KOCAELİ HAVA KİRLİLİĞİ RAPORU Prof.Dr. Onur HAMZAOĞLU Kocaeli Dayanışma Akademisi(KODA) Üyesi

Transkript

1 KOCAELİ HAVA KİRLİLİĞİ RAPORU-2016 Prof.Dr. Onur HAMZAOĞLU Kocaeli Dayanışma Akademisi(KODA) Üyesi 14 Ağustos 2017

2 Bu yılki raporumuza, 2016 yılı verilerinin çarpıcı özelliği nedeniyle, istisna bir giriş ile başlamak zorunda kaldık: Mucize Gerçekleşti (mi)! Herkes Dilovası Organize Sanayi Bölgesi ne Taşınsın(mı)! İkibinonüç yılından itibaren her yıl düzenli olarak hazırladığımız Kocaeli Hava Kirliliği Raporu bu yıl çok ilginç bir durumu yansıtacak. Uzun bir aradan sonra, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na ait Dilovası Organize Sanayi Bölgesi Hava Kalitesi Ölçüm İstasyonu nun verilerini hesaplamalarda kullanabildik. Bu istasyonda, faaliyete başladığı 2008 yılından 2015 yılına kadarki sekiz yıldan yalnızca üçünde, sayısal olarak uygun ölçüm yapıldığından, geri kalan beş yıla ait hava kirliliğinin yıllık durumu hesaplanamıyor. Yeterli ölçümün en son yapıldığı 2011 yılından beş yıl sonra, 2016 yılında, Kocaeli nde Bakanlığa ait üç istasyonda yapılan ölçümler, hesaplama yapılabilecek niceliği sağlamış durumda. Dünya Sağlık Örgütü, havada bulunan toz miktarının(pm 10 ), yıllık ortalama değerinin 20 µg/m 3 ün üzerinde olmasını hava kirliliği olarak kabul ediyor. Buna göre, 2016 yılında, Kocaeli genelinde hava kirli. Kirli olmasına kirli ama Dilovası Organize Sanayi Bölgesi nde yapılan ölçümler çok dikkat çekici yılında gerçekleştirilen saatlik ölçümlerden yola çıkılarak hesaplanan yıllık ortalama toz(pm 10 ) miktarı, İzmit İlçesi nde 56.7 µg/m 3, Dilovası İlçesi nde de 55.8 µg/m 3 iken, Dilovası Organize Sanayi Bölgesi nde 32.2 µg/m 3 olarak hesaplandı. Başka bir ifadeyle, havada bulunan toz miktarı, Dünya Sağlık Örgütü sınır değerine göre olması gerekenden İzmit ve Dilovası İlçesi nde 2.8 kat, sanayiye dayalı kirlilik kaynaklarının merkezlerinden bir tanesi olarak bilinen Dilovası Organize Sanayi Bölgesi nde ise yalnızca 1.6 kat fazla. Şaka gibi. Dilovası Organize Sanayi Bölgesi ndeki hava kirliliği, içinde yer aldığı ilçeninkinin yarısı kadar. Aklımızla, bilgimizle, birikimimizle alay ediyorlar. Yetkililer ve onların akademisyenleri bu durumu nasıl açıklayacak merak ediyoruz. Yoksa, akciğer kanseri riskini azaltmak için Kocaeli halkını Dilovası Organize Sanayi Bölgesi nde yaşamaya mı davet edecekler. Yanıtlarını bekliyoruz...

3 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2014 yılında yayımladığı Marmara Bölgesi Öncelikli Çevre Sorunları adlı kitabında Kocaeli ni hava kirliliğinin, su kirliliğinin ve atıkların öncelikli sorun olduğu il olarak açıklamıştır. Bakanlık, aynı çalışmasında hava kirliliğinin Kocaeli nde birinci öncelikli çevre sorunu olduğunu da belirtirken, rapora göre, Marmara Bölgesi nde bulunan 11 il içinde hava kirliliğinin birinci öncelikli sorun olduğu başka bir il de bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle, Bakanlık, Kocaeli ni Marmara Bölgesi Şampiyonu ilân etmiştir. İlimizde özellikle basın aracılığıyla, tehlikeli atıklarla ilgili haberlere seyrek olmayan sıklıkta rastlamaktayız. Kimi zaman tarım arazileri, kimi zaman asfalt yolun altına gizlice bırakılmış tehlikeli sanayi atıkları haberleri neredeyse olağanlaştı. Sapanca Gölü nün kirliliğine rağmen, içme suyumuzun bir bölümünün oradan karşılanması, Dil Deresi, Körfez in son yıllarda özel limanlar kurularak yapılandırılmasıyla birlikte, ortaya çıkan hali vb. durumlar su kirliliğinin hepimiz tarafından bilinen örnekleri olarak sayılabilir. Hem bakanlığın şampiyonluğumuzu ilân etmiş olması hem de sağlık üzerine bilinen doğrudan etkileri nedeniyle, bu raporda hava kirliliği özel olarak incelenecektir. Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri Hava kirliliği, havanın bileşiminde doğal olarak bulunan bazı gazların artan miktarlarının yanı sıra, bazı kimyasallar, uçucular ve tozların varlığı ile tanımlanmaktadır ve çevre kirliliğinin temel belirleyicilerindendir. Dünya Sağlık Örgütü, hava kirliliğini aerodinamik çapı 10 mikrometre den küçük olan tozların (PM 10 ), metreküp havadaki miktarına göre tanımlamaktadır. Dünya Sağlık Örgütü nün 2005 yılında belirlediği sınır değere göre, havadaki toz miktarının(pm 10 ), saat başı ölçümler sonucu, 24 saatlik ortalamasının 50 µg/m 3 ün üzerinde olması günlük olarak, yıllık ortalamasının 20 µg/m 3 ün üzerinde olması da uzun vadeli olarak havanın kirli olduğunu göstermektedir. Hava kirliliğinin insan sağlığı üzerine etkileriyle ilgili araştırmalar uzun zamandan beri yapılmaktadır. Bununla birlikte, hava kirliliğinin hangi bileşeninin hangi sağlık sorununa neden olduğunun belirlenmesiyle ilgili çalışmalara daha yakın tarihlerde başlanmıştır. Son yirmi, otuz yıldır yapılan araştırmalarla, bu kirlilik bileşenlerinden birisi olan havadaki tozların insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri ortaya çıkartılmıştır. Örneğin, çeşitli ülkelerde yapılan çalışmalarda hava tozu düzeyinin yüksekliğinden kaynaklanan kirliliğin, bebeklerin ölümlerine, zamanından önce(erken) doğumlara ve doğan bebeklerin olması gereken kilolarından daha düşük kilolarda doğmalarına(düşük doğum ağırlığı) neden olduğu saptanmıştır. Hava tozlarının içeriğinde, kaynağına göre farklılık taşısa da çok çeşitli metaller de bulunmaktadır. Bu metallerin her birinin yarattığı sağlık sorunlarıyla

4 ilgili çeşitli bilgilere sahibiz. Havadaki artmış kurşun düzeyi insanların, özellikle, çocukların sinir sisteminde düzelmeyen hasarlara neden olabilmektedir. Kurşunlu benzinlerin imalatının durdurulmasından sonra hava tozundaki kurşunun birincil kaynağının sanayi olduğu anımsanmalıdır. Yine araştırmalarda, uzun süreli olarak düşük doz arsenikle karşılaşmanın anne karnındaki bebeklerin büyümelerine engel olmasının yanı sıra, düşüğe, ölü doğuma, erken doğuma ve doğumdan sonraki bir ay içindeki ölümlere neden olduğu gösterilmiştir. İnsanlar üzerinde yapılan diğer çalışmalarda, arseniğin doğuştan sakatlıklara, ölü doğumlara ve anne karnındaki bebeklerin sinir sisteminde gelişim geriliklerine yol açtığı bildirilmiştir. Anne karnındayken kadmiyumdan etkilenen bebeklerin çocukluk döneminde anlama ve yapma becerilerinde gerilik ile zihinsel gerilik ortaya çıkabildiği gösterilmiştir. Cıvaya maruz kalan annelerden doğan bebeklerde ağır zeka geriliği, yürüme ve konuşmada gecikme gibi bir dizi sinir sistemi hasarının ortaya çıktığı saptanmıştır. Alüminyum, sinir sistemi üzerine toksik etkisi olan bir metaldir. Alüminyuma yüksek düzeyde sunuk kalındığında, bebeklerin, anne karnında ve doğum sonrasındaki beyin gelişimini durdurmaktadır. Beyin, özellikle erken yaşlarda, alüminyum için en önemli hedef organdır. Diğer bir ifadeyle, kanda alüminyum varsa beyinde toplanmaktadır. Her ne kadar eser miktarlarda alınması vücudumuz için gerekli olsa da gebelik döneminde yüksek düzeyde çinkonun da anne karnındaki bebek üzerinde toksik-zehirleyici etkileri vardır. Havada artmış bakır düzeyleri insanlarda solunum yollarının tahrişine neden olmaktadır. Bakır da çinko gibi eser miktarlarda vücudumuz için gerekli bir metaldir. Ancak, yüksek dozlarda bakırın anne karnındaki bebeğe zararlı olduğu ve bazı organ bozukluklarına yol açtığı gözlenmiştir. Demir de yaşam için gerekli olmasına karşın, aşırısının toksik etkileri olmakta, büyüme geriliği ve seksüel olgunlaşma bozukluklarına neden olduğu bilinmektedir. Özetle, hava kirliliğinin, bebeklerde ve çocuklarda birçok hastalık ve ölüme, erişkinlerde solunum sistemi hastalıkları ile kalp krizi başta olmak üzere, pek çok kalp damar sistemi hastalıklarına ve bunlara bağlı ölümlere neden olduğu kanıtlanmıştır. Dünya Sağlık Örgütü, hava kirliliğinin dünya genelinde her yıl, 6milyon dan fazla insanın erken ölümüne neden olduğunu tahmin etmektedir. Yine Dünya Sağlık Örgütü nün verilerine göre, 2010 yılında gerçekleşen 223bin ölümün nedeni, hava kirliliğinin neden olduğu akciğer kanseri olarak tanımlanmıştır. Sorunun çözümü aşamasında alınacak önlemler için, yukarıda tek tek ele alınan kirleticilerin en önemli kaynağının sanayi kuruluşları olduğunun altı özenle çizilmelidir.

5 Hava Kirliliği ve Akciğer Kanseri Önceki yıllarda hava kirliliğinin solunum ve kalp hastalıkları başta olmak üzere, birçok hastalığı artırdığı biliniyor olmasına karşın, kanser nedeni olmasına yönelik bilgiler yeterince açık değildi. Günümüzde ise eldeki bilgiler hiçbir tereddüde yer bırakmadan dünyanın her yerinde, hava kirliliğinin akciğer kanserinin nedeni olduğunu ve mesane kanseri riskini artırdığını açıkça ortaya koymaktadır. Dünya Sağlık Örgütü Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı, 17 Ekim 2013 tarihinde, hava kirliliğinin akciğer kanserinin nedeni olduğunu duyurdu. Söz konusu duyuru dünya tarihinde bir ilki oluşturmuştur. Dünya Sağlık Örgütü Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı, bu tarihten itibaren hava kirliliğini de sigara gibi akciğer kanserlerinin bilinen nedenlerinin de arasında bulunduğu, Grup-1 kanser yapan maddeler kapsamına aldı. Herhangi bir maddenin Grup- 1 de yer alabilmesi, insanlarda kanser yapıcı etkisiyle ilgili olarak herhangi bir şüpheye yer bırakmayan, kesin kanıtlara ulaşılmış olduğu bilgisi ve anlamını taşımaktadır. Başka bir ifadeyle, Grup-1 de yer alan maddeler kanıtlanmış kanser etkenleridir. Konunun uzmanı bilim insanlarının bu konuda önemli tereddüdünün kalmadığının göstergesidir. İzmit ve Dilovası İlçeleri ile Dilovası OSB de Hava Kirliliğinin Durumu Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından bazı illere ve yerleşim yerlerine kurulan Hava Kalitesi İzleme İstasyonlarıyla birkaç yıldır, başta belirlenmiş hava kirliliği parametreleri olmak üzere, hava ölçümleri yapılmaktadır. Genellikle saatlik olarak yapılan bu ölçümler Bakanlığın web sayfasında da yayımlanmaktadır. Bununla birlikte, ÇŞB Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü ne yapılan başvurularla söz konusu ölçümlerin Bakanlık tarafından akredite kabul edilenleri ilgilileriyle paylaşılmaktadır. Kocaeli İli genelinde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından kurulmuş olan ve 2008 yılından beri faaliyet gösteren üç hava kalitesi izleme istasyonu bulunmaktadır. Bunların iki tanesi Dilovası İlçesi nde (Dilovası İstasyonu ve Dilovası Organize Sanayi Bölgesi(Dilovası OSB) İstasyonu adlarıyla) bir tanesi de İzmit İlçesi nde (Kocaeli İstasyonu adıyla) yer almaktadır. Bu rapor için Dilovası, Dilovası OSB ve Kocaeli(İzmit) istasyonlarında tarihleri arasındaki dokuz yıl boyunca yapılmış olan saatlik ölçüm sonuçları incelenmiş ve yeterli ölçüm yapılmış olan yıllar için yıllık ortalama-uzun vadeli kirlilik düzeyleri(uvd) hesaplanmıştır. Yapılan hesaplamalara göre, Dilovası nda yıllık ortalamalar, 2009 yılında 73.3 µg/m 3, 2010 da 78.0 µg/m 3, 2011 de 72.7 µg/m 3, 2013 de 91.3 µg/m 3, 2014 yılında 79.7 µg/m 3 ve 2015 yılında da 80.9 µg/m 3 dür(tablo 1). Bir başka ifadeyle, Dilovası nda havada bulunan toz miktarının(pm 10 ), Dünya Sağlık Örgütü

6 sınır değerine göre olması gerekenden 2009 yılında 3.7, 2010 da 3.9, 2011 de 3.6, 2013 de 4.6, 2014 de 4.0, 2015 de 4.1 ve 2016 yılında da yaklaşık 2.8 kat daha yüksek olduğu hesaplanmıştır. Tablo 1. Dilovası İlçesi nde hesaplanabilen PM10 UVD lerin yıllara göre dağılımı, µg/m 3 UVD Dilovası OSB hava kalitesi ölçüm istasyonu saatlik ölçümleri incelendiğinde, 2010 yılında 7, 2012 ve 2013 yıllarında 5, 2014 yılında yalnızca 2 ve 2015 yılında da 8 ay için hesaplama yapılabilir durumda olduğu ortaya konmuştur. Ölçümlerle ilgili söz konusu sınırlılık nedeniyle, 2010, 2012, 2013, 2014 ve 2015 yılları için yıllık ortalama-uzun vadeli kirlilik düzeyleri(uvd) hesaplanamamıştır. Diğer 4 yıl için yapılan hesaplamalara göre, Dilovası OSB de yıllık ortalamalar, 2008 yılında 90.1 µg/m 3, 2009 da 73.8 µg/m 3, 2011 de 71.7 µg/m 3 ve 2016 yılında da 32.2 µg/m 3 dür(tablo 2). Bir başka ifadeyle, Dilovası OSB de havada bulunan toz miktarının(pm 10 ), Dünya Sağlık Örgütü sınır değerine göre olması gerekenden 2008 yılında 4.5, 2009 da 3.7, 2011 de 3.6 ve 2016 yılında da yaklaşık 1.6 kat daha yüksek olduğu hesaplanmıştır. Tablo 2. Dilovası OSB de hesaplanabilen PM10 UVD lerin yıllara göre dağılımı, µg/m 3 UVD

7 Aynı veri kaynağı kullanılarak İzmit te de yıllık ortalamalar, 2009 yılında 64.6 µg/m 3, 2010 da 66.8 µg/m 3, 2011 de 51.5 µg/m 3, 2013 de 61.9 µg/m 3, 2014 de 57.8 µg/m 3, 2015 yılında 57.3 µg/m 3 ve 2016 yılında da 56.7 µg/m 3 olarak hesaplanmıştır(tablo 3). Bir başka ifadeyle, İzmit te havada bulunan toz miktarının(pm 10 ), Dünya Sağlık Örgütü sınır değerine göre olması gerekenden 2009 yılında 3.2, 2010 da 3.3, 2011 de 2.6, 2013 de 3.1, 2014 ile 2015 yıllarında 2.9 ve 2016 yılında da 2.8 kat daha yüksek olduğu bulunmuştur. Tablo 3. İzmit İlçesi nde hesaplanabilen PM10 UVD lerin yıllara göre dağılımı, µg/m 3 UVD İzmit ve Dilovası nda Hava Kirliliğine Bağlı Akciğer Kanseri Riski Hava kirliliği parametrelerinden PM10 un sınır değerden her 10 µg/m 3 artışının akciğer kanseri riskini 1.22 kat artırdığı bilinmektedir. Bu bilgi ışığında, izlenmesi kolay bir örnek oluşturması amacıyla, yıllık ortalama hava kirliliği değeri(uvd) hesaplanabilen her bir yıl için Dilovası, Dilovası OSB ve İzmit te yaşayanların hava kirliliğine bağlı akciğer kanserine yakalanma riskleri de hesaplanmıştır. Dilovası nda yaşayanlarda hava kirliliği olmayan bir kentte yaşayanlara göre akciğer kanseri gelişme riskinin, 2009 yılında 6.5, 2010 da 7.1, 2011 de 6.4, 2013 de 8.7, 2014 de 7.3, 2015 de 7.4 ve 2016 yılında de 4.4 kat daha fazla olduğu bulunmuştur(tablo 4).

8 Tablo 4. Dilovası İlçesi nde yaşayanlarda hava kirliliği olmayan bir kentte yaşayanlara göre akciğer kanseri gelişme riskinin yıllara göre dağılımı Risk Hesaplamalar sonucu ortaya çıkan risklerin anlaşılabilir bir biçimde ifadesi için Dilovası OSB için de benzer hesaplama yapılmıştır. Buna göre, Dilovası OSB de yaşayanlarda hava kirliliği olmayan bir yerleşimde yaşayanlara göre akciğer kanseri gelişme riskinin, 2008 yılında 8.5, 2009 da 6.6, 2011 de 5.1 ve 2016 yılında de 1.5 kat daha fazla olduğu bulunmuştur(tablo 5). Tablo 5. Dilovası OSB de yaşayanlarda hava kirliliği olmayan bir kentte yaşayanlara göre akciğer kanseri gelişme riskinin yıllara göre dağılımı Risk Aynı şekilde, İzmit te yaşayanlarda hava kirliliği olmayan bir kentte yaşayanlara göre, akciğer kanseri gelişme riskinin, 2009 yılında 5.5, 2010 da 5.7, 2011 de 3.9, 2013 de 5.1, 2014 ve 2015 yıllarında 4.6 ve 2016 yılında da 4.5 kat daha fazla olduğu bulunmuştur(tablo 6).

9 Tablo 6. İzmit İlçesi nde yaşayanlarda hava kirliliği olmayan bir kentte yaşayanlara göre akciğer kanseri gelişme riskinin yıllara göre dağılımı Risk Havayı Daha Fazla Kirletmemeleri İçin Konuyla ilgili yeterli bilimsel bilginin bulunması ve Dünya Sağlık Örgütü nün de sigarayı olduğu gibi hava kirliliğini de akciğer kanserinin en önemli nedenleri arasında kabul etmesiyle birlikte, yeni bir adım atılması gerekmektedir. Hava kirliliği ile ilgili tartışmayı yürütürken, konunun sağlık boyutunun yanı sıra, kirliliğin aktif olarak KAYNAĞINDA ÖNLENMESİni sağlamak için, ABD de akciğer kanseri olan sigara içicilerinin açtıkları tazminat davalarında olduğu gibi, hukuksal boyutunun da gündeme alınmasını bir görev ve sorumluluk olarak kabul etmeliyiz. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın ölçüm sonuçlarına göre, Dilovası ve İzmit İlçeleri nde hava kirlidir. Ve bu kirlilik, bu ilçelerimizde yaşayanlarda saptanan akciğer kanserinin dünyada kanıtlanmış nedenlerindendir. Bunun için zararlı atıkları üreterek ve yayarak hava kirliliğine neden olanlar ve bunlara engel olmayanlar yaşam hakkını ve sağlık hakkını ihlal etmektedirler belirlemesi hem bilimsel hem de hukuksal temelleri olan bir saptamadır. Bu zamana kadar gerek üniversitelerde yapılan araştırmalarla, gerek Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın ölçüm verileri kullanılarak ortaya konan sonuçlarla, gerek Sağlık Bakanlığı nın, Sağlık Bakanlığı Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığı nın ve TBMM Dilovası Araştırma Komisyonu nun raporlarıyla görünür hale getirilmiş olan sorun yumağı ve nedenlerinin çözümüne yönelik olarak yeterli ve nitelikli adımın atılmadığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verilerinden yapılan hesaplamalarla bir kez daha saptanmıştır. Hava kirliliğine bağlı olarak ortaya çıkan sağlık sorunları ve ölümlerin hukuksal olarak, adam yaralama ve öldürme suçlarını oluşturacağı da açık ve nettir. Bu bilgiler ışığında hava

10 kirliliğini aktif olarak önleyebilmek için mağdur olan bizlerin bu aşamadan sonra yapması gerekenler için bir defa daha çağrı yapıyorum; 1. Kocaeli Cumhuriyet Başsavcılığı, hava kirliliğine neden olanlarla bunları denetlemek yoluyla engel olmakla görevli bakanlık ve il yöneticileri hakkında soruşturma başlatmalıdır. 2. Dilovası ve İzmit te yaşayan akciğer kanserli hastalar ile akciğer kanseri nedeniyle ölmüş olan hemşerilerimizin yakınları Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve il yönetimine tazminat davası açmalıdır. Hava Kirliliğine Çözüm Arayanlar İçin Kocaeli genelinde konuyla ilgili olarak yıllardır yaşananlar, içinde bulunduğumuz durumun-hava kirliliğinin öncelikli müdahale edilmesi gereken, bir halk sağlığı sorunu olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, insana ve doğaya rağmen ekonominin ve sanayinin nelere mal olabileceğinin bir göstergesi olarak değerlendirilmelidir. Sanayiden kaynaklanan doğa ve sağlık tahribatı-kirlilik sorununu kökünden çözmek de mümkündür. Hem de fabrikaları kapatmadan, makinaları kırmadan. Bunun için öncelikle hammaddelerin ve enerji kaynaklarının doğaya ve insana daha az zararlı olanlarla değiştirilmesi, teknolojinin modernize edilip emisyon(atık) hacmi düşük üretim süreçlerinin devreye sokulması ve bunlara karşın ortaya çıkan emisyonların(atıkların) zararsız hale getirilmesi gerekmektedir. Ancak, hemen fark edilebileceği gibi bunların gerçekleştirilmesi patronlar için bir maliyet unsurudur. Ya kârdan ya da doğadan ve insanların, diğer canlıların sağlığından yana tutum almak gibi temel bir ikilem söz konusudur. Mevzuata göre organize sanayi bölgeleri kendi kendilerini yönetmektedirler. Diğer bir ifadeyle, patronlardan ya da temsilcilerinden oluşan yönetimleri olan özerk yapılardır. Bunun yanı sıra, yönetimler tarafından yapılması, modernize edilmesi gereken ortak kullanımlı arıtma tesislerinin bile kamu kuruluşları tarafından, kamu kaynakları kullanılarak yapıldığının tanıklarıyız. Bu durum bile söz konusu uygulamaları patronların kendiliğinden hayata geçirmelerini beklemenin boş bir hayal olduğunu göstermektedir. Bugün için yapılabileceklerin hayata geçirilmesi için var olan hukuksal düzenlemelerin uygulanması, yetersiz olanların doğa ve toplum yararına yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Bunun için de hem yasamaya hem de kamu otoritesi olarak Hükümet, Valilik ve Büyükşehir Belediyesi ne büyük sorumluluk düşmektedir. Eğer niyetleri olursa bilsinler ki yapabilecekleri çok, ama çok şey var. Tek sorun...

11 Kaynakça: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Hava Kalitesi İzleme İstasyonları, (Ulaşım tarihi: 19 Temmuz 2017). Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Marmara Bölgesi Öncelikli Çevre Sorunları, 2014, (Ulaşım tarihi: 1 Ağustos 2017). Hamzaoğlu, O., Hava Kirliliği ve Kanser, Pişmaniye Dergisi, KYÖD, Sayı: 35, Eylül 2014, Hamzaoğlu O., Can B., Dilovası nda Hava Kirliliği ve İlçede Yaşayanlarda Akciğer Kanseri Riski, 17. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi(Sanayileşme Çevre ve Halk Sağlığı) Ekim 2014, Sözlü Bildiri, WHO International Agency for Research on Cancer, N o 221, 17 October 2013.