KONYA TARIM MAKİNELERİ KÜMESİNİN YENİLİKÇİLİK ANALİZİ

Transkript

1 T.C SELÇUK ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI ÜRETİM YÖNETİMİ VE PAZARLAMA BİLİM DALI KONYA KÜMESİNİN YENİLİKÇİLİK ANALİZİ BERNA SARIKAYA YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN PROF.DR. MAHMUT TEKİN Bu çalışma BAP tarafından nolu yüksek lisans tez projesi olarak desteklenmiştir. Konya-2013

2 İÇİNDEKİLER Sayfa No Bilimsel Etik Sayfası... ii Tez Kabul Formu... iii Önsöz / Teşekkür... iv Özet... v Summary... vi Tablolar Listesi... vii Şekiller Listesi... viii Giriş... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TARIM ALET VE MAKİNELERİ KÜMELENMESİ 1.1. Tarım Alet ve Makineleri Tanımı Dünya da ve Türkiye de Tarım Alet ve Makine Üretimi Konya da Tarım Alet ve Makine Üretimi Konya Tarım Alet ve Makine Sektörü SWOT Analizi Kümelenme Analizi Kümelenmenin İşletmelere Getirdikleri Rekabet Unsuru Olarak Kümelenme Literatür Araştırması Dünya da ve Türkiye de Kümelenme Uygulamaları İKİNCİ BÖLÜM YENİLİK ANALİZİ 2.1.Küreselleşme Kavramı Küreselleşme ve Teknoloji Teknolojik Faktörler Küreselleşmenin Getirdikleri ve Teknoloji Yönetimi Yenilikçilik/İnovasyon Kümelenme ve Yenilikçilik İlişkisi Eko Teknoloji ve Çevre Yönetimi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TARIM ALET VE MAKİNE KÜMELENMESİNDE YENİLİÇİLİK ANALİZİ 3.1.Yenilikçiliğin Bilim ve Teknolojik Alt Yapısı Tarım Alet ve Makineleri Sektöründeki Endüstriyel Dinamikler Konya Tarım Alet ve Makine Kümesi Üyelerine Yönelik İnceleme Bulguları Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi ve Öneriler Kaynakça Ekler Ek 1:Anket Formu Ek 2:Konya Tarım Makineleri Kümesinde Yer Alan İşletmelerin Listesi Özgeçmiş

3

4 ii

5 iii

6 iv TEŞEKKÜR Çalışmamım gerçekleşmesinde katkı ve tavsiyelerini esirgemeyen başta değerli hocam Prof.Dr. Mahmut Tekin e, çalışmama her daim katkı sağlayan Prof.Dr. Kenan Peker e ayrıca Selçuk Üniversitesi İşletme Ana Bilim Dalı Öğretim Üyeleri ve çalışanlarına teşekkür ederim. Eğitimim süresince yardımlarını ve katkılarını esirgemeyen ve her zaman desteklerini yanımda hissettiğim aileme de teşekkürü bir borç bilirim.

7 Öğrencinin v T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Tezin Adı Adı Soyadı Berna SARIKAYA Numarası Ana Bilim / İşletme / Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı Danışmanı Prof. Dr. Mahmut TEKİN Konya Tarım Makineleri Kümesinin Yenilikçilik Analizi ÖZET Asrımız, teknolojik gelişmelerin doruğa çıktığı ve tarihin hiçbir devrinde erişemediği bir hızda bilimsel keşiflerin yapıldığı bir çağdır. Teknolojik gelişmelerin ve bilimsel keşiflerin insanlığa daha faydalı ve kullanılabilir olması adına yapılan çalışmalar hayata geçirildiğinde yenilik haline dönüşmektedir. Bu anlamda yapılacak olan araştırma neticesinde tarım makineleri kümesinin yenilikçiliğine değer katması planlanmaktadır. Konya da tarım makineleri kümesindeki işletmelerin yenilik düzeylerini görmeleri, yeni ve yenilikçi teknoloji üretmeleri, davranışlarını yönetmeleri açısından önemli çıktıları olacaktır. Zira, Konya tarım makineleri kümesinin elemanlarının teknoloji düzeyleri ile yeni ve yenilikçi teknolojiler ortaya konulacaktır. Bu durum Konya da ki firmaların kısa sürede yeni ve yenilikçi teknoloji üretmelerine katkı sağlayacaktır. Çalışmanın neticesinde diğer sektör kümelerinde de benzer çalışmaların yaygınlaşmasında örnek teşkil etmesi adına öneriler geliştirilmiştir. Anahtar kelimeler: Kümelenme, Konya Tarım makineleri, Yenilikçilik, Yenilik analizi

8 Öğrencinin vi T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Berna SARIKAYA Numarası Ana Bilim / İşletme / Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı Danışmanı Prof. Dr. Mahmut TEKİN Tezin İngilizce Adı The Innovation Analysis of Agricultural Machinery Cluster in Konya SUMMARY Our epoch, the history of technological developments and peaked at a speed not have access to any transfer of an age where scientific discoveries. Technological developments and scientific discoveries made in the name of humanity, to be more useful and usable turns into innovation activities have been implemented. As a result of the research in this sense is planned to add value to innovation in agricultural equipmentset. Levels of innovation in agricultural machinery enterprises in Konya see a set of new and innovative technology to produce, manage their behavior will be important in terms of outcomes. Levels of innovation in agricultural machinery enterprises in Konya see a set of new and innovative technology to produce, manage their behavior will be important in terms of outcomes. As a result of the expansion of the study to be an example of similar studies in other industry clusters in the name of the recommendations have been developed. Keywords: Cluster, Agricultural Machinery, İnnovation, Analysis of İnnovation

9 vii TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo 1.1. Almanya daki Pazar Hacmi... 7 Tablo 1.2. Fransa daki Pazar Hacmi... 8 Tablo 1.3. İngiltere deki Pazar Hacmi... 8 Tablo 1.4. Ürün Bazında Dünya Tarım Alet ve Makineleri İhracatı (Milyon ABD $)...12 Tablo 1.5. Ürün Bazında Dünya Tarım Alet ve Makineleri İthalatı (Milyon ABD $) Tablo 1.6. Türkiye Tarım Traktörleri, Römorkları ve Motokültörler İhracatı (1000 ABD $) Tablo 1.7.Ürün bazında Türkiye nin Tarım Alet ve Makineleri İhracatı (1000 ABD $) Tablo 1.8. Ürün bazında Türkiye nin Tarım Alet ve Makineleri İthalatı (1000 ABD $) Tablo 1.9. Konya ili Tarım Alet ve Makineleri Sektörü Üretim Kapasitesi Değerlendirmesi Tablo Sektörün SWOT Analizi Tablo Kümelenme İçin SWOT Analizi Tablo 2.1. Kapalı İnovasyon Açık İnovasyon Tablo 3.1. İncelenen İşletmeler Hakkında Genel Bilgiler Tablo 3.2. İncelenen İşletmelerde Yenilikçilik Anlayışı Tablo 3.3. İncelenen İşletmelerin Yenilikçi Olma Nedenleri Tablo 3.4.İşletmelerin SWOT Analizi Tablo 3.5. İncelenen İşletmelerin Rekabet Üstü Olma Düşüncesine Karşı Tutumları Tablo 3.6. İncelenen İşletmelerin Sektöründe Marka Olma Konusundaki Tutumları Tablo 3.7. İncelenen İşletmelerin Kümelenme Faaliyetlerine Karşı Tutumları Tablo 3.8. İncelenen İşletmelerin Son İki Yılının Değerlendirmesi... 79

10 11 ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa No Şekil 1.1. Avrupa Birliği Tarım Alet ve Makineleri Üretim Hacmi-2011-Milyar Euro. 7 Şekil 1.2. Çin in İthalat ve İhracat Rakamları... 8 Şekil 1.3.Dünya Çapında Tarım Aletleri ve Traktör İhracat Yüzdeleri... 9 Şekil 1.4. Dünya Çapında Tarım Aletleri ve Traktör İthalat Yüzdeleri Şekil 1.5. Türkiye deki Traktör Sayısı Şekil 1.6. M.Porter ın Elmas Modeli ve Birimleri Şekil 1.7. Almanya Küme Destek Yapısı Şekil 2.1.Teknolojinin Gelişimi Şekil 2.2. Teknoloji Yönetiminde Ar-Ge nin Yeri Şekil 2.3. İnovasyonun Kaynakları Şekil 2.4. Kapalı Ve Açık inovasyon Karşılaştırılması Şekil 2.5. İnovasyon Süreç Modelleri Bütünleştirilmiş Model Şekil 3.1. Başarılı Yenilik İçin Gerekli Faktörler... 65

11 viii GİRİŞ İçinde bulunduğumuz zaman teknolojik gelişmelerin göz açıp kapayıncaya kadar hızlı yayıldığı bir çağdır. Özellikle son otuz yılda her alanda yaşanan gelişmeler gerçekten inanılmaz hızla ilerlemektedir. Bu yüzden işletmeler küresel rekabet ortamında varlıklarını devam ettirebilmeleri için ürünlerini, üretim yöntemlerini sürekli değiştirmek ve geliştirmek zorundadırlar. Yeni trendleri takip eden, küresel düşünen işletmeler faaliyetlerini artan bir ivmeyle sürdürürken; çağın gerisinde kalan, vizyonu dar işletmeler ise kısa bir süre sonra piyasadan silinip gitmektedir. Kümelenme ise bu değişime ayak uydurabilmek için en iyi örgütlenme modelidir. Bir grup içerisinde yer alan işletme kendi gücünün yanı sıra grubun gücünden de yararlanır. Çünkü hızlı değişen teknoloji ve ticaretin kuralları işletmeleri de daha iyi daha yenilikçi ve daha verimli olmaya zorlamaktadır. Bu anlamda işletmelerin bir araya gelmesi ve birlikte çalışması her zaman ve her konuda verimli bir yöntemdir. Kümelenme sadece işletmelerin aynı coğrafi bölgede yer almalarını ifade etmemektedir. Sektörün inovasyon/yenilikçilik sisteminin tanımlanması ve verimli hale getirilmesi üzerine çalışılan projeleri de kapsamaktadır. Buradaki değişimi yönetebilmek, rakiplerinin arasından sıyrılmak için de mutlaka inovasyon yani yenilikçilik de şarttır. Makine imalat sanayi ise sanayileşmenin itici gücünü oluşturmaktadır. Ayrıca tarım sektörü beslenmeyi amaçlayan bir sektör olduğu ve insan sayısınında gün geçtikçe artması göz önüne alındığında bu sektörün ve yan sektörlerinin gerileme göstermeyeceği aşikardır. Bu bilgiler ışığında, hızlı değişen teknoloji ve piyasa koşullarında faaliyet gösteren Konya tarım makineleri derneği üyelerinin faaliyet gösterdiği alandaki konumunun belirlenmesi, ileri teknoloji kullanımı, inovasyona karşı bakış açılarını ve ileriye dönük strateji ve amaçlarının belirlenmesi adına bir takım incelemeler yapılması gerekmektedir. Bu çalışma ile amaç: Konya tarım makineleri derneği üyelerinin sektörel bazda ileri teknoloji kullanımı, inovasyon ve Ar-ge konularında farkındalıklarını arttırmak, destekleyici birlikler sayesinde bölgesel yatırım imkanlarının arttırılması ve konu ile ilgili uygulanabilir projelerde artış sağlamadır. İşletmeler arasında bölgesel birliktelikleri güçlendirmek amacıyla geliştirilen ve birlikten kuvvet doğar anlayışına dayanan kümelenme yaklaşımının

12 2 ise yeni bir kalkınma modeli olarak değerlendirilmelidir. İşletmeler arası bilgi paylaşımı ve iletişim ağını güçlendirmek, birbirini besleyen işletmelerle bir üretim havuzunun oluşturulup hem ekonomik hem de ekolojik üretimin yapılması beklenen hedefler arasında yer almaktadır. Çalışma teorik ve uygulama kısmı olarak ikiye ayrılmaktadır. Teorik bölüm ilgili konudaki bilimsel kitap makale araştırma, istatistiksel veriler vb. derlenerek hazırlanmıştır. Saha araştırmasında ise Konya Tarım Makineleri Kümesinin Yenilikçilik Analizi ne ilişkin anket uygulanmasının değerlendirmesi yer almaktadır. Örneklem uzay Konya tarım makineleri kümelenme derneği üyesi olan yüz işletmedir. Anket uygulaması yüz yüze yapılmış olup direkt işletme sahipleri tarafından cevaplandırılmıştır. Anket analizlerinde ise SPSS programından yararlanılmıştır. Analiz ve saha araştırmasının yer aldığı çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın kapsamı, gerekçesi, amacı ve yöntemi yer almaktadır. Birinci bölümde tarım alet ve makineleri kümelenmesi hakkında tanım ve genel açıklamalar yer almaktadır. İkinci bölümde küreselleşmenin getirdikleri, teknoloji yönetimi ve inovasyon kavramlarıyla kümelenme ve yenilikçilik tanımının karşılaştırılması yapılmış ve yenilik analizi işlenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümü uygulama kısmı olup Tarım alet ve makine kümelenmesinde yenilikçilik adı altında yer almaktadır. Anket uygulaması tesadüfi olmayan örnekleme ile altmış işletmeye uygulanmış ve yorumlanmıştır. Çalışmanın sonuç ve değerlendirmeler kısmında ise inceleme bulguları değerlendirilmiş olup işletmeler için geleceğe dönük öneriler yer almaktadır.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM TARIM ALET VE MAKİNELERİ KÜMELENMESİ Tarım makineleri sektörü tarıma hizmet eden makinelerin ve ekipmanların üretimini, ticaretini ve tüketimini kapsayan bir sanayi sektörüdür. Tarımsal mekanizasyon araçları olarak da bilinen bu ürünler tarımsal üretimde işgücü verimliliğini artıran, üretimde maliyetleri düşüren, zamandan tasarruf sağlayan ve sonunda ürün kalitesini ve verimliliğini artıran üretim girdilerini oluşturmaktadır. Bu bölümde tarım makinelerinin Dünyada Türkiye de ve Konya da üretimi, Konya tarım makineleri sektörüne dair SWOT analizi, kümelenme hakkında genel bilgiler, dünyada ve Türkiye deki uygulamaları ve konu hakkında yapılan literatür araştırması incelenmektedir Tarım Alet ve Makineleri Tanımı Tarım Alet ve Makineleri Sanayi, tarımsal üretimin tohum, gübre, su v.b. girdileri arasında yer alan ve uygulanan üretim teknolojisinin düzeyi oranında önemi artan tarımsal mekanizasyon girdisi için gerekli güç kaynağı, makine ve ekipmanların üretildiği bir sektördür. Aşağıda sıralı ürünler bu sektörün sınırları içinde yer almaktadır: Tarım traktörleri; tek-akslı motorlu çapalar (motokültörler), motorlu biçme makineleri; toprak işleme ve tohum yatağı hazırlama makine ve ekipmanları; ekim, dikim makine ve ekipmanları; gübreleme makineleri; bitki koruma ve sulama için araç ve donanımlar; hasat makineleri ve ekipmanları; ürün harmanlama, kurutma, savurma, temizleme, sınıflandırma, işleme için makine ve ekipmanlar; hayvansal üretim için makine ve ekipmanlar; tarla ve bahçe üretimi için diğer makine ve ekipmanlardır (8. Beş yıllık kalkınma planı Tarım Alet ve Makineleri Sanayi Özel İhtisas komisyonu raporu, 2001:2). Bu ürünler tarımsal üretimde işgücü verimliliğini artıran, maliyetleri düşüren, modern üretim teknolojilerinin kullanılmasını ve işlemlerin zamanında ve ihtiyaçlara uygun şekilde yapılmasını sağlayarak ürün kalitesini ve verimini artıran önemli bir tarımsal üretim girdileri grubunu oluşturmaktadır. Tarım sektörü, gelişmekte olan tüm ülkelerde olduğu gibi, ülkemizde de ulusal ekonominin temelini oluşturmaktadır. İstihdamın sektörel dağılımına

14 4 bakıldığında 2011 verilerine göre toplam istihdamın yaklaşık % 26 sının tarım sektöründe çalıştığı görülmektedir. Böylesine büyük bir tarım sektörü neticesinde Türkiye de güçlü bir tarımsal alet ve makine sektörü oluşmuştur. Türkiye tarım alet ve makineleri sektörü, tarım alet ve makineleri sanayisi ve traktör sanayisi olmak üzere iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Yaklaşık adet tarım alet ve makineleri üreticisi ve ithalatçısı bulunmaktadır. Traktör sektöründe ise 22 firma faaliyet göstermektedir. Sektör yaklaşık kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır (TC. Ekonomi Bakanlığı Tarım ve Makineleri Sektörü, Sektör Raporu, 2011:4). Tarım Makineleri Sektörü, makine sektörü ile çiftçiyi buluşturan, çiftçi emeğini azaltan ve verimi arttıran bir sektördür. Tarım sektörü, tarım alet ve makineleri imalat sanayi sektörünce üretilen ürünlerin pazarı durumundadır. Bu nedenle, tarım sektöründe ortaya çıkan olumlu ya da olumsuz gelişmeler doğrudan bu sektöre yansımakta, bu sektördeki olgular da dolaylı biçimde tarım sektörünü etkilemektedir. Tarım Alet ve Makineleri İmalat Sektörü nün, tarım sektörü dikkate alınmasından bağımsız olarak irdelenmesi ve planlanması düşünülemez. Tarım sektörü için belirlenen hedefler, tarım alet ve makineleri sektörüne ilişkin plan çalışmalarında temel alınmak durumundadır. Günümüzde tarımda makineleşme süreci gıda kalitesi, verimlilik, küresel gıda krizlerinin önlenmesi için alınacak önlemler ve teknoloji kullanım konuları ekseninde gelişmektedir. Tarım ekonomisi içerisinde makine pazarının gelişimini tarım makinelerine yönelik talep yönlendirmekle birlikte çevre ile dost alternatif teknolojiler ile özellikle yenilikçi teknolojilerin kullanımı da önem kazanmaktadır. Dünya Gıda Örgütü verilerine göre tarım makineleri ve ekipmanları pazarı, tarım sektöründe görülen makineleşme sürecine bağımsız olarak gelişmektedir ( 2012). Tarım alet ve makine sanayi, genel imalat sanayinin önemli dallarından biridir. Tarım alet ve makineleri imalat sanayi, imalat sanayini tarım sektörüne bağlayan işletmeler topluluğudur. Bu anlamda tarım alet ve makinelerinin işletme tipine, tarımsal yapıların etkisi göz ardı edilemez. Türk tarımının yapısında; küçük tarım işletmeleri hakimdir. Gelişmekte olan ülkelerin tarım işletmelerinin yarısından fazlası küçük işletmelerdir. Küçük

15 5 işletmeler kendine yeter üretim yapabilen, bir başka ifadeyle iç tüketim için üretim yapan işletmelerdir. Tarımsal işletmelerin küçük olması, sermaye birikimini güçleştirmekte ve yatırımların genişlemesine imkan vermemektedir. Çünkü tarımsal ve tarım alet ve makine sanayinin yapısı birbirine bağlıdır. Özellikle tarım alet ve makine sanayine olan talebin, sürükleyicisi tarımsal yapılardır. Tarımsal yapıdaki oransal bir değişme ona bağlı her sanayiyi de oransal değiştirecektir. Tarım ve tarım alet makineleri sanayi arasındaki bu fonksiyonel ilişkide, tarım sektörü bağımsız, Tarım alet ve makineleri bağımlı değişken'dir. Bir başka ifade ile tarım sektörü (x), tarım alet ve makineleri (y) ise y=f(x)' dir. Tarım alet ve makineleri sanayine uygulanacak politika, tarım politikası doğrultusunda alınması, sanayileşmede daha etkin olacaktır. Birbirine bağlı bu iki sektörü ayrı düşünmek bu anlamda yanlış politikalar izlenmesine sebep olabilir. Tarım alet ve makineleri imalat sanayinin, diğer sanayi kollarından ayıran en önemli özelliği, kalkınmaya kaynak olan tarıma girdi üretmesidir. Tarımsal işletmelerde üretim tekniği, tarımsal yapının belirleyici unsurudur. Tarım alet ve makineleri üreten işletmelerin sipariş usulü ve ileri teknoloji ile üretim yapamamasının arkasında tarım işletmelerinin küçük olması yatmaktadır. Tarım alet ve makine üretimini etkileyen bir başka dışsal güç ise, makinelerin tamir ve bakımında çiftçinin karşılaştığı güçlüklerdir. Bu husus talebi de önemli ölçüde etkilemektedir ( isi_(2)_murat_ergun_uzman_01269.html, 2012). Genel olarak Türkiye de son yıllarda tarım makineleri imalat sanayisinde yaşanan değişikliklerin yönü sorgulandığında, incelenen işletmelerin %95,2 sinin sektörün teknolojisinde, %83,3 ünün ise yasal düzenlemeler ve sorumluluklar ile kalite ve akreditasyon konularında olumlu yönde gelişmelerin yaşandığı görülmektedir (Toprak Su Dergisi, 2012:101).

16 Dünya da ve Türkiye de Tarım Alet ve Makine Üretimi Dünya tarım alet ve makineleri imalat sanayi, yüksek düzeyde bütünleşmiş ve sürekli sayıları artan şirketler arasındaki bütünleşmelerin hakim olduğu bir iş sahasıdır. John Deere, Case New Holland ve AGCO gibi büyük firmaların çoğu ortak imalat yatırımlarına ve pek çok ülkeye yayılmış dağıtım kanallarına sahip çok uluslu şirketlerdir. Gelişmekte olan ülkelerde tarımsal üretim, en önemli üretim sektörünü oluşturduğu için önemli; gelişmiş olan ülkelerde ise tarım, ülkenin kendi kendine yeterliliği ve sanayi sektörüne destek olma açısından önemlidir. Bu nedenle her ülkede tarım kesimi üretim artışı için; yapılan büyük yatırımlarla, bilimsel ve teknolojik kaynaklarca desteklenmektedir (8. Beş yıllık kalkınma planı Tarım Alet ve Makineleri Sanayi Özel İhtisas komisyonu raporu, 2001:4). Bir işletmenin üreteceği makineler başlangıçta ülkenin toprak bütünlüğüyle de orantılı olarak tasarlanmakta ve üretilmektedir. ABD ve Kanada da üretilen tarım alet ve makineleri temelde büyük ölçekli tarım işletmeciliğine hizmet etmektedir. Orta büyüklükteki makineler çoğunlukla Avrupa da, hem Avrupalı firmalar hem de ABD li firmalara bağlı firmalarca üretilmektedir. ABD ve Avrupa firmalarıyla yapılan lisans anlaşmaları veya ortak girişimler yolu ile Meksika, Brezilya ve Arjantin de orta büyüklükte tarım makinesi üretimi önemli ölçüde artmıştır. Japonya küçük ölçekli ekipman pazarında liderdir. Bununla birlikte, Güney Kore, Hindistan, Tayvan ve Çin küçük ölçekli makine imalatındaki paylarını artırmaktadırlar (TC Ekonomi Bakanlığı tarım alet ve makineleri sektörü, Sektör Raporu, 2011:13). Son yıllarda makine mühendisliği sanayinin diğer dallarında yaşanan olumlu gelişmeler gibi tarım makineleri sanayisi de hızlı bir büyüme göstermektedir. Özellikle bu sektörün başlıca üretim merkezi olan Almanya da son üç yıl içerisinde büyüme rakamları oldukça artış göstermiştir. Başta Almanya ve Fransa olmak üzere Batı Avrupa ülkeleri tarım makineleri sanayisi için en önemli pazarı oluşturmaktadır ( 2013).

17 7 Euro) Şekil 1.1: Avrupa Birliği tarım alet ve makineleri üretim hacmi-2011 (Milyar Kaynak: Avrupa birliği üyeleri tarım alet ve makine üretimine bakıldığında %20 oranıyla bu pazarın lideri konumunda olan Almanya görülmektedir. Almanya nın üretimine bakıldığında en çok traktör ve biçme makineleri görülmektedir. Almanya nın pazar hacmi ise Tablo 1.1 de gösterilmiştir. Tablo1.1: Almanya daki pazar hacmi Almanya daki Pazar Hacmi Traktör Biçerdöver Press Yem makinesi Biçme makineleri Diğer ekipmanlar Kaynak:

18 8 Avrupa birliğinde bu pazara %18 oranıyla hakim olan Fransa nın ise pazar hacmi Tablo1.2 de gösterilmiştir. Tablo1.2: Fransa daki pazar hacmi Fransa daki Pazar Hacmi Traktör Biçerdöver Press Yem makinesi Kaynak: _Recht/LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de?WCM_GLOBAL_C ONTEXT=/vdma/Home/de/Branchen/L/LT/Wirtschaft_und_Recht/LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de, AB ülkeleri sektör içinde pazar payını teknolojik gelişmeleri yakından takip ederek sektörde öncü konumuna gelmektedir. Üçüncü olarak %9 oranıyla pazar hacmine sahip İngiltere nin üretimi Tablo1.3 de gösterilmiştir. Tablo 1.3: İngiltere deki pazar hacmi İngiltere deki Pazar Hacmi Traktör Biçerdöver Press Yem makinesi

19 9 Kaynak: _Recht/LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de?WCM_GLOBAL_C ONTEXT=/vdma/Home/de/Branchen/L/LT/Wirtschaft_und_Recht/LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de, İhracatçı ülkeler arasında en önemli istisna Çin dir. Çin, ucuz işgücü sayesinde her alanda olduğu gibi tarım alet ve makineleri sektöründe de ön plana çıkmayı başarmıştır. Özellikle uygun fiyatlı fakat düşük kaliteli alet ve makine üretiminde diğer ülkelere göre dünya pazarında daha avantajlı bir konumda bulunmaktadır. Çin in Tarım alet ve makine sektöründe dış ticaret rakamları Şekil 1.2 de gösterilmiştir. Şekil 1.2: Çin in ithalat ve ihracat rakamları Kaynak: Nationales Statistikamt, VDMA, Dünya çapında üretimi yapılan tarım alet ve makinelerinin ihracat rakamları göz önüne alınırsa 2011 yılında üretimde birinci olan Almanya yine ilk sırada yer almaktadır. Almanya yı ABD, İtalya, Fransa ve Çin takip etmektedir.

20 10 Şekil 1.3: Dünya çapında tarım aletleri ve traktör ihracat yüzdeleri/2011 Kaynak: _Recht/LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de?WCM_GLOBAL_C ONTEXT=/vdma/Home/de/Branchen/L/LT/Wirtschaft_und_Recht/LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de, Verband Deutscher Maschinen- und Anlagenbau (VDMA) Alman Mühendisleri Federasyonu nun 2011 ithalat yüzdelerine baktığımızda ise ABD, Fransa ve Almanya hem tarım makineleri hem de traktör ve aksamları ithal eden ülkelerin başında yer almaktadır. Sektör pazarında ABD ve Almanya nın büyük yer edindiği hem ithalat hem de ihracat yüzdelerinden anlaşılmaktadır.

21 1 1 Şekil 1.4: Dünya çapında tarım aletleri ve traktör ithalat yüzdeleri/2011 Kaynak: LT_A_ _CG_Wirtschaftsbericht%202012_de?WCM_GLOBAL_CONTEX T=/vdma/Home/de/Branchen/L/LT/Wirtschaft_und_Recht/LT_A_ _CG_W irtschaftsbericht%202012_de,2012. Ürün bazında Dünya tarım alet ve makineleri ihracatına bakıldığında ise en çok zirai ilaçlama makineleri, ekim/dikim makineleri, hasat makineleri, biçerdöverler ve tarım alet ve aksamlarına harcama yapıldığı gözlemlenmektedir. Tablo 1.5 de ki Ürün Bazında Dünya Tarım Alet ve Makineleri İthalatı na bakıldığında ise zirai ilaçlama makineleri, ekim/dikim makineleri, çim biçme makineleri, biçerdöverler ve diğer hasat makineleri ve kümes hayvancılığına dair aksamların ithalatının yüksek seviyede olduğu görülmektedir.

22 12 ABD $) Tablo 1.4: Ürün Bazında Dünya Tarım Alet ve Makineleri İhracatı (Milyon GTİP ÜRÜN ADI Tarım makineleri için bıçak ve kesici ağızlar Zirai ilaçlama makineleri Pulluklar Diskli tırmıklar diskarowlar Otları ayıklama ve çapalama makineleri(tırmıkkültivatör-rötovatör) Ekim ve dikim makineleri Gübreleme makineleri Toprağı islemeye mahsus diğer makineler ile çimenlikler ve spor sahalar için silindirler Aksam ve parçalar(8432) Çim biçme makineleri motorlu olanlar Çim biçme makineleri diğer Çayır biçme mak Ot hazırlama mak Ot ve saman balyalama mak Biçerdöverler Diğer harman mak Kök ve yumru sökme mak Diğer hasat mak.(silaj mak. Biçertoplarlar vs) Ürünleri ağırlık ve büyüklüklerine göre ayırmaya ve temizlemeye yarayan mak Aksam ve parçalar Süt sağma mak Aksam ve parçalar Yem hazırlama mak Civciv çıkartma ve büyütme mak Kümes hayvancılığına mahsus diğer mak Ormancılığa ve arıcılığa mahsus mak Aksam ve parçalar ve Aksam ve parçalar ve Toplam Kaynak:

23 1 3 Tablo 1.5: Ürün Bazında Dünya Tarım Alet ve Makineleri İthalatı (Milyon ABD $) GTİP ÜRÜN ADI Tarım makineleri için bıçak ve kesici ağızlar Zirai ilaçlama makineleri Pulluklar Diskli tırmıklar diskarowlar Otları ayıklama ve çapalama makineleri(tırmıkkültivatör-rötovatör) Ekim ve dikim makineleri Gübreleme makineleri Toprağı islemeye mahsus diğer makineler ile çimenlikler ve spor sahalar için silindirler Aksam ve parçalar Çim biçme makineleri motorlu olanlar Çim biçme makineleri diğer Çayır biçme mak Ot hazırlama mak Ot ve saman balyalama mak Biçerdöverler Diğer harman mak Kök ve yumru sökme mak Diğer hasat mak.(silaj mak. Biçertoplarlar vs) Ürünleri ağırlık ve büyüklüklerine göre ayırmaya ve temizlemeye yarayan mak Aksam ve parçalar Süt sağma mak Aksam ve parçalar Yem hazırlama mak Civciv çıkartma ve büyütme mak Kümes hayvancılığına mahsus diğer mak Ormancılığa ve arıcılığa mahsus mak Aksam ve parçalar ve Aksam ve parçalar ve Toplam Kaynak: Türkiye de ise tarım alet ve makineleri sektöründe yaklaşık 130 farklı alet ve makine üretimi yapılmaktadır. Ulusal anlamda tarım alet ve makineleri imalat

24 14 sanayisinin ürün yelpazesi içinde yer alan ürünler; Tarım traktörleri, biçerdöverler, tek-akslı motorlu çapalar (motokültörler), motorlu biçme makineleri, toprak isleme ve tohum yatağı hazırlama makine ve ekipmanı, ekim, dikim makine ve ekipmanı, gübreleme makineleri, bitki koruma ve sulama için araç ve donanımlar, hasat makineleri ve ekipmanı, ürün harmanlama, kurutma, savurma, temizleme, sınıflandırma, isleme için makine ve ekipmanı, hayvancılık için makine ve ekipmanlar ve tarla ve bahçe üretimi için diğer makine ve ekipmanı şeklinde sıralanmaktadır ( alet ve makineleri raporu, İGEME, 2010:4). Türk tarım makineleri sektörü, iç pazarının ihtiyaçlarını karşılamakta ve özellikle son yıllarda sektörün dış rekabete açılmasıyla ihracatta da önemli gelişmeler göstermektedir. İhracat değerindeki artışlar son dönemde gerçekleştirilen büyük oranda modernizasyon ve teknoloji yenileme ve yoğun uluslar arası pazarlama çabalarının bir sonucudur. Türkiye nin tarım makineleri ihracatında olduğu gibi ithalatı içerisinde de en fazla payı traktör almaktadır. Türk tarım makineleri sektörü daha çok küçük ve orta ölçekli tarım işletmeciliğine yönelik makinelerin üretimini yapmaktadır. Söz konusu mal grubu ihracatını ithalatın üzerine çıkarmak için geleneksel tarımdan modern tarıma geçiş sürecinin yaşandığı ülkelere ihracatı artırmak gerekmektedir Türk tarım ve ormancılık makineleri sektörü küresel rekabet gücüne ulaşmak için orta ve uzun vadede büyük ölçekli makineler ve teknoloji düzeyini geliştirmek zorundadır ( 2012). Şekil 1.5: Türkiye deki Traktör Sayısı Kaynak: Tüik,Takmakbir

25 1 5 Türkiye nin yılları arasında traktör üretiminde bir dalgalanma olduğu görülse de son yıldaki artışın hiçte azımsanmayacak seviyede olduğu görülmektedir. Küreselleşen dünyada her yıl artan nüfus artışının ve gıda ihtiyacının doğru orantılı yükselişi buna bağlı olarak tarım alet ve makineleri sektörünün de hiçbir zaman azalmayacağını ve her seferde daha çok gelişeceğinin işareti olmaktadır. Ayrıca tarım sektörüne yapılan yatırımların artması buna bağlı devlet desteklerinin olması bu tezi doğrular niteliktedir. (1000 ABD $) Tablo 1.6: Türkiye Tarım Traktörleri, Römorkları ve Motokültörler İhracatı GTİP ÜRÜN ADI Motokültörler Tarım traktörleri Römork ve yan römorklar Toplam Kaynak: Ürün bazında Türkiye nin tarım alet ve makineleri ihracatı Tablo1.7 de ve ithalatı ise Tablo 1,8 de gösterilmiştir. İhracat kalemlerinin en çok zirai ilaçlama makineleri, pulluklar, ekim/dikim makineleri ve küme hayvancılığına mahsus makinelerin; ithalat kalemlerinde ise zirai ilaçlama makineleri, ot ayıklama/çapalama makineleri, biçerdöverler ve diğer hasat makinelerinin yer aldığı görülmektedir. ABD $) Tablo 1.7: Ürün bazında Türkiye nin Tarım Alet ve Makineleri İhracatı (1000 GTİP ÜRÜN ADI Tarım makineleri için bıçak ve kesici ağızlar Zirai ilaçlama makineleri Pulluklar Diskli tırmıklar- diskarowlar Otları ayıklama ve çapalama makineleri(tırmık-kültivatörrötovatör) Ekim ve dikim makineleri Gübreleme makineleri Toprağı islemeye mahsus diğer makineler ile çimenlikler ve spor sahalar için silindirler

26 Aksam ve parçalar Çim biçme makineleri motorlu olanlar Çim biçme makineleri-diğer Çayır biçme mak Ot hazırlama mak Ot ve saman balyalama mak Biçerdöverler Diğer harman mak Kök ve yumru sökme mak Diğer hasat mak.(silaj mak Biçertoplarlar vs) Ürünleri ağırlık ve büyüklüklerine göre ayırmaya ve temizlemeye yarayan mak Aksam ve parçalar Süt sağma mak Aksam ve parçalar Yem hazırlama mak Civciv çıkartma ve büyütme mak Kümes hayvancılığına mahsus diğer mak Ormancılığa ve arıcılığa mahsus mak Aksam ve parçalar ve Aksam ve parçalar ve Toplam Toplam Kaynak: ABD $) Tablo 1.8: Ürün bazında Türkiye nin Tarım Alet ve Makineleri İthalatı (1000 GTİP ÜRÜN ADI Tarım makineleri için bıçak ve kesici ağızlar Zirai ilaçlama makineleri Pulluklar Diskli tırmıklar- diskarowlar Otları ayıklama ve çapalama makineleri(tırmık-kültivatörrötovatör) Ekim ve dikim makineleri Gübreleme makineleri Toprağı islemeye mahsus diğer makineler ile çimenlikler ve spor sahalar için silindirler Aksam ve parçalar(8432) Çim biçme makineleri-motorlu olanlar Çim biçme makineleri-diğer Çayır biçme mak Ot hazırlama mak

27 Ot ve saman balyalama mak Biçerdöverler Diğer harman mak Kök ve yumru sökme mak Diğer hasat mak.(silaj mak Biçertoplarlar vs) Ürünleri ağırlık ve büyüklüklerine göre ayırmaya ve temizlemeye yarayan mak Aksam ve parçalar Süt sağma mak Aksam ve parçalar Yem hazırlama mak Civciv çıkartma ve büyütme mak Kümes hayvancılığına mahsus diğer mak Ormancılığa ve arıcılığa mahsus mak Aksam ve parçalar ve Aksam ve parçalar ve Toplam Toplam Kaynak: Konya da Tarım Alet ve Makineleri Üretimi ve Üretiminin Teknolojik Yapısı Birçok ülkede olduğu gibi, Türkiye de de makine imalatçılarının büyük çoğunluğu küçük ve orta ölçekli işletme (KOBİ) niteliğinde olup, bu yapı değişen ekonomik koşullara ve teknolojik gelişmelere karşı daha esnek ve hızlı cevap verme imkânı sağlamaktadır. Ancak bu çeviklik gelişim için yeterli değildir. Birçok ülke KOBİ lerin hayata geçmesi, gelişmesi ve devamlılığını sağlaması adına onlar için elverişli ekonomik politikalardan yararlanmalarını sağlamaktadırlar. Özellikle gelişmiş ülkeler bir rekabet stratejisi olarak KOBİ lerin, ürün kalitelerini iyileştirmek ve teknik standartlar ile Avrupa Birliği standartlarına uyumlu hale gelebilmek için, AR-GE alanında eğitim, danışmanlık ve destek faaliyetlerine daha fazla ve kolay erişim imkanları sağlamaktadırlar. Bu anlamda ülkemizde imalat sektörüne yönelik AR-GE projelerine direk finansman desteği sağlayan devlet programları, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) ve TÜBİTAK bünyesindeki Teknoloji İzleme ve Değerlendirme Başkanlığı (TÜBİTAK-TİDEB) tarafından uzun vadeli destekleme kredileri vasıtasıyla uygulanmaktadır. Bu

28 18 kurumlar KOBİ yatırımlarını, AR-GE, çevre koruma, bölgesel kalkınma ve teknolojide öncelikli alanlara yatırım yapılmasını hedeflemektedirler. Konya da imalat sektöründe otomotiv yan sanayi ve döküm sanayi gibi ciddi gelişme gösteren üretim tesislerinin bulunması buna bağlı tarım alet ve makineleri sanayisinin de gelişmesini olumlu etkilemiştir. Bölgede tarım alet ve makineleri sektöründe traktör, motokültör vb. gibi ileri teknoloji gerektiren ekipmanlar çok az miktarlarda üretilmekte, daha yoğun olarak bilinen teknolojilerin kullanıldığı toprak işleme, hasat-harman, ekim-dikim, ilaçlama, hayvancılık ekipmanları (süt sağım makineleri, suluklar vb.) ile tarım römorku üretiminin gerçekleştirildiği görülmektedir. İleri teknoloji gerektiren ürünlerin üretimi için gerekli yatırım ve altyapının olmadığı gözlenmektedir (Tarım alet ve makineleri sektörü değer zinciri analizi ve kümelenme çalışmaları Mevka, 2011:27). Bu konuda daha gelişmiş düzeyde bulunan Türkiye nin ilk dizel motor üreticisi Tümosan ın bir fabrikası Konya da bulunmaktadır. Ar-Ge ve inovasyon çalışmaları konusunda bölgedeki birçok işletmeden daha ileri bir seviyededir. Tümosan son 30 yılda toplam 170 bin adet dizel motor üretimi gerçekleştirmiştir. Dizel Motor üretim kapasitesi üç vardiyada yıllık adettir hp arası 3 silindir ve hp arası 4 silindirli dizel motor üretimi yapılmaktadır. Ayrıca Türkiye de üretimi gerçekleştirilmeyen hp traktörlerin TUBİTAK destekli Ar-Ge çalışmaları tamamlanmış olup, 2013 yılı Ocak ayından itibaren satışı planlanmaktadır ( 2012). Konya ilinde üretilen ürün sayısı anlamında tarımsal mekanizasyon araçlarının %62 ye yakın bir kısmı ekim-dikim-toprak işleme-gübreleme-işleme makineleri olarak yapılmakta, katma değer anlamında yüksek katma değerli ürünler üretimine yönelik faaliyetlerin yeterli düzeyde olmadığı belirlenmiştir. Katma değeri yüksek üretime yönelik olarak ta teknolojik altyapının iyileştirilmesi ve firmaların arge/inovasyon faaliyetlerine yöneltilmesi yönündeki çalışmalara öncelik verilmesi önem taşımaktadır (Tarım alet ve makineleri sektörü değer zinciri analizi ve kümelenme çalışmaları Mevka, 2011:28). Konya ili tarım alet ve makineleri sektörü üretim kapasitesi değerlendirmesi ise Tablo1.9 da verilmiştir.

29 1 9 Tablo 1.9: Konya ili Tarım Alet ve Makineleri Sektörü Üretim Kapasitesi Değerlendirmesi Toplam Faaliyet Pay Pay Pay Ürün Tanımı Kapasite Birim persone Sayısı (%) (%) (%) l Traktör imalatı 2 0, Adet 2, ,46 Ekim-Dikim-Toprak işleme 10, , Adet ,15 makineleri 8 Gübreleme- İşleme makineleri 45 16, Adet 6, ,32 Hasat-harman makineleri 58 21, Adet 4, ,45 36,2 İlaçlama ekipmanları 12 4, Adet 212 3, ,9 Hayvancılıkla ilgili ekipman imalatı 38 13, Adet ,66 6 Tarım römorku üretimi 15 5, Adet 0, ,61 Diğer tarım ve bahçecilik 13 4, Adet 2, ,09 ekipmanları Tarım alet ve makineleri toplamı Adet Makine ve ekipmanların Adet parçalarının imalatı kg Sulama ekipmanları 8 - Adet Adet- TOPLAM kg Kaynak: =, 2013.

30 Konya Tarım Alet ve Makineleri Sektörü SWOT Analizi SWOT analiziyle, firmanın güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatları ve darboğazları sistematik bir ekip çalışması ile belirlenip önem sırasına sokularak faaliyetler bir eylem planına veya bir iş planına dönüştürülür. Konya tarım makineleri sektörünün SWOT analizi ise Tablo 1.10 da gösterilmiştir. Tablo 1.10: Sektörün SWOT Analizi Güçlü Yönler Zayıf Yönler Tarıma dayalı Makine İmalat Sanayindeki 50 yıllık bilgi birikimi ve deneyim, Sektörü destekleyici alt yapı tedarik ve sürdürülebilirliğin mevcut olması Yüzyıllara dayanan bir tarım geleneğinden gelen bölge halkının tarımsal mekanizasyona da doğallıkla ayak uydurması ve bu üretim, pazarlama ve satış sürecine kolay uyum sağlaması, Yöredeki son birkaç 10 yıl içerisindeki yoğun sınai faaliyet ve buna bağlı olarak yetişmiş insan gücü Bölgede otomotiv yan sanayinin gelişmesinin tarım alet ve makine sektörününde gelişimine olumlu etki yapması, Bölgenin tarım alet ve makine sektöründe düzenlenen fuarların ana merkezi olması, Küreselleşme süreciyle uyumlu rekabet gücü geliştirme potansiyeli, Yeterli, yüksek kalitede üretim becerisi Kurulu, planlanan ve sistemi oturmuş OSB lerin varlığı, Bölgenin gelişmiş ve gelişmekte olan pazarlara yakınlığı Maliyet analizlerinin tam olarak yapılamaması, Kayıt dışı hammadde temin eden, eleman çalıştıran ve satan merdiven altı tabir edilen üretim sürecinin bütün tedbirlere rağmen varlığını idame ettirmesi, Düşük kapasite kullanım oranı, Sektörde mikro ölçekli işletmelerde eğitimli teknik personel çalıştırılmaması KOSGEB- TÜBİTAK Kalkınma Ajanslarının desteklerinin yeterince bilinememesi / araştırılmaması ve buna bağlı olarak faydanılamaması Yurt dışı Pazar araştırması / potansiyel müşteri ziyaretleri ve Fuar desteklerinin bürokrasi ve evrak hazırlama külfeti bahaneleriyle sürekli göz ardı edilmesi, Özellikle aile şirketi şeklinde örgütlenmiş küçük işletmelerin kurumsallaşamaması konusunda profesyonelleşememesi Yoğun rekabet nedeniyle aşırı fiyat indirimleri ve buna bağlı olarak kar hadlerinin çok düşük limitlerde seyretmesi, Sistem dışı üretim yapan firmaların, denetim eksikliğinden dolayı ucuz maliyetli ancak kalitesiz mal üretimi,

31 2 1 Rekabetçi işgücü maliyeti, Gelişim gösteren ihracat deneyimi, Türkiye de faaliyet gösteren küresel firmaların sağladığı teknoloji ve bilgi transferi. Tarım makine sektörünün TR52 bölgesinde bölgesel ve sektörel önceliklerinden yararlanabilmesi Teknoparklar tarafından desteklenen kaliteli üniversitelerin mevcut olması Mevcut üniversitelerde ilgili alanlarda çalışmalar yapan teknoloji ve inovasyon birimlerinin bulunması Markalaşmış üretim bulunmaması/ azlığı, pazarlama faaliyetlerine yeterince ağırlık verilmemesi / verilememesi. İş birliğine dair iş ortaklığı kültürünün mevcut olmaması Teknoloji düzeyinin takip edilememesi işletmelerin yıllardır aynı ürünleri üretip yeniliğe kapalı olmaları İşletmelerin eko teknoloji ve çevre yönetimi konusunda bilgisiz olmaları Bölgede Ar-Ge biriminin öneminin yeterince anlaşılmamış olması bu birime sahip işletmelerin ise istenilen kapasitede üretken olmaması Fırsatlar Tehditler Konya`da Otomotiv Yan Sanayinde gelişmesine paralel olarak yetişmiş teknik eleman ve deneyimli-birikimli insan kaynağının artışı ve yine buna bağlı olarak CNC tezgah ve makineleşmenin artışı, İstanbul, Ankara, İzmir gibi metropollerde iş bulamayan özellikle kalifiye dış ticaret elemanının iş fırsatlarının fazla oluşu nedeniyle Konya da çalışmayı tercih etmeleri, Ankara-Konya ve Ankara-İstanbul Hızlı Tren Projelerinin tamamlanmasından sonra Konya ve Ankara nın 1 saat 15 dakikalık ulaşım ile adeta birbirlerinin birer banliyösü durumunda olacak oluşu, Hammadde tedarikçilerinin fiyat ve diğer şartları rekabet edebilir düzeye çekmeleri Kullanılabilir devlet desteklerinin artması, KOP projesinin tamamlanması ile sektörde bir canlanmanın yaşanması. Çiftçinin gelir seviyelerinin düşmesi Teknolojiden kaynaklanan ürünlerdeki hızlı değişim, Türk Lirasının yabancı paralar karşısında değer kaybetmesi Tarım Kredi Kooperatifleri ile satış, vade, taksit, kredilendirme, banka muameleleri konusundaki sürekli uyumsuzluk halinin devam etmesi, Kurumsallaşmanın yeterli düzeyde olmaması Yabancı sermayenin Türkiye`de üretimlerini artırması, Çin de ihracatçının ürününün ihraç limanına / gümrüğüne kadar olan nakliyesinde devlet desteğinin devam etmesi; buna karşın ülkemizde henüz böyle bir uygulama düşünülmemesi. Ar-ge ve inovasyona yönelik desteklerden yararlanmanın zor olduğunun düşünülmesi ve hibelerden yararlanamayız düşüncesi Sektörde standartların olmamasından

32 22 Bölgede açılan yeni üniversitelerin varlığıyla eğitim düzeyinin artması kaynaklanan denetim eksikliği ve işletmelerin standart kalitede ürün üretiminde zorlanması İş çevresinde ciddi güven eksikliğinin mevcut olması Sanayi üniversite işbirliğinin yeterli düzeyde gelişmemiş olması ve üreticilerde ön yargı oluşması Kaynak: Aydın Mehmet, Konya Pazar Araştırması Tarımsal Alet ve Ekipman, Eylül 2007, Adana Ticaret Borsası Dergisi Temmuz/Ağustos Baskısı Sayı:8 ve Bölgesel araştırma raporları serisi yayın no:7 Tarım alet ve makineleri sektörü değer zinciri analizi ve kümelenme çalışmaları, Kümelenme Analizi Kümelenme ABD de Harward Üniversitesi Öğretim Üyesi Michael Porter ın karşılaştırmalı üstünlük yaklaşımıyla ortaya çıkmış bir kavramdır. Michael Porter ın 1990 yılında yayınlanan Uluslar arası Rekabet Üstünlüğü adlı çalışmasında küme elemanlarını açıklayan Ulusal Üstünlük Karosu kavramını geliştirmiştir yılındaki çalışmasında ise Porter, bölgesel ekonomik performans hakkında temel unsurları incelemiştir. Porter, ABD ekonomisinde dönemi için kümelenmelerin rolünü ve bölgesel ekonomilerin bileşimini değerlendirmiştir. Porter ın kümelenme çalışmalarından sonra örnek olay çalışması yöntemi kümelenme analizlerinde tüm dünyada geniş ölçekte kullanılmaya başlanmıştır. (Gözek, 2012:5) Kümelenme esasında günümüz toplumunda kalkınmanın temel unsuru bilgi temelli ekonomik yapıda inovasyona yönelik üretimin teşviki bunun yanı sıra yerel ekonomik kalkınma ise yerelin yaşam kalitesini bir üst seviyeye çıkarma olarak kabul edilmektedir. Kümeleme analizi, hemen hemen tüm bilim alanlarında yararlanılan bir yöntemdir. Tıp, biyoloji, psikoloji, sosyoloji, arkeoloji gibi belirsizlik koşullarının ve karmaşık oluşumların bulunduğu bilim alanlarında ise daha yoğun olarak

33 2 3 yararlanılan bir yöntemdir. Örneğin, tıp alanında; hastalıkların sınıflandırılması, psikiyatride; paranoya, şizofreni gibi semptomların doğru sınıflandırılması (teşhis profilleri oluşturması), laboratuar bulguları ile klinik bulguların oluşturduğu veri matrislerinden hastalık alt gruplamalarının ya da yeni semptomların tanımlanması gibi amaçlarla kümeleme analizinden yararlanılmaktadır. (Özdamar, 1999:499) Bu noktada daha net bilgi sunulması adına bir Küme Ne Değildir? sorusuna yanıt verilecek olunursa; Küme, Aynı işi yapanların yan yana gelmesi, Kamuya bağımlı sektörleşme, Rekabet gücünü artırmak için sihirli formül veya sihirli reçete, Kümelenme yaratmak ve kazananları seçmek, Kalıplaşmış tek bir program / yöntem değildir. ( _ve_rekabet_gucu.pdf,2012) Kümelenme çalışması yaparken girişimin hedeflerinin belirlenmesi, hedefe ulaşmak için olumlu ya da olumsuz iç ve dış faktörleri belirlemek amacıyla ise SWOT analizi yapmak gerekmektedir. Bu analiz stratejik ve planlamacı bir yapı oluşturarak hedefin yapılabilirlik düzeyini de belirlemektedir. Türkiye nin sanayi yapısı çoğunlukla KOBİ lere dayandığı için küçük işletmeleri de kapsayacak bir SWOT analizi uygulaması hazırlanmıştır. Bu anlamda yapılacak olan SWOT analizi için güçlü ve zayıf yönleri fırsatları ve tehditleri şöyle sıralanabilir. Tablo 1.11: Kümelenme için SWOT Analizi Güçlü Yönler Zayıf Yönler KOBİ ler Türk ekonomisinin temel Destek mekanizmaları ile mevcut unsurudur. kurumlar arasında koordinasyon Ulusal kaynakların mevcudiyeti: eksikliği doğal iş yığılmaları Üçlü sarmalın (şirketler, kamu değerlendirilecektir. kuruluşları, üniversiteler) verimsiz

34 24 Türkiye de KOBİ lere yönelik mevcut çalışması destek mekanizmaları ve alt yapılar Şirketlerin dolaysız ve bireysel maddi (Kamu birimlerinin KOBİ girişimlerine ilişkin beklentileri politikasındaki mevcut yapılardaki rolü güçlüdür.) İş birliği ve iş ortaklığına dair iş Teknoparklar tarafından desteklenen kültürünün mevcut olmaması kaliteli üniversitelerin mevcut olması Türkiye de sürece liderlik edebilecek Kısmi olarak yetersiz olan altyapı ve dinamik grupların mevcut olması. taşımacılık sistemi İç Pazar büyüklüğü (Türkiye dünyadaki Kamu ve özel kurumlarda en büyük 17. ekonomidir.) kurumsallaşmanın yetersizliği Genç, iyi eğitimli nüfus (küme Temel kümelenme süreçleri için yerel gelişimini hedefleyecek kadar kalifiye uygulama yapılarının mevcut olmaması olmasalar bile) Mesleki eğitimin yeterince değerlendirilmemesi Kümelere ve kümelenmeye yüksek ilgi Türkiye çapında AR-GE kapasitesinin (fakat bu ilgi, ortak bir anlayışa / henüz emekleme seviyesinde olması vizyona dönüştürülmelidir) Kamu özel sektör ortaklarının ender ve Kümelenme girişimlerini sürdürmek kırılgan olması için yerel paydaş rolünü üstlenebilecek Bölgede AR-GE kapasitesinin öneminin kurumların mevcudiyeti henüz yeterince anlaşılmamış olması Kümelenmeye ilişkin değişik algıların bulunması (Kümelere ve kümelenmeye ilişkin yüksek bir ilgi söz konusudur, fakat kavram henüz iyi anlaşılamamıştır) Fırsatlar Tehditler Daha fazla Ar-Ge gerçekleştirilmesi Potansiyel yerel paydaşların bilgi aktörlerinin karşılıklı değişimi ve konumlarının net olmaması ve yenilikçilik için fırsatlar kapasitelerinde belirsizlik olması Kümeler ve kümelenmeler, hızla İş çevresinde ciddi güven eksikliğinin değişen bir ekonomik çevrede esnekliği mevcut olması ve uyum sağlamayı geliştirmektedir Kamu ve özel sektörde bilinçliliğin Kümeler ve kümelenmeler yenilikçilik mevcut olmaması ve rekabet edebilirliği canlandırmak için Bir kümelenme politikasının sahipliğini uygun araçlardır. üstlenme konusunda isteksizlik

35 2 5 Kümeler, uluslararası pazarlarda küçük Belirli endüstrilerde ve kamu işletmelerin rekabet avantajlarını yönetiminin değişik düzeylerinde geliştirmektedir: rekabet edebilirliğin mevcut geleneksel dikey hiyerarşi gelişmesi, uluslararası pazarları anlama yapılarının güçlü olması ve onlara açık olma Hızla değişen ekonomik çevre koşulları Kümeler bölgelerarası işbirliğini Dünya ekonomilerinde küresel kriz kolaylaştırabilir yaşanması Kümeler dahilinde ki KOBİ`ler, kritik Öngörülebilir hukuki ve siyasi çevrenin kitle yararları (ölçek ekonomileri) mevcut olmaması sebebiyle, daha yüksek pazar paylarına ulaşmaktadır Kurumların, değişik şirket kültürlerinin ve farklı çıkarların heterojen gruplarının Kaynakları bir araya getirerek, küme yönetim becerilerinin eksikliği dinamikleri verimlilik artışı sağlamaktadır Kümeler imaj ve görünürlüğü geliştirilebilirler ve DYY için bir çekim faktörü olabilirler. Kümelenme imalat kadar tarım ve hizmet sektörlerinde de yararlıdır. Küresel pazarlarda Türkiye nin stratejik konumu AB katılım süreci hem finansman, hem de politika öğrenme konusunda bir fırsattır. İhracata odaklanmak uluslararası bağlantılar kurmak için bir olanak sunmaktadır. Kaynak: Beyaz kitap, 2010: Kümelenmenin İşletmelere Getirdikleri Kümelenme ile sağlanan faydaların, yeni fikir geliştirme, nitelikli işgücü bulma, müşteri bulma, malzeme tedarikçisi bulma gibi konularda büyük işletmelere göre daha fazla zorlanan KOBİ ler açısından daha önemli olduğu düşünülmektedir. Bu avantajlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir:

36 26 Küme içinde başta bilgi olmak üzere kaynaklara kolay ulaşım, verimliliği ve yenilikçiliği arttıracaktır. Yenilikçiliği teşvik eden yapısı ile kümeler sayesinde Ar-Ge faaliyetlerinde artış sağlanacaktır. Bilgi değişim maliyetleri azalacak ve böylece yenilikçilik de teşvik edilecektir. Yenilikçilik ve Ar-Ge maliyetleri azalacaktır. Tüm ortakların rekabet edebilirlikleri artacaktır. İşletmelerin müşteri ve tedarikçilerine ulaşması kolaylaşacaktır. Özellikle KOBİ lerin uluslararası pazarlarda rekabet edebilme güçleri artacaktır. Bölgeler arası işbirlikleri kolaylaşacaktır. Küme içinde tüm ortakların dolayısıyla kaynakların bir araya getirilmesiyle verimlilik artışı yaşanacaktır Makro anlamda ülke, doğrudan yabancı yatırımlar açısından daha cazip hale gelecektir. ( turkce-tr/kuemelenme/158, 2012) Rekabet Unsuru Olarak Kümelenme İlk kez Porter tarafından kavramsal çerçevesi ve tanımlaması açık bir şekilde ortaya konulan küme; birbirleri ile ilişkili veya birbirlerinin tamamlayıcısı ürünler üreten ve satan kuruluşların sektör ve coğrafi temelde yoğunlaşmalarıdır. ( 2012) Kümelenme projelerinin ilk basamağı, odaklanacak sektörün rekabetçilik düzeyinin belirlenmesidir. Bu aşama, sektörün güçlü ve zayıf yanlarının rekabet bağlamında ortaya konulmasını ve projenin gelecek aşamalarının nasıl şekilleneceğini de ortaya koyar. Bölgesel kalkınma projelerinin en yaygın şekli olan kümelenme de uluslar arası rekabet gücü yüksek sektöre odaklanmak önemli bir başarı unsurudur ( 2012).

37 2 7 Kümelenmeyi bir arada tutan şeyler; alıcı-tedarikçi ilişkileri, ortak teknoloji, ortak alıcı ve dağıtım kanalları ile ortak işgücü havuzlarıdır. Aslında ekonomik çıkar, kümelenmedeki firmaları bir arada tutan en temel unsurdur. Bunun dışında sıklıkla ele alınan bir diğer olgu da, kümelenmedeki firmalar arasındaki güven ve işbirliğidir ( sample-data-articles/157, 2012). Porter tarafından ortaya atılan elmas modeli de kümelenmenin rekabet avantajını yükselttiğini ortaya koymaktadır. Kümeler, yenilikçi hareketleri ve oluşumları teşvik etmesi, yeni iş alanları yaratması ve en önemlisi de üretkenliği arttırmasıyla, küme ortaklarının rekabet avantajı kazanmalarında etkilidir. Küme analizinde sıklıkla kullanılan bir yöntemde Michael E. Porter tarafından geliştirilen Elmas Modeli dir. Şekil 1.6 da da gösterildiği üzere kümenin iş çerçevesinin mevcut durumu diğer iki unsur (kamu kurumları ve iş birliği kurumları) ile desteklenen dört ana unsurda (faktör- girdi koşulları- talep koşulları ilgili ve destekleyici sektörler ve firma stratejisi artı rekabet ) analiz edilmektedir (TC Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küme Kolaylaştırıcıları için Uygulamalı Küme Geliştirme Kılavuzu, 2011:69). Kümelenmeyi analitik çerçeve olarak Porter, Ulusların Rekabet Avantajı (1990) adlı kitabında Rekabetçilik Elması olarak ifade etmiştir. Yatırımı destekleyen ve sürdürülebilir gelişime uygun ortamla yerel rekabet ortamının olması: sektöre özel temel faktörler, talepkar yerel ve uluslararası alıcılar, ilgili firma ve tedarikçilere kolay erişim sağlamaktadır.

38 28 Şekil 1.6: M.Porter ın Elmas Modeli ve Birimleri Kaynak: Porter,1990:127. Michael E. Porter, küme oluşumuna yol açan dört temel belirleyici faktör tanımlamıştır (TC Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küme Kolaylaştırıcıları için Uygulamalı Küme Geliştirme Kılavuzu, 2011:16):

39 Üretim faktörlerinde bir başlangıç avantajı 2. Mevcut firmalar arasındaki rekabetin seviyesi ve mahiyeti 3. İlgili ve destekleyici sektörlerin/ iş kollarının varlığı 4. Özel talep koşulları özellikle bölge içerisindeki talebin sektörün gelişimine faydaları Kümelenme politikasının etkin bir şekilde çalışması için hazırlanan küme rekabet edebilirlik ve yenilikçilik programının olası müdahale alanları da aşağıda verilmiştir (Beyaz Kitap, 2008: 28): KOBİ ler arası ağ yapılarının oluşturulması; coğrafi yakınlaşma güvenilir sosyal ağ yapılarının kurulmasını kolaylaştırmaktadır. KOBİ lerde nitelikli işgücünün istihdamı Üniversite-sanayi işbirliğinin sağlanması Bilginin yaygınlaştırılması Yenilikçilik altyapısının güçlendirilmesi 1.8. Literatür Araştırması Kümelenme hakkında yapılan araştırmalar aşağıda verilmiştir. Eiji Yamamura ve Inyong Shın, Dynamics of Agglomeration Economies and Regional Industrial Structure: The Case of The Assembly Industry of The Greater Tokyo Region, (2007) başlıklı araştırmalarında, Tokyo bölgesindeki kümelenmeyi ele aldıkları çalışmada, dönemindeki montaj endüstrisi sayım verileri kullanılarak, inovasyonun ve taklidin nasıl uzun dönemli yarısözleşme networklerini (ağlarını) ve yığınlaşma ekonomilerinin işletimini meydana getirdiği hakkındaki bilgiyi genişletmeye çalışmıştır.çalışmadan elde edilen temel bulgulara göre inovasyon zaman geçtikçe çekirdek bölgeden kıyılara doğru belirgin bir biçimde meydana gelme eğilimi içindedir ve etkinlik derecesi isteyerek bu bölgeler içinde artmaktadır ki bu bölgeler göreceli olarak küçük kuruluşlar tarafından is bölümünün gelişmiş olduğu yerlerdir (Yamamura ve Shın, 2007). Wim Meeusen ve Michel Dumont in The Network of Subsidized and Spontaneous R&D Co- Operation Between Belgian and Foreign Firms, Research

40 30 Instıtutes and Universities: A Graph-Theoretical Approach, (1998) adlı araştırmalarında: Belçikalı firmalar ve Belçikalı diğer bilgi altyapısını oluşturan aktörler (araştırma kurumları, üniversiteler ve hükümet ajansları) arasındaki AR-GE çalısmaları araştırılmıştır. Çalışma sonucunda, Belçika daki firmalar, araştırma kurumları ve üniversitelerin AR-GE işbirliği networklerinin grafik teorisi analizleri ile ön sonuçları sunulmuştur. Belçikalı firmaların, ve Belçikalı diğer bilgi altyapısını olusturan aktörler arasındaki AR-GE anlaşmaları güçlü ve zayıf olarak sınıflandırılmıştır (Meeusen ve Dumont, 1998). Europe Innova (2010) European Cluster Organisation Directory,Türkiye da dâhil olmak üzere 31 Avrupa ülkesinde yer alan kümelerin ülke ve sektörler bazında bir rehberi hazırlamıştır. Bu alandaki önemli araçlardan birisi olan Europe INNOVA yenilikçi işletmelerin yenilikleri hızla ve daha iyi şekilde geliştirebilmelerini teminen, Avrupagenelinde yürütülen inovasyon faaliyetlerini destekler nitelikteki yeni araç ve enstrümanların geliştirildiği ve sınandığı bir laboratuvar olmayı hedeflemektedir (Europa Innova, 2010). Loet Leydesdorff ve Henry Etzkowitz in (1998) The Triple Helix as a model for innovation studies adlı çalışmalarında 90 lı yılların ikinci yarısında bilgiye dayalı ekonomide inovasyon sürecini ve bilgiye dayalı inovasyon sistemlerini çözümlemek için ortaya koydukları Üçlü Helis Modeli son yirmi-yirmi beş yıldır, pazar ekonomilerinde, bir zamanlar birbirinden çok ayrı olan üç dünya -üniversite, sanayi, devlet- arasında bir yakınsama ( convergence ), bir örtüşme, olduğu tespitinden yola çıkılarak kurulmuştur (Leydesdorff ve Etzkowitz, 1998). List, 1841 de yayımlanan National System of Political Economy (Ulusal Politik Ekonomi Sistemi) adlı eserinde, Almanya için bu yetkinleşmeyi mümkün kılacak bir teknoekonomi politikası ortaya atmıştır. List e göre, B. Britanya ya üstünlük kazandıran teknolojisiydi. Teknoloji, üretim makinelerinde, üretim yöntemlerinde, ürünlerde yenilik yaratmayı; bu yenilikler de, üretimi artırmayı, prodüktiviteyi yükseltmeyi, dolayısıyla da, rekabet üstünlüğü ve kârı artırmayı sağladığı için önemliydi. Almanya, tıpkı B. Britanya gibi, işte bu yenilik yaratma becerisini kazanmalıydı; bunun için de, teknolojide yetkinlik kazanmaya ihtiyacı vardı. Yeniliği ve onun kaynağını oluşturan teknolojiyi yaratabilmek için, tıpkı B. Britanya gibi, Almanya da, bunu mümkün kılacak, kendi ulusal sistemini kurmalıydı.

41 3 1 Yani List in Almanya için ortaya koyduğu teknoekonomi politikası, bu ulusal inovasyon sistemini kurmayı hedef almaktaydı (List, 1841). Burleson, Winslow in Developing creativity, motivation, and selfactualization with learning systems, (2005) adlı araştırmasında: Yaptığı kuramsal çalışmada bireylerin kendileri ile ilgili farkındalıkları ile birlikte bunları sağlayacak teknolojilerin öğrenmeyi, uzmanlığı ve yaratıcılığı arttıracak meta bilişsel yetenekleri geliştirmede önemli bir rolü olduğunu ifade etmektedir (Burleson, 2005). Nguyen, Lemai ve Grame Shanks in A framework for understanding creativity in requirements engineering, (2009) adlı araştırmalarında: gereksinimlerin ürüne dönüştürülmesi mühendisliğinde yaratıcılığın beş boyutu olarak ürün, süreç, konu alanı, birey ve sosyo-örgütsel bağlamı ifade etmiş, bu beş boyutun yaratıcı tasarımları oluşturmada nasıl etkili olacağını öne sürmüşlerdir (Nguyen, 2009). Philip Cooke in, Regional Innovation Systems: General Findings and Some New Evidence from Biotechnology Clusters, (2002) yılında yaptığı çalışmada, biyo-teknoloji sektörü kümelenmesini incelemiştir. Çalışma, sektörel inovasyon sistemlerinin yerel bölgesel seviyede çalıştığını gösteren bir yol tanımlamış, buna Cambridge den, Massachusetts den ve İngiltere Cambridge den örnekler vermiştir. Bölgesel inovasyon sektörleri tekil sektörlerden veya kümelenmelerden daha geniştir. Bunlardan bazıları büyüme performansları veya potansiyelleri nedeniyle politika desteğini alan stratejik önceliklere sahip olabilmektedir. Geçmişte rekabetçi olmayan sektörlere kamu desteği politika desteği verilirken günümüzde tam tersidir (Cooke, 2002). Esben Andersen ve Morris Teubal in, High Tech Cluster Creation and Cluster Re- Configuration A System and A Policy Perspective (1999) adlı çalışmalarında: İleri teknoloji kümelenmelerinin yapılanmasını araştırmış ve çalışma sonucunda ileri teknoloji kümelenmelerinin dinamik analizleri inovasyon sistemlerinin kavramsal çerçevesi ile birleştirilmiştir. Analizler içinde politikanın önemi açıkça ortaya çıkmıştır (Andersen ve Teubal, 1999). Adamson, Ivana-Seddighi ve R. Hamid in (2000) Research and Development Activities by SMEs: A Regional Comparison (The West Midlands and the North East of England çalışmalarında: Teknoloji seviyesi ile Ar&Ge faaliyetleri

42 32 arasında pozitif bir ilişki olduğunu ifade etmiştir. Şirketler için bu kadar önemli olan Ar&Ge ye ilişkin harcamalar resmi inovasyon faaliyetlerinin en genel ölçümlerinden birisi olarak sıkça kullanılmakta olduğunu vurgulamışlardır (Adamson vd., 2000). Carayannis, Elias ve John Coleman in Creative system design methodologies: the case of complex technical sytems, (2005) adlı çalışmalarında: Yaratıcı sistem tasarım yöntemlerinin teknik olarak kompeks, teknoloji yoğunluklu sistemlerin geliştirilmesine olan etkilerini inceledikleri kavramsal çalışmada değer zincirini sistem tasarımı mümkün kılan yaratıcı teknikler ile endüstriye aktarılan değer arasındaki bağ olarak tanımlamışlar, yaratıcı-inovasyon-rekabet (creativityinovation-competitiveness, CIC ) modelini öne sürerek yaratıcılığın bu sürecin sonunda rekabette üstünlük kazandırdığını öne sürmüşlerdir. İnovasyon süreçlerinde yaratıcılığın kullanılması ile ilgili çeşitli yöntemler arasında beyin fırtınası, Heuristis yöntem, Delfi Tekniği, Rol-piyes metodu sayılabilir (Elias ve Coleman, 2005). Mumford, Michael D. in (2000) Managing Creative People: Strategies and Tactis For Innovation isimli araştırmasında: yaratıcılığı ve yeniliği yönetmek için etkili insan kaynakları uygulamalarının bireysel, grupsal ve örgütsel yaratıcılığı etkileyen faktörleri ve örgütün karşı karşıya olduğu stratejik çevresini etkileyen faktörleri dikkate alması gerektiğini vurgular. Grup yaratıcılığını yönetmede liderlik, grup yapısı, grup iklimi gibi faktörleri inceler. Örgütsel yaratıcılığı yönetmede destek ve entegrasyon, kültür ve yapı şeklinde faktörler üzerinde durur. Aynı zamanda çevreyi yönetmede yeniliği izleme, yenilik stratejisi gibi faktörlerin incelenmesi gerektiğini vurgular (Mumford, 2000) Pim den Hertog ve Erik Brouwer in, Innovation in the Dutch Construction Cluster, (2001): Yenilikçi kümelenmeler üzerine yaptıkları çalışmada, Hollanda inşaat kümelenmesini incelenmişlerdir. Çalışmadan elde edilen bulgulara göre; olgun bir kümelenme olarak inşaat kümelenmesi, geleneksel beceriler, endüstriyel teknolojiler ve islerin yapılış biçimi üzerine formal olmayan bir kültürün bileşiminden oluşmaktadır. Bazı durumlarda oldukça yenilikçi tarafları içermekle birlikte Hollanda inşaat kümelenmesi geleneksel, informal ağların ve ilişkilerin önemli olduğu ve bilgi yönetimi uygulamalarının daha fazla gelişmeye ihtiyaç duyduğu proje temelli bir kümelenmedir (Hertog ve Brouwer, 2001).

43 3 3 Amabile ve diğerlerinin, Assessing The Work Environment For Creativity (1996) adlı makalelerinde yaratıcılığı etkileyen iş çevresi ile ilgili faktörler; yaratıcılığın teşviki, otonomi veya serbestlik, kaynaklar, baskılar ve yaratıcılığı engelleyen örgütsel engelleyiciler şeklinde sınıflandırılmıştır. Yaratıcılığın teşviki; örgütsel teşvik, denetçi teşviki, iş grubu teşviki gibi alt faktörlerden, otonomi ya da serbestlik; serbestlik faktöründen, kaynaklar; yeterli kaynaklar faktöründen, baskılar; mücadeleci görevler ve önemli projelerle sıkı sıkıya çalışabilme ile iş gücü baskısı faktörlerinden, yaratıcılıkla ilgili engeller ise, örgütsel engellerle ilgili faktörlerden oluşur. İlgili modelde bu faktörlerden örgütsel yaratıcılık engelleyicileri ve iş yükü baskısı ile ilgili faktörler yaratıcılığı negatif, diğer faktörlerin ise pozitif etkilediği ileri sürülmektedir (Amabile vd., 1996). Kamarulzaman Ab. Aziz ve Mariati Norhashım in Cluster-Based Policy Making: Assessing Performance and Sustaining Competitiveness, (2008), Teorik olarak hazırladıkları çalışmada, kümelenme temelli politika tasarımı konusunu ele almışlardır. Yazarlara göre; bir kümelenmeye sahip olmak son amaç değildir. Asıl amaç, bir kümelenme yoluyla sürdürülebilir ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı sağlamaktır. Böyle bir ihtiyaç kümelenmenin yasam döngüsünün ve bir kümelenmenin performansını etkileyen dinamiklerin iyi bir şekilde anlaşılması ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır (Aziz ve Norhashım, 2008) Dünyada ve Türkiye de Kümelenme Uygulamaları Günümüzde gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerde kümelerin oluşturulması, analizi ve geliştirilmelerine yönelik olarak çok çeşitli projelerin olduğu görülmektedir. Pakistan Tekstil Kümesi ve 2006 yılında başlayan, Uganda Balıkçılık Kümesi burada gelişmişlik düzeyi bağlamında örnek olarak verilebilecek kümelerden birkaçıdır. Dünyada kümelenme ile ilgili yapılan çalışmalarda Londra da bulunan finansal kümelerin, Silikon vadisindeki bilişim kümelerinin, Güney Almanya daki otomotiv kümelerinin ve Kuzey İtalya daki tekstil kümelerinin büyük öneme ve avantaja sahip kümeler olarak değerlendirildikleri görülmektedir ( sample-data-articles/160, 2012). Bunun yanında Avrupa Organik Kümeleri

44 34 ( Yukarı Avusturya Bölgesi Kümelenmesi ( Almanya Otomotiv Kümesi ( İtalya Carpi Kümesi ( Norveç Deniz Taşımacılığı ( kümeleri de bu anlamda başarıları örnek olan küme toplulukları arasındadır. Dünya çapında tanınan Kaliforniya daki iki küme ise, 7000 den fazla ileri teknoloji şirketine ev sahipliği yapan Silikon Vadisi (San Francisco) ve dünya film endüstrisinin başkenti haline gelen Hollywood (Los Angeles) buna örnektir. Avrupa da birincil ikincil ve üçüncül sanayileri kapsayan civarında küme belirlenmiştir. Bu kümelerden bazıları sadece Avrupa da değil, dünya genelinde de sektör mensupları tarafından bilinmekte ve tercih edilmektedir. Örneğin: Montebelluna, İtalya: Nüfusu yalnızca olan bu yerleşim yerindeki firmalar dünya kayak botu üretiminin %75 ini karşılamakta ve Dünya nın spor ayakkabı başkenti olarak anılmaktadır. Bresle Valley, Fransa: Dünyadaki parfüm şişelerinin %75 i burada üretilmektedir (TC Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küme Kolaylaştırıcıları için Uygulamalı Küme Geliştirme Kılavuzu, 2011:2). Ayrıca Tokyo ve Sophia Antipolis gibi iyi tanınmış ileri teknoloji bölgelerinde ve de Austin, Nort Sydney, Minneoplis ve Hsinchu gibi daha az tanınan ileri teknoloji merkezleri de bulunmaktadır. Venedik cam sanayi, Pakistan daki tıbbı araçlar sanayi, Cenevre lüks saat sanayisi ve Japonya bıçak sanayisi gibi yüksek düzeyde zanaatkârlık isteyen sanayilerde konu ile ilgili diğer örnekler olarak sıralanabilir. Bunun yanı sıra, Güney Çin ve Kore deki ayakkabı, giysi, oyuncak ve plastik kümeleri gibi geleneksel düşük teknolojili sanayilerin yanı sıra, aynı özellikli ama daha yüksek teknolojiye sahip kümeler görülmektedir. Japonya, Almanya ve İsveç otomobil sanayi ile Japonya, Kore ve ABD elektronik sanayi gibi büyük ölçekli sanayilerde de kümeleşme bulunmaktadır. New York, Tokyo ve Hong Kong gibi yoğun bilgi işleri ve finansal merkezlerde farklı kümeleşme örnekleri olarak gösterilebilir. Omaha daki tele pazarlama, Sydney deki arama merkezleri, Manila daki veri girişleri ve Bangolore daki yazılım kümeleri hizmet odaklı kümeler olarak örneklenebilir (

45 3 5 Kümelenme yaklaşımı Almanya da uzun süredir kullanılmasına rağmen küme kavramı bu işbirliğini tanımlamada kullanılmamaktaydı yılında federal hükümet bütün bakanlıkları içeren kapsamlı bir ileri teknoloji stratejisi (high-tech strategy) belirlemiş ve kümelenme yaklaşımı da bu stratejinin parçası olmuştur (Köcker,2009: 5). Köcker in Almanya nın bu stratejik yaklaşımı anlatan yaklaşımı Şekil 1,7 de görülmektedir. Şekil 1.7: Almanya küme destek yapısı Kaynak: Köcker, 2009:10.

46 36 Almanya nın kümelenmeye finansal destek sağlama sürecinde ikili bir yapı benimsediği Şekil 1.7 de görülmektedir. Genel olarak, eyalet düzeyinde oluşturulan küme destek programları küme oluşumlarına ve yönetimine odaklanmıştır. Federal düzeyde ise finansal destekler kümeler arası yarışma neticesinde en rekabetçi kümelere verilmektedir. Ancak önemli bir husus, Almanya da en rekabetçi kümelerin yaklaşık üçte birinin gerçek anlamda aşağıdan yukarıya (bottom-up) gelişen kümeler olduğudur. Bu kümeler ciddi miktarda kamu fonuna ihtiyaç duymamış; üyelerinin katılma paylarıyla hizmetlerini sunmuşlardır. (Köcker, 2009: 11) Tarım makineleri konusunda İspanya nın Katalonya'nın Lledia eyaletinde 1996'da kurulan FEMAC Tarım Makineleri kümesinde 28 üretici şirket bulunmaktadır. Ancak ülkemizde ki kümelerden farklı olarak küme, salt şirketlerin varlığıyla yetinmemektedir. Küme içerisinde üniversite ve araştırma merkezleri de etkin rol almaktadır. Böylece kümenin toplam paydaş sayısı 48'e ulaşmaktadır. Katalan Tarım Makineleri Küme sinin (FEMAC) amacı: Tarım makineleri üreten ve değer zincirinin bir parçası olan üreticilerin dünya piyasasındaki rekabet gücünü artırmaktır ( 2013). Bölgede bu kuruluşa yardımcı Zaragoza'da 128 hektarda kurulu olan sadece lojistik amaçlı 350 kuruluşun yer aldığı ve birçok Avrupa ülkesiyle kara-hava ve demiryolu bağlantılı merkezin, paydaşları arasında Amerikan MIT, Zaragoza Üniversiteleri ve Aragon belediyeleri yer aldığı Plaza Lojistica isimli bir ajans bulunmaktadır. Bu merkezde MIT lisans ve doktora eğitimi de verilmektedir. Zaragoza TSO'nun Kayseri Sanayi Odası'yla da bir ortaklık anlaşması da mevcuttur. Aynı şekilde lojistik faaliyetlerine katkı sağlayan Katalonya'nın lojistik altyapısını iyileştirip geliştirmeyi amaçlayan bünyesinde yirmi uzmanın olduğu Cimalsa, eğitim ve teknokent hizmeti veren Barselona Activa, bünyesinde teknoloji şirketlerinin ve Ar-Ge çalışmalarının yanı sıra içerisinde üniversite, spor ve kültürel şirketler bulunduran Caruga 93, 2008'de Puertollana'da konsantre PV teknolojisini geliştirmek için kurulmuş ve enstitüde İspanyol şirketlerinin yanında Alman ve ABD şirketleri de yer alan Isfoc Enerji Merkezi ve bunun gibi daha bir çok yardımcı kuruluş da bulunmaktadır ( yy.htm, 2013).

47 3 7 Bölgede kurulan enstitü ya da ajanslar bölgenin kalkınması için ulusal ve uluslar arası boyutta çalışmalarını sürdürmektedirler. Bu kümelenme ve kümeye yardımcı kuruluşlar Konya Tarım Makineleri Kümesi içinde örnek teşkil etmelidir. Organize halinde etkin ve verimli bir şekilde çalışan bu örgüt hakkında Mevka nın da bölge hakkında gözlemleri mevcuttur. Türkiye de tekstil, turizm, otomotiv, gıda, bilişim ve finans alanlarında kümelenmenin ön planda olduğu görülmektedir. Türkiye deki kümelenme çalışmalarına bakılırsa: -İstanbul: Tekstil ürünleri imalatı, plastik ve kauçuk ürünleri, makine ve teçhizat hariç fabrikasyon metal ürünleri imalatı, -Bursa: Tekstil ürünleri imalatı, mobilya imalatı, gıda ürünleri ve içecek imalatı, motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı, -Ankara: Mobilya imalatı, yazılım, -Kayseri: Mobilya imalatı, -Gaziantep: Tekstil ürünleri imalatı, derinin tabaklanması ve işlenmesi, -Mersin: Giyim eşyası imalatı, -Denizli: tekstil ürünleri imalatı, -Muğla: Ulaşım araçlarının imalatı, -İzmir: Mobilya imalatı, plastik - kauçuk ürünler, giyim eşyası imalatı, organik tarım -Manisa: Elektrik - elektronik ürünleri -Mardin: Turizm -Samsun: Dış ticaret işlemleri -Erzurum ve Kars: Kış turizmi, Türkiye deki hizmet ve sanayi dallarında kümelenme çalışmalarına örnek olarak verilebilir. Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından Türkiye'nin 'küme haritası çıkarılmıştır. Bu haritada 32 sektörde birbiriyle ilişkili sektörlerin kümelendiğini tespit etmiştir. Bu sektörlerin başlıcaları aşağıdaki gibi sıralanabilir ( sample-data-articles/160,2013). Tarımsal ürünler ve işlenmiş gıda, Analitik aletler ve tıbbi gereçler,

48 38 Otomotiv ve motorlu taşıtlar, İlaç sanayi, Yapı malzemeleri, Kimyasal ürünler, Bilgi teknolojileri, Enerji üretimi ve iletimi, Tekstil ve Turizm Konya ilinde yapılan küme çalışmaları ise Otomotiv yan sanayi, demir döküm sanayi ve Ayakkabı imalatçılarını kapsamaktadır. Konya Sanayi Odası Ayakkabı kümelenme çalışmaları kapsamında ayakkabı imalatçıları tarafından Shoecoll adında bir marka da oluşturulmuştur. Ayrıca Otomotiv Kümesinde ise Türkiye nin ilk Ur-Ge projesi hayata geçirilmiştir. Bölgede son çalışma olan ve 19 Ekim 2012 de kurulan Konya Tarım Makineleri Kümelenme (KONTARKÜM) derneği kapsamında bölgenin kalkınması adına ciddi yatırımların ve çalışmaların yapılacağı düşünülmektedir.

49 3 9 İKİNCİ BÖLÜM YENİLİK ANALİZİ Yenilikçilik hem günümüz ulusal ekonomileri hem de işletmeler için vazgeçilmez bir dinamizm kaynağı haline gelmiştir. Bu anlamda inovasyonun temel dinamiğini yeni olan her şey değil, ekonomik ve sosyal bir katma değere dönüşen ya da dönüştürülen yenilikler oluşturmaktadır. Ayrıca inovasyon sadece bir Ar-Ge hareketi de değildir. Bu anlamda Avrupa, Amerika dan daha fazla Ar-Ge yatırımı yaptığını ancak geri dönüşüm açısından Amerika dan daha geride olduğunu görülmektedir. Oysa inovasyonun başarılı bir şekilde ticarileştiremeyip ondan yeterli sosyal ve ekonomik katma değer elde edilmediğinde hem rekabetçilik açısından hem de kullanılan kaynakların etkinliği ve verimliliği açısından dezavantajlı bir durumda olunacağı açıktır. Bu bölümde küreselleşmenin getirdiklerinin işletmeler açısından incelenmesi, inovasyonun önemi ve kümelenme ile ilişkisi incelenecektir Küreselleşme Kavramı Ülkeler arasında yaşanan ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel etkileşimler bilim ve teknoloji sayesinde inanılmaz hızda yaşanmaktadır. Artık ne uzak eskisi gibi uzak ne de yavaş eskisi kadar yavaştır. Dünya küçülmekte, dünya çapında ekonomik rekabet yoğunlaşmakta, bu doğrultuda işletmelerin işlemleri giderek daha fazla uluslar arası nitelik kazanmaktadır. Ulaşım, iletişim ve bilgi teknolojilerindeki gelişmeler, ülkeleri birbirine daha yakın konumlara getirmekle beraber eskiden sadece kendi ülkesindeki rakiplerle rekabet etmek zorunda olan işletmeler, artık kendi ülkelerinde başka ülkelerin işletmeleriyle ya da başka ülkelerde başka ülkelerin işletmeleriyle rekabet etmek durumundadırlar. Dünyanın herhangi bir yerinde geliştirilerek piyasaya sunulan bir ürün ya da hizmet için dünyanın herhangi bir noktasında talep oluşabilmekte ya da dünyanın herhangi bir yerinde başka ülkelerde üretilmiş ürünlere rastlanabilmektedir (Üreten, 1998:507). Yeni bir çağa girdiğimiz iddia edilmektedir. Adı ne olursa olsun bu çağın en belirleyici özelliğinin bilimsel ve teknolojik gelişmeler olduğu açıktır. Küreselleşme açısından bilim ve teknoloji, daha fazla kar etmenin, egemenlik alanlarını

50 40 genişletmenin, toplumsal ve siyasal direnişleri etkisizleştirmenin hem maddi hem de ideolojik temellerinden biri olarak gittikçe daha çok öne çıkmaktadır. Bu anlamda Türkiye de de devlet ve sermaye çevrelerinde bilim ve teknolojinin bu önemi anlaşılmış durumdadır ( 2012). Artık tek pazarın gündeme gelmesiyle birlikte kalitenin standardizasyonu ve sertifikasyonu konularına da ağırlık verilmektedir. Kalitenin bilincine varılmasıyla istenilen kalite düzeyi, devletlerin uluslararası standartları göz önünde bulundurularak şekillendiriliyor ve bununla ilgili konular, yasalar etrafında belirginleştiriliyor. Bu sistem içerisinde üretim yapan kuruluşlar geleceklerini planlama hakkına sahiptirler. İşletmeler ya kaliteli mal üreterek dünyaya açılacaklar ve yahut bulundukları girdapta sıkışıp kalacaklardır Küreselleşme ve Teknoloji Daha önce köyünden çıkmayan, komşu kızı ile evlenen çiftçilik yapan insanlar şimdi çalışıyor, yurt dışına çıkıyor. Bu toplumsal değişimi paranoid alınganlıkla tehlike gibi algılanırsa çağın gerisinde kalınır (ideolojik kutuplaşma). Artık dünya teknolojik bir köy oldu, iletişim olağanüstü hızlı. Herkesin birbirinden haberi var. Küreselleşme kaçınılmaz bir gerçek olarak önümüzde durmaktadır (Tarhan, 2010: 196). Globalleşmeyi gözle görülür üç gelişme oluşturmaktadır: Sermayenin globalleşmesiyle piyasaların tek bir global piyasada bütünleşmesi, haberleşme ve ulaştırma teknolojisinin süratle mekanın değerini hiçe sayacak bir biçimde gelişmesi, gruplar arasındaki yakınlaşma ve uluslar ötesi kuruluşların sosyal güçleri dünya çapında tekrar derleyip toplayacak biçimde sahne alışı. Üçüncü unsur ayrıca global bir toplumun doğuşu ve global bir kültürün belirlenmesi olarak da tarif edilebilir (Nyang vd, 2002: 94) Teknolojik Faktörler Yeni ekonomi başta bilgi teknolojileri olmak üzere teknoloji alanındaki devrim niteliğindeki gelişmelerle uluslar arası ekonomik entegrasyonun önceki dönemlere kıyasla daha yoğun ve karmaşık bir şekilde artması sonucu ortaya

51 4 1 çıkmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve bu teknolojilerin kullanımının artmasına yol açan temel gelişmeler: Çip teknolojisindeki ilerlemeler, kablolu ve kablosuz iletişim sistemleri ile fotonik iletişim teknolojilerindeki ilerlemeler, yazılım ve donanım teknolojilerindeki ilerlemeler, kopyalama, depolama, hafıza, tasarım, niteliğine sahip teknolojilerin ilerlemesi, internet ve internet teknolojilerindeki büyük gelişmelerdir (Aktan, 2004:137) Küreselleşmenin Getirdikleri ve Teknoloji Yönetimi 20.yüzyıl başında mukadderatımız ekonomik gücümüze bağlı görüşü, artık günümüzde yerini teknoloji mukadderatımızdır görüşüne bırakırken, bunu benimseyen ülkeler, ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmalarını garanti altına almışlardır (Bilim ve Teknik, Eylül, 1994: 59). Asrımız, teknolojik gelişmelerin doruğa çıktığı ve tarihin hiçbir devrinde erişemediği bir hızda bilimsel keşiflerin yapıldığı bir çağdır. Teknolojik gelişme ve bilimsel keşiflerin, insanlığa yararlı bir hale getirilebilmesi için insan ihtiyaçlarını ekonomik olarak giderilebilecek ve birçok sorunlara çare olabilecek biçimde uygulama alanına aktarılması gerekmektedir. İşte bu gerçekleştirildiği taktirde bilimsel buluşlar yenilik haline dönüşmektedir (Şimşek, 2007:393). Bu bilimsel buluşlar ve yenilikler çerçevesinde özellikle ABD ve Japonya li yıllarda, Araştırma- Geliştirme faaliyetlerine daha çok önem vermişler ve bu faaliyetlerine üniversiteler ile araştırma kurumlarını ve özel sermayeyi de etkin bir şekilde ortak etmişlerdir (Bilim ve Teknik, Eylül, 1994:59). Bu iş birliği sonuçlarında ise farklı enerji kaynakları, nanoteknoloji, yapay zeka teknolojileri, uzay teknolojilerindeki gelişmeleri gözlemlemek mümkündür. Bilgisayar teknolojilerindeki gelişmeler, malzeme satıcısından tüketiciye uzanan zincirde yer alan işletmelerin, tüm faaliyetlerini koordine etmelerine olanak tanıyacak düzeye ulaşmıştır. Talebe hızlı cevap verebilme, maliyetleri düşürme, kaliteyi yükseltme olanakları sağlayan bu tür koordinasyon çalışmalarının gelecekte artarak sürmesi beklenmektedir (Üreten, 1998:513). Teknolojideki gelişmeler Amerika birleşik devletlerinde, ağır sanayide kullanılacak robotların, en küçük parçaları bile tutup yakalayabilmesi ve yerlerine monte edebilmesi üzerinde uygulanmıştır. Cincinati Milocron Robotu,

52 42 bilgisayarların yönetim ve denetiminde iş gören tipik bir tutup yerleştirici endüstri robotu idi. Bu robot işleyebileceği parçaları sıralayabiliyor, yükleyebiliyor, kümeleştirebiliyor ve hepsinden önemlisi, (tıpkı bir insan oparatör gibi ) püskürtme tabancası ve kaynak kalemiyle birlikte kaynak makinesini kullanarak, gerekli kaynağı yapabiliyordu. Aygıtın robot kolu, her çeşit duyum ve harekete uygun bir biçimde, uzaktan kontrollü olarak çalışabilmektedir (Akman, 2003:167). Bulanık mantığın kullanılmasıyla zeki bir makineye dönüşen sistemler, rasyonel düşünüp rasyonel davranan yapay zekaya sahip teknolojiler aslında bilimin ve teknolojinin birlikteliğinden doğmuştur. Bu noktada Japonya örneği verilirse özellikle ileri teknolojileri tekelinde bulundurmayı çok seven batı ülkelerinin üç nesilde yaptığını, bir nesilde başaran, Konfiçyüs felsefesini izleyen Japonya nın ileri teknolojisindeki başarısı inkar edilemez. Bu konuda Japon Toro Nakoyama nın Starting from Zero (Sıfırdan Başlayarak) adlı dokümanında: Japonya İkinci Dünya Savaş ında bilim ve teknolojinin gücünü çok iyi anlamış ve hatta acı bir şekilde anlamıştır; kudret çizgimizin o günkü sıfırdan, bu günkü durduğu yere gelmesiyle ilgili süreç birçok ülkeye örnek olabilir demiştir (Bilim ve Teknik, Eylül, 1994:59). Teknoloji, belirlenen hedeflere ulaşabilmek için tarih içinde geliştirilen bilgi birikiminin üretim sürecine uygulanması diye tanımlanabilir. Bu yüzden tarih içinde her dönemin kendine özgü bir bilgi birikimi ve teknolojisi mevcuttur. Teknolojinin gelişimi Şekil 2,1 de görülmektedir. Şekil 2.1: Teknolojinin Gelişimi Kaynak: Aktan ve Vural, 2004:135.

53 4 3 Burada ki en önemli noktalardan bir tanesi ekonomik anlamda devrim yaratan evreler arası sürenin gittikçe kısalması ve değişim hızının şaşırtıcı boyutlarda ilerlemesidir. Günümüzde hızlı değişen teknolojiye ayak uydurabilmek için şirketlerin teknoloji yönetimini, şirket politikası olarak benimsemeleri gerekmektedir. Bu anlamda Teknoloji yönetimi, işletmelerin teknolojiden en üst düzeyde yararlanmasını, teknolojik gelişmelere uyum sağlanmasını ve bu değişimleri işletmenin kendisinin oluşturmasını amaçlamaktadır. Teknoloji Yönetimi, bir organizasyonun operasyonel ve stratejik amaçlarını düzenlemek ve bu amaçlara ulaşmak amacıyla teknolojik yeteneklerin geliştirilmesinin ve uygulanmasının planlanması, yönetilmesi, kontrol ve koordine edilmesini içeren bir süreçtir. Bu tanım, ABD Ulusal Araştırma Konseyi tarafından 1987 yılında yapılmış olup, daha sonra şu şekilde geliştirilmiştir: Teknoloji yönetimi, teknolojiyi şirketlerin en üst düzey müşteri tatmini, üretkenlik, karlılık ve rekabetçilik amacıyla ürün ve servisleri tasarlarken ve üretirken, şirketlerin stratejik ve operasyonel yeteneklerini belirleyen bir şirket kaynağı olarak araştıran ve ifade eden bir alandır (Badaway, 1996: ). Teknoloji yönetiminde Ar-ge yi besleyen kollar ise bilgi yönetimi ve inovasyon yönetimidir. Şekil 2.2: Teknoloji yönetiminde Ar-Ge nin yeri Kaynak: Çetindamar vd, 2009:29.

54 Yenilikçilik/İnovasyon Kapitalizmin yeni niteliksel dönüşümü olarak da yorumlanan küreselleşme sürecinin en önemli dinamiğini, bilimsel ve teknolojik gelişmeler oluşturmaktadır (Kepenek, 1997:51-55). Toffler e göre: Eğer teknoloji büyük bir makine, güçlü bir hızlandırıcı olarak tanımlanırsa, bilgiye de bu makinenin yakıtı olarak bakmak yerine olur. Yaklaşımımız bu olunca, toplumdaki hızlandırıcı sürecin özüne ulaşıyoruz demektir çünkü makineye her gün daha bol daha zengin yakıt akıtılmaktadır (Toffler, 1996:36). Teknoloji ile bilim arasındaki ilişki bu anlamda döngüseldir. Bilimsel çalışmalar uygulamaya elverişli bilgiyi üreterek teknolojik gelişmeye yol açar. Teknolojik gelişmeler de bilimsel araştırmaların daha iyi şartlarda yapılmasını sağlayarak bilimsel gelişmeyi hızlandırmaktadır. Bilim ve teknoloji; ekonomik ve toplumsal gelişmenin en önemli unsurlarından birisi, bilim ve teknoloji politikaları ise bu gelişimin hızını ve yönünü etkilemenin bir aracıdır. Dünyada; ABD, Japonya ve AB üyesi gibi ekonomik ve sosyal anlamda gelişmiş ülkeler, uzun dönemli, toplumsal, ekonomik ve siyasi hedefleri ile uyumlu bir bilim ve teknoloji vizyonuna sahiptirler. Teknoloji öngörüsü çalışmaları ise bu ülkelerin vizyonlarını güncellemede etkin bir araçtır. Ülkeler teknoloji öngörü çalışmaları ile geleceklerini güvence altına almaya çalışmaktadırlar ( Politikaları/Vizyon 2023, ). İşletmelerin gerek yerel ve gerekse küresel rekabet ortamında varlıklarının devamını sağlayabilmeleri ve ekonomik krizler ile mücadele edebilmeleri açısından ürünlerini, hizmetlerini ve üretim yöntemlerini sürekli olarak geliştirmeleri ve değiştirmeleri gerekmektedir (Moore ve Craıg, 2008:4). Günümüzde ise kullanabildiğimiz teknolojik bilgi, 2050 de kullanılabilecek olanın yalnızca %1 i olduğu öngörülmektedir. Endüstriler çok hızlı gelişen teknoloji temelli bir rekabetle karşı karşıya kalacaktır ve kim daha önce uyum sağlarsa olursa kazanacak, kim reddederse kaybedecektir (Cetron ve Davies, 2001:2). Bilim ve teknolojinin toplumsal refahın yaratılmasında başat faktör olduğunun anlaşılmasıyla Türkiye de de bilimsel altyapının ve teknolojik düzeyin geliştirilmesine yönelik politika arayışları hızlanarak sürdürülmektedir. Bu arayışlara bağlı olarak Avrupa Birliği bünyesindeki teknoloji politikalarıyla

55 4 5 uyumlu olarak hazırlanan strateji belgesi Türkiye yi bilgi ekonomisine taşıyacak politikaların genel çerçevesini belirlemektedir. Bu durum yeni ekonominin gelişmesini de sağlayacaktır ( 2013). Bu anlamda teknoloji kapsamında sanayimizin de son yıllarda ulaştığı düzey hiç küçümsenmemelidir. Bir düzeye ulaşmada kullanılan teknolojiler, büyük ölçüde yabancı teknolojilerdir. Kuruluş aşamasında teknolojiyi bir yerlerden bir şekilde edinip uygulamak gayet doğaldır. Ancak sanayimizin gelişmesi ve küreselleşen dünya pazarında kalıcı bir rekabet gücü elde etmesi için alınan teknolojiyi özümseyip hakim olunan teknoloji haline getirmesi yenileştirmelerle, araştırmalarla yeni buluşlar ve yeni teknolojiler üretmekten geçmektedir (Bilim ve Teknik, Eylül, 1994:65). İnovasyon sayesinde ülkelerin ekonomik büyüme ve gelişmelerinin gerçekleşebileceği, yaşam kalitesinin iyileşeceği ve firmaların rekabet güçlerinin artacağı belirtilmektedir. İnovasyon denilince, bilim ve teknoloji kullanılarak ekonomik ve toplumsal yararlar yaratacak çıktılara ulaşılması ifade edilmektedir. Bu bağlamda, inovasyon kendi başına ayrı bir etkinlik olmayıp, bilim ve teknoloji etkinliğinin tüm süreçlerini kapsamaktadır (Oerlemans ve diğerleri, 2001). Günümüzün hızla değişen rekabet ortamında, sürdürülebilir rekabet avantajı kazanabilmek için bilim adamları, araştırmacılar ve uygulayıcılar inovasyonun gerekliliği ve önemi üzerinde durmaktadırlar. Örgütler, rekabet avantajı sağlayabilmek ve ayakta kalabilmek için, yeni ve/ veya iyileştirilmiş ürün, süreç, teknik ya da prosedürler üzerine odaklanmaktadırlar. Dolayısıyla, inovasyon basit anlamlı bir yenilenme olayı olmayıp, yenilenmenin kuramsal aşamasından başlayarak yenilik ürününü de içine alan ve pazarlanabilme niteliğini kabul eden bir süreçtir (Bulu vd., 2009:9). İnovasyon bireysel ve toplumsal ihtiyaçların (sağlık, dinlenme, çalışma, ulaşım vb.) daha iyi bir düzeyde karşılanmasını sağlar. İnovasyon girişimcilik ruhu için de esastır. Her yeni girişim ne de olsa belli bir yenilik getirmeye yönelik bir süreç sonunda doğar. Dahası, bütün girişimlerin rekabet güçlerini sürdürebilmek için sürekli yenilenmeye gereksinimleri vardır. Bu söylenenler ülkeler için de doğrudur.

56 46 Ekonomik büyümelerini, rekabet güçlerini ve istihdam olanaklarını sürdürebilmek için onlar da yeni fikirleri hızla teknik ve ticari başarıya dönüştürmek zorundadırlar (Göker, 2000:10). Dizayn ve satış döngüsü de devamlı olarak kısalmaktadır. Bunun sonucunda ürünler, pazarlarını rekabet onları kopyalamadan önce, çok hızlı bir şekilde ele geçirmelidirler ların sonunda ürün döngüsü 30 veya 40 yıl iken, şu anda 30 veya 40 haftadır (Cetron ve Davies, 2001: 30). İşte bu çok hızlı değişen ve belirsiz ortamda, işletmelerin, teknolojik değişmelere hem rekabette üstünlük sağlayacak şekilde, hem de bu üstünlüğü sürdürebilir şekilde ayak uydurabilmesi için, teknoloji yönetimine ihtiyaçları vardır. Doğru bir teknoloji yönetimiyle işletme teknolojik gelişmelerin nelere yol açacağını önceden tahmin edebilir ve gerek yatırımını, gerekse üretimini, bu gelişmelere göre düzenleyebilir. Hatta işletmenin bizzat kendisi bu teknolojik gelişmelerin yaratıcısı olabilir ve hiç bilinmeyen bir konunun öncüsü olabilir (Karadal ve Türk, 2008:59). İşletmelerde inovatif kültürün tesis edilmesi ve işletmelerin yenilikçi bir yapıya kavuşturulması için sahip olunması gereken özellikleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Oden, 1997: 5). 1. İleri görüşlü, stratejik ve kültürel liderlik, 2. Yenilik ve başarı üzerine vurgu yapmak, 3. Güçlü bir müşteri odaklılık 4. Toplam kalite yönetimine önem vermek, 5. Esnek ve uyumlu bir örgüt yapısı, 6. Yüksek düzeyli işbirlikleri, takım çalışması ve güven, 7. Katılımcı yönetim tarzı ve işgücünün yetkilendirilmesi, 8. İnsan kaynaklarına önem vermek, 9. Sürekli öğrenme, değişim ve ilerleme, 10. Etkili enformasyon, iletişim, karar alma sistemleri, 11. Süreç yönetimine önem vermek, 12. Ürün, süreç ve pazar geliştirmeye önem vermek. İşletmeye yönelik sonuçları ise, (Uzkurt, 2010:38) 1. Rekabet üstünlüğü sağlama,

57 Maliyetlerde düşüş sağlama, 3. Verimlilik artışı, 4. Pazar payının artması, 5. Karlılık artışı, 6. Hammadde kullanımında etkinliğin sağlanması, 7. Kalite artışı, 8. Bilginin ekonomik bir değere dönüşmesi, 9. Yeni pazarlar oluşturma, 10. Ürün hattının ve karmasının genişletilmesi, 11. Müşteri tatmininin maksimize edilmesi, 12. Yeni pazarlara girişte kolaylık sağlama, 13. Üretimde, tedarik ve pazarlama da esneklik sağlama, 14. Ürün ve hizmetlerin üretim sürelerinin kısalması ve firelerin minimizasyonunun sağlanması, 15. Çalışma şartlarının iyileştirilmesi, 16. Müşteri, tedarikçi ve aracılarla iletişimin geliştirilerek bilgi paylaşımının sağlanması. Toplum ve ekonomiye yönelik sonuçlara bakılırsa: (Uzkurt, 2010:39) Toplumsal refah artışı, Yaşam standartlarının artması, Sürdürülebilir ekonomik büyümenin sağlanması, İstihdam artışı, Kaynakların etkin ve verimli kullanılması, Yeni hammadde kaynaklarının ortaya çıkarılması, İhracat artışı sağlama, Patent sayılarında artma Bölgesel kalkınmaya katkı sağlama Enerji kaynaklarının etkin kullanımı Girişimciliğin artması, Dışa bağımlılığın azalması

58 48 olarak ifade edilebilir. Mertansen (1999) inovasyonda mükemmelliğin, örgütlerin yeni pazar koşullarına ve ihtiyaçlarına hızlı bir şekilde uyum sağlamalarını, ürünler ve inovasyon süreçlerinde yaratıcı çözümler ve sürekli gelişme olanakları yakalamaları gerektirdiğini öne sürmüştür. Carayannis ve Coleman (2005) yaratıcı sistem tasarım yöntemlerinin teknik olarak kompleks, teknoloji yoğunluklu sistemlerin geliştirilmesine olan etkilerini inceledikleri kavramsal çalışmada değer zincirini sistem tasarımını mümkün kılan yaratıcı teknikler ile endüstriye aktarılan değer arasındaki bağ olarak tanımlamışlar, yaratıcı-inovasyon-rekabet (creativity-inovation-competitiveness, CIC ) modelini öne sürerek yaratıcılığın bu sürecin sonunda rekabette üstünlük kazandırdığını öne sürmüşlerdir. İnovasyon süreçlerinde yaratıcılığın kullanılması ile ilgili çeşitli yöntemler arasında ise beyin fırtınası, Heuristis yöntemi, Delfi Tekniği, Rol-piyes metodu sayılabilir ( Carayannis ve Coleman, 2005). Firmaya özgü öğrenme sürecinin etkinliğinin arttırılması ve firmanın gereksinimlerinin belirlenmesinde kullanılan yöntemlerden birisi de teknolojik yetenek değerlendirmesi dir. Teknolojik değerlendirme, firmanın teknolojik faaliyetlerinin etkinliğinin ölçülmesinin ötesinde sistematik yöntemler kullanılarak problem ve gereksinimlerin tanımlanması, etkinliğin arttırılabilmesi için yapılacakların bir eylem planına dönüştürülmesini de içerir. Teknolojik yetenek değerlendirmesinde amaç: Firmanın yönetim süreçlerine ve organizasyonel işleyişlerine de bakarak teknolojik yenilikçilik (inovasyon) yetkinliğinin değerlendirilmesidir (Akyos, 2005:2) Kümelenme ve Yenilikçilik İlişkisi İnovasyon sistemi anlayışı inovasyonların izole olmuş firmalarda değil tam tersine firmaların başka firmalarla ve organizasyonlarla kurduğu ilişkilerde ortaya çıktığını ileri sürerek hem firmalara hem de firmaların bulundukları çevre ve koşullarla olan ilişkilerine odaklanır (Ansal vd. 2009:5). İnovasyonun bu etkilerinden yararlanabilmek ve bu etkileri maksimize edebilmek için öncelikle birey, toplum, kurum ve kuruluşlar açısından belirli düzeyde bir farkındalığa sahip olunması, inovasyonun öneminin kavranması, gerekli

59 4 9 mekanizmaların kurularak bu mekanizmalar arasındaki iletişim ve etkileşimin sağlanması gerekmektedir. Bunun sağlanabilmesi için birçok ülke öncelikle bir ulusal yenilik sistemi kurarak bu sistemi küresel yenilik sistemiyle güçlü bağları olan bir entegrasyona dönüştürmeye çalışmaktadır. Ulusal inovasyon sistemlerinin etkinliğinin yüksek olması ve katma değeri yüksek inovatif faaliyetlere zemin hazırlaması ise devletin, bu sistem içerisinde üsteleneceği role ve belirlenecek ulusal inovasyon stratejisine bağlı olarak değişecektir (Uzkurt,2010:39). İnovasyonun ülkelerinin kalkınmasında ve firmaların başarılı olmasında oynadığı rol artık hemen herkesin uzlaştığı bir konu. Tabi bunu kümelenme içine alırsak aslında bir bakıma açık inovasyon kavramının tanımını yapmış oluruz. Açık İnovasyon, Berkeley Profesörlerinden Henry Chesbrough tarafından ortaya atılan bir kavramdır. Açık inovasyonun altında yatan temel düşünce, tamamen bilgi ile kuşatılmış bir dünyada firmaların sadece kendi araştırma faaliyetlerine bağlı kalamamaları ve bunun yerine dış kaynaklara yönlenmek zorunda olmalarıdır. Açık İnovasyonun aksine, Kapalı İnovasyon bilginin büyük çoğunluğunun ya da tamamının çok sınırlı dış kaynak kullanımı ile ya da tamamen iç kaynaklar ile elde edilmesidir. Dünya Savaşı sonrası dönemde kapalı inovasyon bir çok firmanın kullandığı bir paradigmaydı. İnovasyon yapan birçok firma icatlarını çok gizli tutuyordu ve dış kaynaklı bilgileri ele geçirip özümsemeye çalışmıyordu. Oysa bugün dünya bilginin daha hızlı yayılmasına ve kullanılmasına olanak sağlayan büyük teknolojik ve toplumsal ilerlemelere sahne oldu. Örneğin elektronik haberleşme sistemleri, internet, cep telefonları Bugün bilgi (enformasyon) o kadar kolay ve hızlı yer değiştirebiliyor ki, bu sürece karşı koymak neredeyse imkansız. Özetle, Açık İnovasyon, firmaların bu süreci durdurmaya çalışmak yerine, bu durumdan faydalanmayı öğrenmelerini söylemektedir ( Hewlett-Packard, açık inovasyonu süreçlerine ve örgüt kültürüne entegre etmeyi başarmış bir firmadır. Firmanın Ar-ge laboratuarlarında üniversiteler, müşteri bildirimleri, ticari ortaklar ve devlet kurumlarının bir arada bulunduğu, fikir ve bilgilerin paylaşıldığı bir yapı söz konusudur. Açık inovasyon prensipleri kapsamında firma, üç temel noktaya odaklanmıştır. Bunlar inovasyon araştırma

60 50 programları, Open Cirrus Cloud isimli yazılım test platformu ve devlet-üniversite işbirlikleridir (Banerjee vd., 2010: 89). Açık inovasyon; firmalara ürün geliştirme ve süreç iyileştirme maliyetlerinin düşürülmesi, pazara sunulacak yeni ürünlerde zaman kazancı, ürün kalitesinde iyileştirme, müşteri ve tedarikçi iliksilerinde iyileşme gibi konularda katkı sağlamasıdır (Wallin ve Krogh, 2010: 145). Yıllar boyunca Ivory Soap, Crest diş macunu, Ariel gibi çok başarılı inovasyona imza atmış olan P&G, göz bebeği gibi koruduğu dahili Ar-Ge merkezinin bir çok fonksiyonunu kaldırmıştır ve çok geçmeden yeni fikir ve ürünler konusunda çok çarpıcı sonuçlara ulaşmıştır. Firma bugün, üniversitelerden, yan sanayilerinden, firma dışı mucitlerden fikirler topluyor ve karşılığında bazen ödül bazen de belirli oranda pay veriyor. On yıldan az bir süre içinde, P&G dış kaynaklı yeni ürün fikirlerinin oranını %5' lerden, %50' ye kadar arttırmıştır. Bu değişim, şirketin yılları arasındaki %6' lık büyümesinin ve yıllık kârını 3 kat arttırarak 8,6 milyar dolara ulaşmasının arkasındaki sebebi olarak görülmektedir ( 2013). Henry Chesbrough Açık İnovasyon isimli kitabının en büyük dayanağı lider firmalardan biri olan IBM araştırmaları. IBM in, İnovasyon Kaynakları araştırmasında, %42 lik bir oranla çalışanlar ilk sırada yer almaktadır. %37 ile İş Ortakları, %35 oranı ile Müşteriler, %23 oranı ile danışmanlar bu sırayı takip etmektedir. Firma içi Ar-Ge nin payı ise oldukça düşük görülmektedir. IBM bu araştırmaların sonucunda Açık İnovasyon a yönelmek zorunda kalmıştır. Açık kaynak kodlu özgür işletim sistemi Linux u tüm dünya programcılarına açılması ile birlikte IBM, bu açık inovasyon ürünününden para kazanmaktadır ( ). Chesbrough bu kitabıyla parlak fikirlerin firma dışında aranması yaklaşımı ile popüler oldu. Açık İnovasyon kavramı yaygınlaştıkça, firma içi Ar-Ge'nin inovasyona olan katkısının azlığı da anlaşılmaya başlandı. Bu anlamda IBM firmasının inovasyon kaynaklarına göz atıldığında çalışanlardan iş ortaklarına firma içi Ar-Ge den rakip ve danışmanlara kadar ilgililerin bu kavrama katkısı yadsınamaz. En çok yüzdeyi ise %40 ı aşan değeriyle çalışanlar ve %30 u aşan değeriyle ise iş ortakları ve müşteriler oluşturmaktadır.

61 5 1 Şekil 2.3: İnovasyonun Kaynakları IBM Firmasında İnovasyon Kaynakları Kaynak: Bu inovasyon girdilerini oluşturan faktörler göz önüne alındığında işletmeler küreselleşme sürecini de göz önüne aldıklarında inovasyon sistemlerinin açık olmasını daha çok tercih etmektedirler. Bununla birlikte Kapalı inovasyon ve Açık inovasyon kavramlarının karşılaştırması da Tablo 2,1 de gösterilmiştir. Tablo 2.1: Kapalı İnovasyon Açık İnovasyon Kapalı İnovasyon Açık İnovasyon Sektörümüzdeki en akıllı insanlar bizim için Bütün akıllı insanların bizim için çalışmalarına çalışır. gerek yok. İhtiyacımız olan şey içerde ya da Ar-Ge'den faydalanmak için, icat etmeli, geliştirmeli ve bundan faydalanmalıyız. Eğer biz icat ettiysek, ilk olarak biz piyasaya sürmeliyiz. Piyasaya inovasyonu ilk çıkartan, pazarda ilk kazanandır Sektördeki en iyi fikirlerin bir çoğunu ortaya koyabilirsek, kazanan biz oluruz. Kendi inovasyonlarımızı olabildiğince saklı tutmalıyız ki rakiplerimiz bizim fikirlerimizden faydalanamasın. dışarıdaki akıllı insanlarla çalışabilmek. Harici Ar-Ge de ciddi değerler yaratabilir, dahili Ar-Ge ortaya çıkan değerin tamamlayıcısı olmalıdır. Kâr etmek için araştırmaya ilk olarak bizim başlamamıza gerek yok. İyi bir iş modeli inşa etmek, pazara ilk olarak çıkmaktan daha iyi olabilir. Eğer iç ve dış kaynaklı fikirleri en iyi kullanan biz olursak, kazanan da biz oluruz. Başkalarının bizim inovasyonlarımızı kullanmalarından fayda sağlayabilmeliyiz ve başkalarının Fikri Haklarını kendi iş modelimiz için yararlı olduğu zaman satın alabilmeliyiz. Kaynak:

62 52 İkisi arasındaki fark, şekille gösterilecek olursa açık inovasyonun tüm bilgi ve paylaşıma açık olduğunu ayrıca işletme içi ve işletme dışı tüm bağlantılarından üretim için fayda sağladığı görülmektedir. Şekil 2.4: Kapalı ve Açık inovasyon karşılaştırılması Kaynak: Rahman ve Ramos,2010:475. İnovasyon için modüler olarak hazırlanmış olan Oxford Innovation Ltd. TYD Modeli2 (Innovation ActionÔ Tool Kit) incelenirse, ilk olarak işletme içi yenilikçi düşüncenin ortaya çıkarılması ikinci olarak işletmenin bulunduğu bölgenin araştırılması ve SWOT analizi üçüncü ve son olarak ise yenilikçi düşünce için fizibilite etüdü ifade edilmiştir. Modül 1: İnovasyon kavramının ele alındığı bu Modülde, firmada inovasyon sürecinin özendirilmesi için gerekli ortam ve yenilikçi düşüncenin ortaya

63 5 3 çıkartılmasının araçları irdelenmektedir. Bu amaçla on başlıktan oluşan bir Firma Özdeğerlendirmesi Anketi (Innovation ActionÔ Health Check) uygulanmaktadır. Firmada halen uygulanmakta olan yöntemlerin ve yönetim biçiminin yenilikçiliği nasıl etkilediğinin ölçülmeye çalışıldığı bu ankette; Ar-Ge, yenilikçilik ve ürün geliştirmeyle ilgili üst düzey çalışanlarla bu süreçte aktif olarak yer alanlara uygulanmaktadır. Sonuçta, sayısal bir değer olarak Firma İnovasyon Katsayısı (Innovation ActionÔ Quotient- IAQÔ) elde edilmektedir. Bu Modülde ağırlık verilen konu, yenilikçiliğin (yenilikçi düşüncelerin) serbestçe ortaya çıkmasını sağlayacak bir ortamın varlığının incelenmesidir. Bu bağlamda, yenilikçiliği engelleyen unsurlar, olumlu uygulamalar evet-hayır soru formları ile sorgulanmaktadır. Yeni fikirleri firma içinde sistematik bir biçimde ve serbestçe ortaya çıkaracak tekniklerin (öneri sistemi, listeleme, beyin fırtınası v.b) irdelenmesi de bu kapsamda yapılmaktadır. Modül 2: Rekabet edebilirliğin irdelendiği bu modülde; firmanın içinde bulunduğu çevrenin (sektör veya sanayinin) algılanması, izlenmesi ve değerlendirilmesi için rekabet koşulları, rakipler ve ürünleri, sınırlayıcı kurallar ve yönetmelikler, teknolojik gelişme ve değişen pazar koşulları başlıkları altında incelemeler yapılmaktadır. Firmanın bu incelemeleri yapabilmesi için gereksinim duyduğu bilgi kaynakları ve bulunulan iş çevresindeki değişiklikleri nasıl ve ne denli izleyebildiği gözden geçirilmektedir. Söz konusu noktalar esas alınarak yapılan irdelemelerin amacı, firmanın içinde bulunduğu çevredeki değişikliklere ilişkin farkındalığının değerlendirilebilmesidir. Firmanın rekabet performansını geliştirmesi için ürün ve servisleri ile rakiplerininkileri karşılaştırarak güçlü ve zayıf yanlarını belirlemesi gerekir. Bu amaçla her bir firmanın içinde bulunulan çevrenin ve kendi ürün özelliklerinden hareketle belirleyeceği ana faktörleri esas alarak rakipleri ile bir karşılaştırma yapabilir. Varlık-Yokluk Analizi (SWOT Analysis: Strengths-Weaknesses- Opportunities-Threats) bu modülde yer alan önemli bir tekniktir. Bu analizle, firmanın güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatları ve darboğazları sistematik bir ekip çalışması ile belirlenip önem sırasına sokularak bir eylem planına veya bir iş planına dönüştürülür. Uygulama ve sonuçların analizi bir dış danışman desteği ile de gerçekleştirilebilir.

64 54 Modül 3: Birden çok yenilikçilik fikrinin veya fırsatının söz konusu olması durumunda karar vericinin risk faktörünü de dikkate alarak bir değerlendirme yapması beklenir. Bu modülde inovasyonun içerdiği riskin değerlendirilmesi metodolojik bir biçimde yapılmaktadır. Yenilikçilik fikirleri; pazar karakteristikleri, firma yetenekleri ve kapasitesi, fikrin uygulanabilirliği ve teknolojik yapılabilirliği, kaynak gereksinimi, kullanıcıya sağlayacağı yararlar, fikrî mülkiyet ana başlıkları altında olumlu ve olumsuz indikatörler dikkate alınarak gözden geçirme matrisleri oluşturularak irdelenmektedir ( 013). Ayrıca İnovasyon yaklaşımları da kümelenme stratejisini onaylar niteliktedir. Bunlar teknolojik, paylaşımcı ve entegre yaklaşımlardır (Bulu vd.,2009:13). Şekil 2.5 de de bu anlamda inovasyonun süreç yaklaşımları ifade edilmektedir. Şekil 2.5: İnovasyon süreç modelleri bütünleştirilmiş model: Kaynak: Neely ve Hii den aktaran Akyos,1998:4. Teknolojik yaklaşım önceleri, kuruluşların aynı mekanda kümelenmesi, coğrafi uzaklıklardan doğan işlem maliyetlerini azaltma arayışına bağlanmakta ve bu nedenle kuruluşlar arasındaki ilişkiler ticarete konu karşılıklı bağımlılıklar (yerel girdi-çıktı ilişkileri) ile sınırlı tutulmaktaydı. Daha sonraları, kümelerin kalıcılığı yayılan teknolojik dışsallık, emek pazarları, yerel konvansiyonlar, normlar ve değerler, kamu kurumları gibi yerel karakterli ticarete konu karşılıklı bağımlılıklar ile