili çalışmalar daha çok Fuad Köprülü ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı tarafından sürdürülmekteydi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ile Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü nde Anadolu Beylikleri ile XVII. yüzyıla kadar Osmanlı tarihi hakkında yıllarca ders vermiş olan Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, bu öğretim üyeliği yanında 1927 yılından itibaren Balıkesir Milletvekili olarak sürdürdüğü Türk siyasetindeki göreviyle birlikte Türk tarihi, kültürü ve medeniyeti hakkındaki çalışmalarına da aralıksız devam etti. Gençlik yıllarında daha çok yerel tarih ve kent monografileri üzerinde çalışan Uzunçarşılı, özellikle Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan belgeleri kullanarak Osmanlı öncesi Türk tarihi ile Osmanlı Devleti nin teşkilat ve siyasî tarihi üzerinde çalışmaya başladı. Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanmış olan Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri (Ankara 1937) ile Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal (Ankara 1941) gibi ilk önemli eserlerinden sonra Türkçe de Osmanlı tarihi üzerine en kapsamlı çalışma olan ve 5-8. ciltlerini Prof. Dr. Enver Ziya Karal ın hazırladığı Osmanlı Tarihi nin ilk dört cildini yazdı. 21 Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı bugün de önemini 21 Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı nın hazırlamış olduğu Osmanlı Tarihi nin ilk cildi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1947) Kuruluştan İstanbul un Fethine Kadar; II. cilt (Ankara, 1949) İstanbul un Fethinden Kanunî Sultan Süleyman ın Ölümüne Kadar; III. cilt I. Kısım (Ankara, 1951) II. Selim in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar; III. cilt II. kısım (Ankara, 1951) XVI. Yüzyıl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna Kadar; IV. cilt I. bölüm (Ankara, 1956) Karlofça Anlaşmasından XIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar; IV. cilt II. kısım (Ankara, 1959) XIII. Yüzyıl alt başlıklarını taşımakta olup bu büyük eserin 1789 yılından sonraki bölümü Enver Ziya Karal tarafından hazırlanmıştır. Osmanlı tarihi hakkında Türkçe de en kapsamlı çalışma olan bu eser Türk Tarih Kurumu tarafından defalarca basılmıştır.

11 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 35 ve kaynak değerini korumakta olan bu çalışmasının yanı sıra Osmanlı teşkilat tarihine dair önemli eserler de neşretti. 22 Görüldüğü gibi 1933 Üniversite Reformu ndan sonra bir yandan üniversitelerimiz, bir yandan da Türk Tarih Kurumu tarafından yürütülen Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemi siyasî tarihi alanındaki çalışmalar, 29 Mayıs 1953 tarihinin İstanbul un Türkler tarafından fethinin 500. yıldönümü olması dolayısıyla daha da arttı. Tarihçiler, bu anlamlı yıldönümü dolayısıyla yıllar öncesinden hazırlık yapmaya başlayarak Fethin 500. yıldönümü geldiğinde önemli eserler yayımlamışlar, Fatih ve İstanbul un fethiyle ilgili çağdaş kaynaklardan bazılarını neşretmişlerdi. Bu dönemde gerek üniversitelerimizde ve gerekse üniversite dışındaki çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından Fethin 500. yılı dolayısıyla yapılan Osmanlı Devleti tarihi hakkındaki araştırmalar oldukça fazlaydı. Türk Tarih Kurumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve İstanbul Belediyesi tarafından birçok kitap yayımlanmış, süreli yayınların 1953 yılındaki sayılarında Osmanlı tarihiyle ilgili konular ele alınmış; çalışmalar daha çok İstanbul un fethi, Fatih Sultan Mehmed ve dönemi üzerinde yoğunlaşmıştı. İstanbul un Fethinin 500. yılı faaliyetleri çerçevesinde İstanbul un Türkler tarafından nasıl fethedildiği, Fatih in fetih için yaptığı hazırlıklar, şehrin kuşatılması ve nihayet fethin gerçekleşmesi Feridun Dirimtekin in çağdaş Osmanlı, Bizans ve Latin kaynaklarını kullanarak hazırlamış olduğu İstanbul un Fethi isimli eserinde ayrıntılı bir şekilde okuyucuya sunulmuş, 23 aynı dönemde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi öğretim üyesi olan Prof. İsmail Hikmet Ertaylan, Fethin 500. yıldönümü armağan kitabı olarak önce Sultan Cem, daha sonra iki ciltlik Fatih Sultan Mehmed ve Fütuhâtı isimli iki kitap yayımlamıştı. 24 Yine bu sırada Ankara da da Prof. 22 İsmail Hakkı Uzunçarşılı nın Osmanlı devlet teşkilâtı ve kurumları hakkında yayımlamış olduğu eserler şunlardır: Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, , II c.; Osmanlı Devleti nin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1945; Osmanlı Devleti nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1948; Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Uzunçarşılı nın hayatı ve eserleri hakkında geniş bilgi için bkz. Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı ya Armağan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976, s. XIII-XLIV, Feridun Dirimtekin in İstanbul un fethi hakkındaki bu önemli çalışması ilk defa İstanbul un Fethinin 500. yıldönümü neşriyatından olarak İstanbul da 1949 yılında yayımlandı. Daha sonra birkaç defa daha basılan bu eser son olarak İstanbul un Fethinin 550. yıldönümü olması dolayısıyla aynı adla 2003 yılında İstanbul da Gelenek Yayıncılık tarafından tekrar neşredildi. 24 Prof. İsmail Hikmet Ertaylan ın İstanbul Fethinin Beşyüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle Yapılan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlarından olarak hazırlamış olduğu Sultan Cem 1951 yılında, Fatih Sultan Mehmed ve Fütuhatı isimli iki ciltlik kitap ise 1953 ve 1966 yıllarında yayımlandı.

12 36 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar Dr. Halil İnalcık, Fatih Sultan Mehmed ve dönemi hakkında yapmış olduğu çalışmalarını Türk Tarih Kurumu nun yayımladığı Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I adlı kitabında toplamıştı. 25 Aynı dönemde yine Ankara da Dr. Selahattin Tansel Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed in Askerî ve Siyasî Faaliyeti adlı çalışmasını tamamlamış ve bu eser de Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanmıştı. 26 Bu anlamlı yıldönümü dolayısıyla Fatih Sultan Mehmed dönemi hakkında bir çalışma da, Alman tarihçi ve şarkiyatçısı olan Franz Babinger ( ) tarafından yapılmış ve eseri Avrupa da yayımlandıktan sonra hem Avrupa da ve hem de Türkiye de tartışmalara sebep olmuştu. 27 Fatih Sultan Mehmed ve İstanbul un fethi konusu 1960 lı yıllarda İngiliz tarihçisi Prof. Steven Runciman tarafından da çalışılmış, yılları arasında Bizans etütleri profesörü olarak İstanbul Üniversitesi nde de ders vermiş olan Runciman ın hazırlamış olduğu eser İngiltere de yayımlanmıştı. 28 İstanbul un Fethinin 500. yıldönümü dolayısıyla yapılan çalışmaların önemli bir bölümü ise aynı amaçla kurulmuş olan ve adı önce İstanbul Fethi Derneği olup sonra İstanbul Fetih Cemiyeti ismini almış olan kurum tarafından gerçekleştirildi. İstanbul Valiliği ve İstanbul Belediyesi ile ortaklaşa olarak faaliyetini sürdüren İstanbul Fetih Cemiyeti, kuruluş amacına uygun çalışmalar yaparak Fatih, Fetih ve İstanbul konusunda birçok eser yayımladı. Bu eserler arasında en önemlileri şüphesiz Ekrem Hakkı Ayverdi nin hazırlamış olduğu Fatih Devri Mimarisi ve Fatih Devri Mimarî Eserleri ile Samiha Ayverdi nin Ebedî ve Manevî Dünyası İçinde Fâtih adlı eserlerdi. Yine 25 Prof. Dr. Halil İnalcık ilk önce İstanbul Fethinin Yakın Sebepleri başlıklı bir makale yayımlamış (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1953, sy. XI, s ), daha sonra 1444 Buhranı, Fatih Sultan Mehmed in İlk Culûsu, İstanbul un Fethinden Önce Fatih Sultan Mehmed ve Stefan Duşan dan Osmanlı İmparatorluğuna isimli çalışmalarını Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I adlı kitabında neşretmiştir (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1954). 26 Dr. Selahattin Tansel in Fatih devrinin askerî ve siyasî olaylarını dönemin kaynaklarına dayanarak hazırlamış olduğu bu çalışma 1953 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından İstanbul un 500. Fetih Yılı Yayınları Dizisi içerisinde yayımlanmış, daha sonra birçok defa basılmıştır. 27 Franz Babinger in ilk baskısı 1953 yılında Münih te yayımlanan Mehmed der Eroberer und seine Zeit isimli eseri ilim dünyasında büyük yankı uyandırdı ve Avrupa da birçok dilde defalarca basıldı. İstanbul un Fethinin 500. yıldönümünde yazılmış olan bu eser, Prof. Dr. Halil İnalcık ın daha o zaman bu esere yazmış olduğu tenkit yazısı ile birlikte ancak Fethin 550. yılında Türkçe ye çevrilebildi: Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı, İngilizce baskısından çev. Dost Körpe, İstanbul: Oğlak Bilimsel Kitaplar, Steven Runciman ın Londra da 1965 yılında yayımladığı The Fall of Constantinople adını taşıyan eseri Derin Türkömer tarafından Konstantinopolis Düştü adıyla Türkçe ye tercüme edilerek Milliyet Yayınları arasında çıkmıştır (İstanbul, 1972). Eserin Doğan Kitap A.Ş. tarafından 1999 yılında yapılan 3. baskısı Konstantinopolis Düştü. 29 Mayıs 1453 adıyla yayımlanmıştır.

13 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 37 Cemiyet tarafından yayımlanan Prof. Dr. A. Süheyl Ünver in hazırladığı kitaplar da Fatih dönemi için yapılmış olan önemli çalışmalardı. İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul un Fethinin 500. yıldönümü dolayısıyla yapmış olduğu çok sayıda neşriyat yanında Fâtih ve İstanbul ile İstanbul Enstitüsü Dergisi adlı iki süreli yayın çıkarmış ve bu mecmualarda Fatih Sultan Mehmed ve İstanbul un fethi konularında önemli makaleler yayınlamıştı. 29 İstanbul un Fethinin 500. yıldönümü dolayısıyla yapılan bu ilmî çalışmaların başladığı sırada, yıllar önce Hollanda nın Leiden şehrinde yayımlanmış olan The Encyclopaedia of Islam ın ilâve maddelerle birlikte Türkçe ye çevirisi başlamıştı. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yılları arasında yayımlanan ve İslâm tarih, coğrafya, etnografya ve biyografi lugati olan İslâm Ansiklopedisi nde Türk ve İslâm tarihinin her dönemine ait birçok madde yer aldı. Milli Eğitim Bakanlığı nın desteğiyle İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ndeki öğretim üyelerinden meydana gelen bir heyet tarafından çalışmaları sürdürülen bu ansiklopedideki maddelerin Türk tarih ve kültürüyle ilgili olanları adeta yeniden yazıldı. 30 Ansiklopedide konumuzu teşkil eden Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemlerine ait pek çok madde yayımlandı. Nitekim ansiklopedide yer alan ilk Osmanlı hükümdarları Osman, Orhan, I. Murad, I. Bayezid, I. Mehmed, II. Murad, II. Mehmed, II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman maddeleri İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Halil İnalcık, M. Tayyib Gökbilgin, Mükrimin Halil Yınanç, Şehabeddin Tekindağ, Şerafettin Turan ve Şinasi Altundağ gibi ülkemizin önde gelen ilim adamları tarafından hazırlanmış, bu biyografi maddelerinde Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemine ait önemli siyasî olaylar da ortaya konulmuştu. Adı geçen tarihçiler konumuzla ilgili olarak İslâm Ansiklopedisi nde ve başka dergilerde birçok makale ile çeşitli kitaplar yayımladılar. Bu dönemde Nihal Atsız, Faruk Sümer, Çağatay Uluçay, Şerif Baştav, Hüseyin Dağtekin ve İsmail Hami Danişmend gibi tarihçiler de Osmanlı 29 İlk sayısı 29 Mayıs 1953 tarihinde çıkmış olan Fatih ve İstanbul ancak iki cilt yayımlanabilmiş, bunu daha sonra İstanbul Enstitüsü Dergisi takip etmiştir. İstanbul un 500. Fetih yılı dolayısıyla Fetih Cemiyeti ve daha başka kurumlar tarafından yapılan neşriyat hakkında bkz. M.D. Mercanlıgil-S.N. Özerdim, Fethin 500. Yıldönümü Dolayısiyle Çıkan Eserler, Belleten, 1953, c. XVIII, sy. 67, s ; Müjgan Cunbur, İstanbul un 500 üncü Fetih Yıldönümü Dolayısıyla Tertiplenen Sergilere, Yapılan Kültür, San at ve Neşriyat Hareketlerine Dair, Vakıflar Dergisi, 1958, sy. IV, s İlk fasikülü 1940 yılında neşredilen İslâm Ansiklopedisi nin yayımı yıllarca sürmüş ve 5. cilt ile 12. cilt ikişer kitap olmak üzere toplam 13 cilt olan bu ansiklopedi ancak 1988 yılında tamamlanabilmiştir. Bu ansiklopedide yer alan ve konumuz bakımından önemli olan maddelerin tam bibliyografyası çalışmamızın Bibliyografya bölümünde verilmiştir. İslâm Ansiklopedisi ndeki maddeler ve yazarları hakkında bkz. İslâm Ansiklopedisi İndeksi, Vâhid Çabuk (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994.

14 38 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar Tarihi konuları hakkında çalışıyorlar, özellikle Osmanlıların ilk dönemleri hakkında önemli makale ve kitaplar neşrediyorlardı. Atsız Osmanlı Devleti hakkında bilgi veren kaynak metin ve belgeleri yayımlarken, 31 Danişmend ise Osmanlılar zamanında meydana gelmiş olan siyasî olayları kronolojik olarak ayrıntılı bir şekilde anlatan İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi ni hazırladı. 32 Yine aynı dönemde Mustafa Cezar başkanlığındaki bir heyet tarafından Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi adıyla bir çalışma başlamış ve İskit Yayınevi nin yayımladığı bu eser 6 ciltte tamamlanmıştı (İstanbul ). Buna benzer bir çalışma da Görsel Yayınları tarafından kalabalık bir ilim heyetine hazırlattırılmış olan Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (6 cilt, İstanbul 1982) idi. Bu eserin 4. cildinde yer alan Osmanlı Tarihi I (Başlangıçtan 1774 e Kadar) Dr. Yusuf Halaçoğlu, Osmanlı Tarihi II (1774 ten Cumhuriyet in Kuruluşuna Kadar) Doç. Dr. Tuncer Baykara tarafından kaleme alınmıştır. Aynı yıl içerisinde yapılan bir çalışma da Stanford Shaw ile eşi Ezel Kural Shaw ın 1976 yılında Amerika da yayımlamış oldukları Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye başlıklı iki ciltlik eserinin Türkçe çevirisi olmuştur. Gaziler İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğunun Yükselişi ve Çöküşü, alt başlığını taşıyan birinci cildini Stanford Shaw ın yazmış olduğu bu eser Mehmet Harmancı tarafından Türkçe ye çevrilmiş ve E Yayınları arasında çıkmıştır (İstanbul 1982). Konumu ilgilendiren benzer bir çalışma da Ağaç Yayıncılık tarafından Osmanlı Ansiklopedisi Tarih/Medeniyet/Kültür adıyla yayımlandı (7 cilt, İstanbul 1993). Editörlüğünü Prof. Dr. Abdülkadir Özcan ın yaptığı ve siyasî tarih konularının kronolojik bir sıra ile hazırlanmış olduğu bu ansiklopedide, Osmanlı medeniyet ve kurumlarından sanat, bilim ve teknolojisine, gündelik hayattan vakıflar ve iktisadî yapıya, eğitimden askerî teşkilata ve yenileşme çabalarına kadar Osmanlı dünyasının çeşitli boyutları aynı sayfalarda bağımsız makaleler halinde çerçeveler içerisinde verilmiştir. Son yıllarda yapılmış olan çok ciltli, kronolojik bir çalışma da Çağ Yayınları nın hazırlamış olduğu Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (İstanbul ) adlı 15 ciltlik eserdir. İlmî müşavir ve redaktörlüğünü 31 Türkçü fikir adamı, tarihçi, Türkolog, şair ve roman yazarı olan Hüseyin Nihal Atsız ( ) Osmanlı Tarihleri I (İstanbul, 1949) adıyla hazırlamış olduğu eser içerisinde Ahmedî, Şükrullah ve Âşıkpaşaoğlu Ahmed Âşıkî gibi ilk Osmanlı tarihçilerinin eserlerini birarada neşretmiştir. Atsız ayrıca Osmanlı Tarihine Ait Takvimler I (İstanbul, 1961) adıyla H. 824, 835 ve 843 tarihli takvimleri neşre hazırlamıştır. 32 İsmail Hami Danişmend in Osmanlı ve Bizans kaynaklarını kullanarak hazırlamış olduğu 4 ciltlik İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi İstanbul da Türkiye Yayınevi tarafından yılları arasında yayımlandı. Eserin 5. cildi Osmanlı Devlet Erkânı, 6. cildi ise Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri adıyla Paul Wittek, Leopold von Ranke, Heinrich Kretschmayr gibi tarihçilerinin eserlerinin tercümelerinden oluşmaktadır.

15 Osmanl Devleti nin Kurulufl ve Yükselifl Dönemi Siyasî Tarihi Üzerine 39 Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız ın yaptığı bu çalışmanın 10, 11 ve 12. ciltleri (İstanbul 1989) Osmanlı Devleti tarihi ve medeniyetine ayrılmış, burada konumuzla ilgili olan bölümleri Doç. Dr. İlhan Şahin, Doç. Dr. İsmet Miroğlu ve Arş. Gör. Feridun Emecen yazmışlardır. Yine bu dönemde yapılmış olan bir çalışma da Ali Sevim ile Yaşar Yücel in birlikte hazırladıkları 4 ciltlik Türkiye Tarihi adlı eserdir. Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanmış olan bu eserin 2. cildi Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemlerini içine almaktadır. 33 Aynı yıllarda Fransa da Robert Mantran ın yayın yönetmeni olduğu 2 ciltlik Histoire de l Empire Ottoman adlı bir eser hazırlanmış, burada Başlangıçlar: Osman ve Orhan bölümü Irene Beldiceanu, Osmanlıların Yükselişi ( , ) Nicolas Vatin, Osmanlı İmparatorluğu nun Örgütü (XIV-XV. yüzyıllar) Nicoara Beldiceanu, Osmanlı İmparatorluğu nun Doruğu: Olaylar ( ) Jean-Louis Bacoue-Grammont, Büyüklüğü İçinde İmparatorluk (XVI. yüzyıl) Gilles Veinstein tarafından kaleme alınmıştır. Eserin Türkçe çevirisi 1992 yılında yayımlanmıştır. 34 Son yıllarda Osmanlı Devleti hakkında yapılan önemli bir çalışma da İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) tarafından Ekmeleddin İhsanoğlu nun editörlüğünde hazırlanmış olan Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi (İstanbul 1994) adlı 2 ciltlik çalışmadır. Bu eserin 1. cildinde yer alan Osmanlı Siyasî Tarihi: Kuruluştan Küçük Kaynarca ya başlıklı bölüm Feridun Emecen tarafından kaleme alınmıştır. Osmanlı Devleti hakkında yapılmış olan bir çalışma da Prof. Dr. Ziya Kazıcı tarafından yapılmıştır. Kayıhan Yayınevi tarafından hazırlanmış olan Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi (İstanbul 1995) adlı 12 ciltlik eserin Osmanlı Devleti ve Medeniyeti başlıklı son üç cildi konumuzun sınırları dahilindedir. Konumuz bakımından önemli bir eser de yayın yönetmenliğini Sina Akşin in yapmış olduğu 5 ciltlik Türkiye Tarihi adlı çalışmadır. Bu eserin 2. cildi Türkiye Tarihi: Osmanlı Devleti (5. baskı, İstanbul: Cem Yayınları, 1997) adını taşımakta olup, buradaki siyasî tarih bölümü Metin Kunt tarafından kaleme alınmıştır. Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş döneminin siyasî tarihi ile sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde yapılan araştırmaların en önemlileri şüphesiz Prof. Dr. Halil İnalcık tarafından yapılmış olan çalışmalardır. Halil İnalcık hocamızın ilk baskısı 1973 te Londra da Weidenfeld and Nicholson 33 Bkz. Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, c. II: Osmanlı Dönemi ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, I: Osmanlı Devleti nin Doğuşundan XVIII. Yüzyılın Sonuna, Yayın Yönetmeni: Robert Mantran, çev. Server Tanilli, İstanbul: Say Yayınları, 1992.

16 40 TAL D, 1(2), 2003, F. Baflar Yayınevi tarafından yapılmış olan The Ottoman Empire, The Classical Age, adlı eseri daha sonra yine İngilizce olarak üç kez daha basılmış (New Rochelle, U.S.A. A.D. Carrazas: Orpheus Publishing Inc., 1989; ikinci kez History of Civilization serisi, London: Phoenix Press, 2000; aynı yayınevi üçüncü kez, 2002); bu kıymetli eserin Türkçe tercümesi ise ancak 2003 yılında yapılabilmiştir. 35 Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemi siyasî tarihi hakkında yapılmış olan daha pek çok kitap ve makale vardır. Ancak bunların hepsini burada zikretmek mümkün değildir. Bu eserlerin bir kısmı çalışmamızın sonunda yer alan bibliyografya bölümünde verilmiştir. Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemleri siyasî tarihine ait çalışmaların büyük bir bölümünü de Osmanlı hükümdarlarının doğum ve ölüm tarihleri ile önemli olaylar hakkında düzenlenmiş olan hatıra kitap ve dergiler oluşturmaktadır. Yine önemli olaylarla büyük devlet adamlarının doğum ve ölüm yıldönümlerinde yapılan anma toplantıları, kongre, sempozyum ve panellerle bunların basılmış olan kitapları da konumuzla ilgili kıymetli tarih çalışmalarıdır. Daha önce ifade ettiğimiz gibi 1953 yılında İstanbul un Fethinin 500. yıldönümü dolayısıyla Osmanlı Devleti ve özellikle de İstanbul un fethi ile Fatih Sultan Mehmed döneminin tarih ve kültürü hakkında önemli çalışmalar yapılmıştı. Bu anma toplantıları ile neşriyat faaliyetleri zamanımıza kadar devam etmiş ve bu vesileyle birçok kongre ve sempozyum düzenlenmiş, bunların kitapları yayımlanmıştır. Mesela Osmanlı Devleti nin kuruluşu ve bu dönemin siyasî ve kültürel tarihi hakkındaki görüşler her yıl Eylül ayında Söğüt te düzenlenen Ertuğrul Gazi yi Anma ve Söğüt Şenlikleri programında yer alan Osmanlı Sempozyumlarında dile getirilmekte ve burada sunulan tebliğler daha sonra yayımlanmaktadır. Osmanlı Devleti nin kuruluş dönemi hakkında daha geniş kapsamlı bir sempozyum ise Akdeniz Araştırmaları Enstitüsü nce Ocak 1991 tarihlerinde Girit-Rethymnon da gerekleştirilmiştir. The Ottoman Emirate ( ) adıyla düzenlenmiş olan bu sempozyuma birçok Batılı tarihçi yanında Türkiye den de Prof. Dr. Halil İnalcık, Prof. Dr. Ahmet Yaşar Ocak ve Prof. Dr. Feridun Emecen katılmış, sunulan tebliğler daha sonra aynı adla yayımlanmıştır Bkz. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ ( ), çev. Ruşen Sezer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Mayıs 2003; 2. baskı, İstanbul, Haziran Girit te düzenlenmiş olan bu sempozyumda sunulan tebliğler Elizabeth A. Zachariadou editörlüğünde The Ottoman Emirate ( ) adıyla neşredilmiş (Heraklion, 1993), bu eser daha sonra Tarih Vakfı tarafından Türkçe ye tercüme ettirilerek yayımlanmıştır: Osmanlı Beyliği ( ), çev. Gül Çağalı Güven-İsmail Yerguz-Tülin Altınova, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.