Cizre-Bohtan Beyi Bedirhan Sürgün Yılları

Transkript

1 Ahmet Kardam Cizre-Bohtan Beyi Bedirhan Sürgün Yılları ^dipnot yayınları

2 Ahmet Kardam: 1945'te İstanbul'da doğdu. Orta öğrenimini Tarsus Amerikan Koleji'nde tamamladıktan sonra 1969'da ODTÜ İdari İlimler Fakültesi Ekonomi Bölümü'nden mezun oldu ve aynı bölümde asistanlık yaptı. 12 Mart 1971 askeri müdahalesi sonrasında Hollanda'da siyasi sığınmacı oldu, gıyabında 10 yıla mahkum edildi genel affıyla Türkiye'ye döndü. Çevirmenlik, redaktörlük, yayımcılık ve Politika gazetesinde genel yayın yönetmeni yardımcılığı yaptı. 12 Eylül 1980 darbesi ardından Federal Almanya'ya gitti. Yayımcılık faaliyetlerinden ötürü gıyabında 7,5 yıla mahkum oldu. Batı Berlin'de yayınlanan Türkiye Postası gazetesinde genel yayın yönetmeni ve köşe yazan olarak çalıştı. Türkiye Komünist Partisi ile onun yerine kurulan Türkiye Birleşik Komünist Partisi'nde Merkez Komitesi üyeliği yapü. Türk Ceza Yasası'nın 141. ve 142. maddelerinin kaldmlması mücadelesi çerçevesinde, Kutlu ve Sargm'm ardından, 1989 yılında, Komünist Partisi'nin Merkez Komitesi üyesi sıfatıyla Türkiye'ye döndü. Nisan 1991'e kadar tutuklu kaldı yıllarında Veri Araştırma Şirketi'nde Ankara bürosu müdürü ve bilgi işlem merkezi sorumlusu olarak çalıştı. Türkiye'deki siyasi parti seçmenlerinin niteliklerini, kimlikleri ve eğilimlerini konu alan dört siyasi araştırmanın tasarımında, bulgularının değerlendirilmesinde ve raporlaştınlmasmda görev yaptı yıllarında BZD Yayınlan'nda çevirmen ve yazar olarak çalıştı. Çeviri ve makaleleri dışmda yazdığı kitaplar: CHP Nedir Ne Değildir (1976), Türkiye'de Siyasi Kutuplaşmalar ve Seçmen Davranışları (Sezgin Tüzün'le birlikte, 1998), Eğrisi Doğrusu (Ayşe Bilge Dicleli ile birlikte, 2005), Mevlâna: Hamdım Piştim Yandım (2007), Cizre-Bohtan Beyi Bedirhan: Direniş ve İsyan Yılları (2011).

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 11 IBEDİRHAN BEY'İN KÜRDİSTAN'DAKİ SON 40 GÜNÜ 19 Bâb-ı Ali'de Esen Bayram Havası 20 Tutsaklık Koşulları 22 Tutsaklara imzalatılan Tutanaklar 32 Osman Paşa'nm Raporu: "Dört Ayaklı Akılsız Kürtler..." 37 II SÜRGÜN YOLCULUĞU: DERGÜL-İSTANBUL-GİRİT 45 Dergül-İstanbul 45 İstanbul'daki Hazırlıklar 47 İstanbul'da Karşılanış Biçimi ve Tutsaklık Koşullan 50 Osman Paşa'nın Gönderdiği Belgeler Üzerindeki Çalışmalar.54 Bedirhan Bey ile Han Mahmud'un Bâb-ı Ali'ye Getirtilmeleri Kararı 56 Zaptiye İfadeleri Bedirhan Bey Han Mahmud Abdürrezak Bey 61 Bedirhan Bey ile Han Mahmud'un "Huzura Çıkarılması" 62 İstanbul'daki Son İki Gün 66 Sürgün Cezasına Tepki ve Rüşvet ve Yolsuzluk Söylentileri...71 Bedirhan Bey Aynldıktan Sonra Takvim-i Vekayi Gazetesi Osman Paşa'dan Gelen Rapor ve Belgeler Üzerine Bedirhan Bey'in Miralaylık Nişanı 77

4 4. Kürdistan Madalyası Kürdistan Eyaleti'nin Kurulması 79 III GİRİT NASIL BİR YERDİ? 83 IV KANDİYE: YÜKSEK GÜVENLİKLİ AÇIK HAVA HAPİSHANESİ 93 Cizreli Haydardın Öyküsü 96 V MÜSADERE, MAAŞ BAĞLAMA VE YAĞMA 101 Müsadere 104 Maaş Bağlama 110 Yağma 123 VI KIRIM SAVAŞI VE YEZDANŞER'İN İSYANI 129 "Ölü müyüm Diri miyim? Var mıyım Yok muyum?" 129 Kırım Savaşı 132 "Din, Devlet ve Millet Yolunda" 135 Yezdanşer'in İsyanı 139 Nasturi Katliamı Tekrar Gündemde 147 VII GİRİT'TEKİ ÇİFTLİK 155 Vin GİRİT DEPREMİ 159 IX AF VE MÎR-İ MÎRÂNLIK RÜTBESİ 167 X1858 İSYANI 177 Islahat Fermanı ve Girit İsyanı 177 Kandiye'deki Katliam Girişimi ve Bedirhan Bey 186 İsyancılarla Geçici Uzlaşma 198 Hanya'daki Linç Olayı ve Bedirhan Bey 201 İsyan Sona Eriyor 207 Mecidiye Nişanı 210

5 XI İSYAN SONRASI SIKINTILI YILLAR 213 "Beni Girit'ten Alın" 213 Maaş Kesintisi 218 Molla Sadık'tan Hesap Sorma Girişimi 219 Maaş Sorununu Çözme Konusundaki Boş Çabalar 222 Ödenmeyen Maaşa Zam 224 Necib Bey'in İş Başvurusu 225 Rumeli Ordusu'na Katılma Talebi 226 XII İSTANBUL 229 İstanbul'daki konağı 229 Çocuklan İçin İş Başvurusu 231 Molla Sadık'ı Yargılatmakta Israr 233 Gene Maaş Sorunu ve İstanbul'dan Ayrılma Talebi 233 XIII ŞAM 237 Beyrut-Şam Yolundaki Saldın 237 Ölümü 240 Mezan 244 Ek 1 BEDİRHAN BEY'DEN İŞİTİLEN BAZI SÖZLERİN RAPORUDUR 247 Ek 2 İSTANBUL ZAPTİYESİNDE ALINAN İFADELER 249 Ek 3 MEHMED SALAHADDİN "BEDİRHAN BEY" 255 Ek 4 BEDİRHAN BEY'İN MAL VARLIĞI 259 Ek 5 BEDİRHAN BEY'İN AKRABA VE YANDAŞLARININ MAL VARLIKLARI 265 Ek 6 GEORGE PERROT-[BEDİRHAN BEY] 270 Ek 7 CH. GARİN DE LAMORFLAN [HANYA'DAKİ LİNÇ OLAYI] 274

6 Ek 8 OSMANLI PARA BİRİMLERİNİN GÜNCEL İTİBARİ DEĞERLERİ 280 KAYNAKÇA 282 AD DİZİNİ 293

7 KISALTMALAR BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi FO Foreign Office (Britanya Dışişleri Bakanlığı) AMEA Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi CPC Siyasi Ateşe Yazışmalan (Fransa) HİCRİ AYLAR M. Muharrem S. Safer Ra. Rebi'ülevvel R. Rebiülâhir Ca. Cemâziyelevvel C. Cemâziyelâhir B. Receb Ş. Şaban N. Ramazan L. Şevval Za. Zilkade Z. Zilhicce

8 ÖNSÖZ Cizre-Bohtan Beyi Bedirhan: Sürgün Yılları başlıklı bu çalışma, ilk basımı Mart 2011'de yapılmış olan Direniş ve İsyan Yılları başlıklı birinci cildin devamıdır. Bedirhan Bey'in Temmuz 1847'deki yenilgisiyle başlayıp Haziran 1869'da Şam'da ölümüyle noktalanan 22 yıllık tutsaklık ve sürgün yaşamına ilişkin 2008 yılında erişebildiğim arşiv belgelerini ilk kez incelediğimde, o tarih itibariyle bilinenlere biraz daha ayrınü eklemekten başka yapabileceğim fazla bir şey olmadığını düşünmüştüm. Direniş ve İsyan Yılları başlıklı birinci cildi tamamlayıp 2012'den itibaren sürgün yılları üzerinde çalışmaya başladığımda, Osmanlı Arşivi'nde o yıllara ait yeni belgelerin tasnif edilip kullanıma açıldığım fark ettim. Dört yıl önce edindiğim belgelerle yemleri bir araya getirilince, Bedirhan Bey'in sürgün yıllarına ilişkin okuyup doğru kabul ettiğimiz ne varsa tümünün kasıtlı olarak çarprtılmış bir tarih yazımının eseri olduğu sonucuna vardım. Elinizdeki çalışma boyunca, elde edebildiğim tüm kanıtlarını ayrıntılarıyla açıklamaya çalışüğım bu sonucu burada kısaca özetlemek isterim. Bedirhan Bey'in sürgün yıllarına ilişkin birtakım "zenginleştirici katkılarla" kuşaktan kuşağa aktarılan bu çarpıtılmış tarih anlaummın ilk kaynağı Mehmed Salahaddin'in 1306 (Hicri/Rumi-?) tarihinde ( / ) basılan Bir Türk Diplomatının Evrâk-ı Siyâsiyyesi başlıklı kitabının "Bedirhan Bey"

9 12 Cizre-Bohton Beyi Bedirhan: Sürgün Yılları başlıklı bölümüdür. 1 Kitabın basım tarihinin Sultan Abdülhamid'in Kürt ulusal uyanışını frenleme ve Kürt aşiretlerini Ermenilere karşı seferber etme amacıyla tasarladığı Hamidiye Alayları' nın kuruluş tarihiyle çakışması basit bir rastlanü olamaz. Mehmed Salahaddin'in kaleme aldığı söz konusu bölümün, büyük bir ihtimalle, Bedirhan Bey'e karşı izlenen sürgün politikasının mimarlan olan Sultan Abdülmecid ile Sadrazam Mustafa Reşid Paşa'yı aklamaya, böylelikle İstanbul'da yaşayan Bedirhanlar ile diğer Kürt aristokratlarının ve bölgedeki Kürt aşiret ağalarının gönüllerini Osmanlıdan yana kazanmaya yönelik bir tarih yazımı olduğu anlaşılıyor. Bu özelliğiyle buna, Malmîsanij'ın deyimiyle, "Kürtlerle ilgili gerçeklerin çarpıtılması ve gerçeğin ortaya çıkmaması için yapılan anti Kürdoloji"nin 2 ilk örneklerinden biri gözüyle de bakılabilir. Mehmed Salahaddin'in Bedirhan Bey'in sürgün yaşamına ilişkin anlattığı "pembe öykü" özetle şöyledir: Sadrazam Mustafa Reşid Paşa Bedirhan Bey'e karşı askeri bir sefer düzenlememiş, ingiltere ve Fransa'nın ısran üzerine onu İstanbul'a çağırmış, o da gelmiştir. Gelince, Sultan Abdülmecid'in huzuruna çıkma "şerefine nail olmuş" ve huzurda sorulan sorulara Ömer Hayyam'a ait bir rubaiyi okuyarak yanıt vermesi "padişahı son derece memnun etmiştir." Aslmda Padişah Bedirhan Bey'i Girit'e göndermeyi hiç istemediği halde, Avrupalıların baskısı sonucunda buna mecbur kalmıştır. Abdülmecid daha ileri bir tarihte Girit'i ziyaret ettiğinde Bedirhan Bey "birkaç defa huzura çıkma şerefine nail olmuş" ve padişah onu "bazı gönül aha şakalarla taltif etmiştir." 1857 yılında kendisine "padişahın affına mazhar olduğu müjdesi verilerek" ve "gönlü hoş edilerek" kuruş yol harcırahıyla İstanbul'a çağnl- 1 Bey'". Bkz. bu kitabın sonundaki "Ek 3: Mehmed Salahaddin, 'Bedirhan 2 Malmîsanij 2011, 65.

10 Önsöz 13 mış, İstanbul'a vanr varmaz bir beş bin lira ( kuruş) daha ve bazı başka hediyeler de verilmiş ve başka ne gibi ihtiyaçlan varsa bildirmesi istenmiştir. Böylece bütün geleceği teminat altına alman Bedirhan Bey, hiçbir derdi kalmadığı için kendisini "padişahın ömrüne duacı olmaya ve haşmetine adayarak" Girife dönmek üzereyken, "tekrar padişahın iltifatına mazhar olmuş ve çocuklanna hediyeler alması için kendisine fazladan bin lira ( kuruş) daha ihsan edilmiş ve gönlü hoş olarak tekrar Girif e dönüp sekiz yıl daha orada ikamet etmiştir." Bedirhan Bey öldüğünde hemen hepsi küçük çocuk olduklan için babalarının gerçek yaşamı konusunda hiçbir şey bilmeyen çocuklarının ve torunlanrun dahi inandığı bu "pembe öykü", daha da "zenginleştirilerek" tazeliğinden hiçbir şey kaybetmeden günümüze kadar yaşayabildiğine göre, amacım fazlasıyla yerine getirmiş sayılmalıdır. Bu öyküye daha sonraki yıllardaki en önemli "katkılardan" birini de Bedirhanlara damat olan İbrahim Alaettin Gövsa yapmıştır. Gövsa, 1946 yılında yayımlanan Türk Meşhurları Ansiklopedisi'nin "Bedirhan Bey" maddesiyle, affedilip mîr-i mîrânlık rütbesi ile paşalık unvanı verilmesinin nedeninin "Girit'te devlet lehine başardığı işler" olduğu uydurmasının yaratıcısı olmuştur. 3 3 Gövsa 1946,67.