HEDONİZM,MEDENİYET KAVRAMI VE ETİK ÜZERİNE. Hedonizm Öğretisi

Transkript

1 BİLAL ARI HEDONİZM,MEDENİYET KAVRAMI VE ETİK ÜZERİNE Özet Bu makale, Epikür den beri gelen hedonist öğretiyi, ardından Whitehead ın medeniyet kavramı üzerine yazdıklarından esinlenerek medeniyet kavramını ve genel olarak etik üzerine ve ahlak felsefesi ile ahlakın ne olduğu hakkında bizlere bilgi vermesi amaçlanarak yazılmıştır. Hedonizm Öğretisi Hedonizm dediğimiz görüş her şeyden önce bir felsefi görüştür. Bu görüş insan nasıl yaşamalı veya nasıl yaşar? İnsanın mutluluğa nasıl erişebilir? gibi soruları ele alır ve bu etik tarihinin genel bir problemidir. İlk ortaya çıkaran Aristippos hazcı bir öğretiyi savunur. Peki hazla kast edilen ne olabilir? Hedonizm denince tüm hazcı öğretiler mi akla gelir? Tek tip bir hedonist öğreti mi vardır? Şimdi bu soruların cevaplarını bulmaya çalışalım Etik tarihinde hedonizm nasıl anlaşılmıştır. Yeme, içme ve cinsellik gibi ihtiyaçlardan elde edilen duyusal ya da bedensel hazları hayatın nihai amacı olarak gören ve sadece bunlarla yaşayan bir öğreti anlaşılır. Bu anlayışın kökleri Sokratesçi Kyrene Ekolüne (M.Ö 4. Ve 5. Yüzyıllara ) kadar geri gitmektedir. 1 Bu öğreti insanlara haz almak için çalışmasını ve hayatını bu doğrultuda yaşaması gerektiğini öğütler. Çünkü haz bu inanışa göre nihai amaçtır ve mutlak iyidir.çünkü hedonizm budur ve hedonizm denildiğinde akla gelen isimler Aristoppos,Epiküros ve Eudoxus tur. Krene ekolünde Aristippos bulunmaktadır. Aristippos ismi burada önemlidir. Bu görüşün savunucusu olan Aristippos Jnr.( küçük olandır.) Dede Aristippos un yaşam tarzı bu görüşe uygundur. Hazza ve lükse düşkün bir yaşam tarzı sürmüştür ve bu da öğretiyi destekler nitelikte bir yaşam tarzıdır. Aristippos un bu hedonist öğretisi daha sonra kendisinden sonra gelen 4 filozof tarafından yorumlanmıştır. Anniceris, Theodorus, Hegesias ve Epiküros. 2 Bu 4 filozofun içinden Epiküros un yorumlaması diğer üç filozofun yorumuna galip gelmiştir. Ve buradan sonra Aristipposçuluktan Epikürosçuluğa bir geçiş olmuştur. *BİLAL ARI SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ FELSEFE BÖLÜMÜ 2.SINIF ÖĞRENCİSİ 1 Mehmet TÜRKERİ/Hedonizm Bir Hayat Felsefesi Olarak Kabul Edilebilir Mi? TABULA RASA/YIL:7/SAYI:20/SAYFA:20 ( Bourke Vernon J. History of Ethics, İmage Boks,New York/1970 Vol. I s.56) 2 Long, A.A., Cyrenaics, s.237 (Mehmet TÜRKERİ, sf.21)

2 Kreneci öğreti hazcılığı çok iyi bir şekilde formüle etmiştir ve onu hayatın amacıyla özdeşleşmiştir. Bu öğretiye göre geçmiş hazlarımız ve gelecek hazlarımız önemli değildir. Bunlar bize mutluluğu getirmez. Bizi mutluluğa götürecek olan sadece ve sadece şu an ki durumlardır.şu an ki hazzıma katkıda bulunursa değerli hazlar olacaktır.krenecilerin konvansiyonel ahlak taraftarı olmaları, radikal olarak sübjektif bir epistemolojiyi savunmaları nedeniyle ortak bir değer alanının kalmayışı ve insanların, hayatlarından duyusal zevkten daha fazlasını istemeleri sonraki Kırenecilerin radikal hedonizmi dönüştürmelerine zemin hazırlamıştır. 3 Ve sonunda Aristipposçuluktan kopuş ilk olarak Anniceris le olmuştur. O hazzı yegane iyi olmaktan ziyade başlıca iyi olarak kabul etmiş ve bunun doğrultusunda dostluk, şükran, minnet, anne-babaya iyilik, ülkesi için fedakarlık gibi değerleri vurgulamıştır. 4 Anniceris burada radikal hedonizmi tamamen değiştirmiş gibi görünüyor. Theodorus acıyı en yüksek derecede arzu edilemeyen olarak ele almıştır.. Epiküros Epiküros oldukça iyi eğitim almış olan bir filozoftur ve ayrıca bir sürede öğretmenlik yapmıştır. Onun haz öğretisinin temel sorunları; mutluluğun ne olduğunu ortaya koymak ve bu mutluluğa ulaşmanın yollarını araştırmak şeklinde sıralanabilir. Epiküros mutlu bir hayatta, hedefte hazdan ortaya çıkar diyor. Ancak o, hazzı Kyrene Ekolünden farklı olarak, pozitif yüklemeyle değil negatif yüklemeyle tanımlamaktadır. 5 Yani ne demektir bu hazda bedenin acı ve ıstıraptan, ruhunda dertlerden uzak olması ve özgür olmasıdır der. O zaman hazdan kast edilen Kyrene Ekolündeki gibi aktif ve dinamik hazlar değil de pasif ve durağan hazlardır. Buradan çıkarmalıyız ki Epiküros un hazcılık anlayışı zevk ve yeme-içme gibi hazların aşırılığından kaçınır. O daha çok yeme-içme ve cinsellik gibi hazların çok az seviyede yapılması gerektiğini savunur. İnsan az yiyip az içmeli çünkü çok yiyip içerse sonunda bundan acı duyacaktır. Epiküros hazcılığında yine aynı şekilde sonunda aşırılıktan acıyı yaşayacağımız hiçbir haz bizi mutlu etmez. Bu noktada Epiküros insanın ihtiyaçlarını, dolayısıyla arzularını bir üçlü sınıflandırmaya tabi tutar.beslenme ve barınma gibi doğan zorunlu ihtiyaçlar; cinsel etkinlik ve aşırı beslenme gibi doğal olan ama zorunlu olmayan ihtiyaçlar; servet ve mekam-mevki sahibi olmak gibi ne doğan ne de zorunlu olan ihtiyaçlar. 6 Bunların ilk türü karşılamak kolaydır çünkü bunlar sürekli yaptığımız şeylerdir. Fakat Epiküros bunları aşırıya kaçmadan yapmamız gerektiğini, sonunda acı duymadan etkinliği gerçekleştirmemiz gerektiğini vurgular. İkinci ve üçüncü tür ihtiyaçlarımızı karşılamaya çalışmak itidalimizi bozabilir. Bu ihtiyaçların hepsi için geçerlidir ki bu hazların fazlası bizi acıya 3 Mehmet TÜRKERİ, sf.21 4 Mehmet TÜRKERİ, sf.21 5 MEHMET TÜRKERİ sf.22 6 MEHMET TÜRKERİ, sf.22

3 götürür. Fakat örneğin dostluk gibi kendisine acının eşlik etmediği hazlar bizim için daha yararlı olacaktır diyor Epiküros.İşte Epiküros un mutluluk reçetesi bu üçlü sınıflandırmadan doğmaktır.insan kendisini doğal-olmayan arzularından kurtarmalı ve enerjisini doğal zorunlu olanlara yoğunlaştırmalıdır. 7 Bunun anlamı şudur ; insan sadece yeterli beslenme ve sığınma ihtiyacını karşılayacak kadar çalışmalı ; cinsel etkinlikten, servet kazanmaktan ve toplumsal faaliyetlerden uzak durmalıdır. Kısacası da acıdan uzak durmalıdır kendisini sıkıntıya sokacak durumlardan kaçınmalıdır. İnsan ancak bu şekilde mutlu olabilir ve hazlardan mutluluk duyabilir. Medeniyet Felsefesi ve Medeniyet Kavramı İlkin Whitehead medeniyetin basit bir tanımlamasını verir. 8 Kendi sözlerimle aktarıyorum ; medeniyet sosyal ve kültürel açıdan toplumun gelişebilmesidir. Medeni toplumda bu tanımdan yola çıkarak sosyal ve kültürel açıdan gelişebilmiş toplumdur. Medeniyet, aşırı bireysel farklılıkların toleranslı bir değerlendirmesini içerir. 9 Medeniyet bu yüzden zorlamadan ziyade rasyonel bir iknaya dayanmalıdır. Peki medeniyetin gerçekleşebilmesi için belirli şartlar nelerdir? Birinci olarak medeni bir toplumun olabilmesi için o toplumun eğitilmiş olması gerekmektedir. Eğitilmiş toplum her yönüyle medeniyete hazır bir toplum olacağı için sosyal faktörlerde bir etken olacaktır.whitehead e sosyal faktörler şöyle sıralanabilir ; a) Fikirler ( İdeas ) b) Toplumun ileri gelenleri ( great men) c) Ekonomik etkinlikler d) Cansız dünya Şeklindedir. 10 Bu faktörler birbirleri ile asla kopuk değildir ve aralarından birisi kesinlikle nihai neden olarak belirlenemez.bu yüzden birbirleri ile ilişkilidir.diğer bir ifade ile medeniyet sadece, insan medeniyetin fikirlerini (ideallerini) kabul ettiği, ekonomik etkinlikleri ve bu ideallere göre cansız dünya (tabiat) sürecini düzenlediği/kontrol ettiği zaman var olur. 11 Bu noktada fikirlerin etkisinde kalmış olan Whitehead şöyle der ; Nasıl düşünürsek öyle yaşarız. 12 Bizdeki bir tabirde Whitehead i destekler niteliktedir. Dervişin fikri neyse zikri odur. 7 Mehmet TÜRKERİ, sf23 8 A.H.JOHNSON, Çeviren : Kevser ÇELİK/Whitead in Medeniyet Felsefesi, sf:86-(tabula RASA/YIL:7/SAYI:20/MAYIS-AĞUSTOS:2007) 9 A.H.JOHNSON, sf A.H.JOHNSON, sf A.H.JOHNSON, sf A.H.JOHNSON, sf88

4 ETİK,ETİK KAVRAMI VE AHLAK ÜZERİNE Etik kavramı nereden gelmektedir? Etik kavramı yunanca ethos yani töre sözcüğünden gelmiştir. Etik Nedir? Etik en yalın anlamıyla töre bilimi demektir. Pratik alandaki ahlaki davranışların doğru-yanlış, iyi-kötü durumlarını inceler ve sorgular. Ahlak felsefesi ile ahlak birbirine karıştırılmamalıdır. Çünkü etik ahlaki bir kurtuluş veya yönelme önermez, sadece yapılan ve bulunulan ahlaki davranışı mevcut ahlak felsefesine göre sorgular. Bir bakıma ahlakın teorik yönünü sorgular. Halk arasında ahlak anlamında kullanıldığı olmuştur. Ama bu yanlış bir kullanımdır çünkü etik teori kısmı ahlak ise pratik kısımdır. Yine halkın kendi kendine oluşturduğu ahlaki kurallara etik kuralları denir. Etik konusu günümüze kadar birçok kez ele alınmıştır. Sokrates ten başlayıp günümüze kadar gelmektedir. İncelemek gerekirse Sokrates in etiği erdeme dayanıyordu. Platon un etiği de öyle, Aristoteles etiği de aynı şekilde erdeme dayanıyordu. Fakat erdem konusu tüm filozoflarda ayrı ayrı ele alınmıştır.etik altında birkaç tane öğreti vardır. Mutlulukçu etik bunlardan birisidir. Sokrates,Platon,Aristoteles,Aristippos ve son olarak Epiküros bu etik türünün savunucularındandır. Nihai amaç mutluluktur. Sırasıyla yukarıdaki filozoflardan ilk 4 ü erdemi mutluluğa ulaşmada amaç olarak görüyorlardı.aristippos ve Epiküros hazzı mutluluğa ulaştırmada amaç olarak görüyorlardı.bunlarda davranışları sergilerken yapılan ahlaki davranışlara veya sıradan davranışlara olanaklı olarak ortaya çıkmış amaçlardır.yani ahlaki davranışlar etiğin konusunu doğrudan ilgilendirir. Peki ahlaki davranışları neler belirler ya da günümüzde ahlaki olarak ne boyuttayız ve sıkıntılar nelerdir, bu sıkıntılar nasıl aşılır bunları değerlendirelim. Modernitenin açtığı ciddi sıkıntılardan kurtulma adına çok çeşitli modeller geliştirilmektedir. Bunların en fazla dikkat çekeni, dine ve onun kaçınılmaz olan dinsel ya da yeniden tanımlanan ahlaka yönelme üzerine olanlarıdır. 13 İnsan ahlaklı bir varlıktır derken aslında biraz din ile alakalı bir şeyler anlaşılıyor gibi. Din burada ne kadar etkin bir rol oynar bunu soruşturmak gereklidir. Dinin ahlak üzerindeki etkisi bazen inanılmaz derecede muazzam olurken bazen de aşırı bastırılmış insanların sapıklığına yol açmaktadır. Dinler bazen ahlaki bir zirveye ulaştırırken insanları, bazen de insanlara bastırılma ile birlikte dehşet verici bir psikolojik bozuklukla ahlaki çöküş yaşatır ve yoldan çıkmaya teşvik etmiş olur. Bunların örnekleri günümüzde açıkça görülmektedir. Örneğin ; 13 yaşındaki kızla evlenmek, küçük kızlarla cinsel ilişkide bulunmak gibi. 13 Mevlüt ALBAYRAK, Etik üzerine yeniden düşünme imkanı, sf.5 (TABULA RASA-FELSEFE&TEOLOJİ- YIL:4/SAYI:12/EYLÜL-ARALIK/2004

5 Burada ahlak sorunu ortaya çıkmaktadır ki bunu düzeltmek mümkün müdür bilemiyorum. Peki felsefede ahlak sorunu ne konumdadır bunları da konuşmak gereklidir. Rene Descartes felsefeyi bir ağaca benzeterek ahlakın felsefedeki yerini şöyle göstermektedir: Böylece bütün felsefe bir ağaç gibidir: kökleri metafizik, gövdesi fizik ve bu gövdeden fışkıran dallar da diğer ilimlerdir, onlarda üçe irca edilebilir: Tıp, Mihanik ve Ahlak. 14 Ahlak pratik hayata ilişkin bir ilimdir ve diyebiliriz ki gelenek ve görenekler yoluyla taşınan sözlü ve yazılı kurullar ve uygulamalar bütünü olarak ahlak, pratik bir disiplindir. 15 Ahlak kuralları toplum içinde yaşayan insanların kurumlarla veya birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen ilkeler, değerler ve törelerin bütününden oluşmaktadır. ETİK VE AHLAK KAVRAMLARI Türkçemize arapça hulk sözcüğünden intikal etmiş olan ahlak kavramı, esasen söz konusu pratik fiil ve uygulamaların bağlı olduğu geleneksel ve göreneksel ilke ve değerleri ifade eder. Huy, tabiat, karakter alışkanlık ve yaratılıştan gelen özellik gibi anlamlar taşıyan ahlak kavramı, dilimizde son zamanlarda etik le birbiri yerine kullanılmaktadır. 16 Batı da ahlak etik anlamında kullanılmasının nedeni ele aldıkları anlamların karakter anlamına gelmesinden dolayıdır. Yunanca ethos kelimesinin karakter anlamına gelmesiyle alakalıdır. Ahlaki kuralları belirledikten sonra bu kuralların doğruluğunu veya yanlışlığını, iyi veya kötü olması durumları, felsefi olarak sorgulama ve soruşturma dahilinde, etiğin alanı iken, pratik alanda nasıl davranış gerçekleştireceğimiz ahlakın alanıdır.yani etik ve ahlak bir aradadır aynı anlamda değildir. Daha açık bir ayrım yapmak gerekirse, ahlak, sosyoloji bilimi ise, etik de sosyoloji ve yöntemi üzerine düşünmek gibidir. 17 Etik, doğru veya yanlış teorisidir, ahlak ise, bu teorinin şu ya da bu tarzda, şu ya da bu mekan veya zamanda pratiğe dönüştürülmesidir. 18 İşte burada net olarak farkı görebiliriz. Etiğin ya da ahlak felsefesinin, felsefenin temek sorunsalları arasında yer alması, süregiden bir değerler ve ilkeler bilimi olarak varolmasına bağlıdır.daha açık bir ifadeyle etik, felsefenin hem konusu hem de başlıca tartışma alanlarından birisidir. 19 Ahlak neden felsefenin konusu olmak zorundadır? Etik ya da ahlak felsefesi, onama ya da onamama şeklindeki yargıları doğruluk ve yanlışlıkları, iyilik ya da kötülükleri, erdem ya da erdemsizlikleri, arzulanabilir ya da arzulanamayan eylem ve durumları açısından inceleyen bir disiplindir. 14 AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf,79 (TABULA RASA, FELSEFE& TEOLOJİ,YIL:4,SAYI:12,EYLÜL-ARALIK/ AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf.81

6 Bu disiplin iki temel yön izler. Bunlardan birisi sosyolojik bir diğeri psikolojik analiz ve etik yargılarımızın izahıdır. Etik hiçbir eylemin yerini tutmaz ama eylemlerin bilgiye dayalı yapısını ortaya çıkarır. Bu yüzden de sistematik bir haldedir.peki ahlak ilkeleri evrensel midir veya mutlak ahlak ilkeleri var mıdır? Devamında bu sorulara cevap bulmaya çalışalım.ahlak önemli bir konudur ve başlı başına bir tartışma konusudur. Ve bu kadar önemli olması zorunludur. Bunun sebeplerinden birisi belki de ahlakın felsefenin 4 temel meselesinden bir tanesi olması olabilir. Ahlak felsefesinde en çok tartışılan problemlerin başında, söz konusu değer ve normların mutlak mı yoksa göreli mi olduğu noktasında düğümlenmektedir. Acaba ahlak kuralları mutlak mıdır, yoksa göreli mi? 20 Ahlak ilkeleri mutlak olamaz çünkü mutlak bir ahlaki davranışı ancak bir şeyler zorlanırsa yapılabilir ve o zaman zaten bu ahlaki bir davranış veya ilke olmaz zorla dayatılmış bir ahlaksızlık olur.bu yüzden ahlaki ilkelerin göreceli olduğunu düşünüyorum. Çünkü benim ahlaki bulduğum bir ilke veya davranış bir başkası için ahlaklı veya ahlaki olmayabilir. Örneğin ; bazı bölgelerde kız çocuklarının erkenden evlendirilmesi ahlaki olarak uygun bulunurken benim için bu hiçte ahlaki bir davranış veya ilke değildir. Bu yüzden ahlaki ilkelerin veya davranışların göreceli olduğunun kanaatine varmış oluyorum. Mutlakçılığın gücü, kesin bir tutum olmasından gelmektedir. Belirsiz hiçbir şey yoktur. Mesela dinin buyrukları gibi. Öldürmeyin der mesela ayetlerde bunun başka bir alternatifi yoktur. Çünkü inanan kişi onu mutlak görür ve o ahlaki ilkeye uyar.işte bu yüzden şöyle diyor Ray Billington Dünya, ahlak kurallarında kesin doğrular ya da yanlışlar olmadığından dolayı görüşlerin değişmesi gerektiğini kabul gören göreciler tarafından değil, açıkça tanımlanmış tek bir görüş açısından bakan mutlakçılar tarafından belirlenip biçimlendirilmektedir. 21 Göreciliğin çeşitleri şüpheci, nihilist, etik olarak tanımlanabilir. Şüpheci görecilik de, hangi davranış biçimlerinin doğru ya da yanlış olduğunu bilemeyeceğimiz görüştür Nihilist görecilik, ahlaki yargı diye bir şeyin olmadığı, doğru ve yanlış sözcüklerinin anlamsız olduğu inancındadır. 22 Etik görecilik ya da durum etiği, doğruluğun ya da yanlışlığın duruma göre zaman-yer, ilgili özel kişiler değiştiğini savunur.örneğin bir grup ailede haklı olabilen çocuklara karşı davranış biçimi başka bir gruba göre yanlış olabilir AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf84 / RAY BİLLİNGTON,FELSEFEYİ YAŞAMAK,sf.67,68 22 AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf84 23 AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf84

7 Aristoteles te ahlak sorununu şu şekilde ele almıştır. Ahlak sorununda değişen ve değişmeyen normları neler olduğunu; rölatifliğin hangi katagoride yer alması gerektiğini, değerleri içrek ve araçsal değerler şeklinde ikiye ayırarak belirleme yoluna gitmiştir. 24 Aristoteles e göre tüm yapılanların bir amacı varsa bu yapılan iyi olur ; amaçları daha çoksa, iyi bunlar olur. Buna göre kendisi amaç olan yalnızca bir tek şey varsa, aradığımız bu olur; daha çok şey varsa, bunların arasında en çok kendisi amaç olanı. Hiçbir zaman bir başka şey için tercih edilmeyip, hep kendisi için tercih edilen ise sadece kendisi amaçtır diyoruz. En çok mutluluğun böyle bir şey olduğu düşünülüyor, çünkü onu hiçbir zaman başka bir şey için değil hep kendisi için tercih ediyoruz; ama onuru, hazzı, usu ve her erdemi hem kendileri için tercih ediyoruz ( çünkü hiçbir yere götürmese bile onların her birini yine tercih ederdik ) hem de mutluluk uğruna, onlar aracılığıyla mutlu olacağımızı düşündüğümüz için tercih ediyoruz. 25 Mutluluk kendisi için yeter ( kendine yeter) olarak sadece kendisi için istenir.işte Aristoteles burada mutluluğun başka bir şey tercih edilemeyeceğini vurgularken aynı zamanda mutluluk hiçbir eksiği bulunmayan bir şeydir der. 24 AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ, sf AHLAK FELSEFESİ-Şahin FİLİZ sf.85