Ekrem ERDEM 1 Recep ULUCAK 2 A. Gökhan YÜCEL 3 KAYSERİNİN BEŞERİ SERMAYE POTANSİYELİ ve BEŞERİ SERMAYE HARCAMALARININ RAKİP İLLERLE ETKİLEŞİMİ 4

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 18, Aralık 2015, s Ekrem ERDEM 1 Recep ULUCAK 2 A. Gökhan YÜCEL 3 KAYSERİNİN BEŞERİ SERMAYE POTANSİYELİ ve BEŞERİ SERMAYE HARCAMALARININ RAKİP İLLERLE ETKİLEŞİMİ 4 Özet Günümüzde artık en önemli üretim girdisinin beşeri sermaye olduğuna dair hiçbir şüphe yoktur. Ülkelerin kalkınmasında beşeri sermayenin önemini teorik ve ampirik çalışmalar da kanıtlamaktadır. Klasik büyüme modellerinin açıklayamadığı büyümeyi artıran faktör yeni büyüme modellerinde beşeri sermaye ve Ar-ge gibi insan faktörünün ön plana alınmasıyla açıklanabilmiştir. Ülkelerin olduğu gibi bölgelerin de eğitim seviyesi ve beşeri sermaye stoklarının geliştirilmesinde sahip olunan altyapının hayati önemi vardır. Örneğin illerde bulunan eğitim ve sağlık kurumlarıyla bölge halkının eğitim ve sağlığa yaptığı harcamalar beşeri sermaye gelişiminin yanı sıra illerdeki ekonomik hareketliliğin de önemli bir unsurudur. Dolayısıyla bu çalışmada beşeri sermaye tanımlanarak kalkınma sürecine nasıl yön verdiği incelenmiş ve Devlet Planlama Teşkilatı tarafından yapılan sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasında üst sıralardaki illere kıyasla Kayseri nin sahip olduğu beşeri sermaye altyapısı ele alınmıştır. Sonuç olarak Kayserinin, diğer illere göre beşeri sermaye altyapısı açısından geride değil ancak beşeri sermaye harcamaları açısından daha geride olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Beşeri Sermaye, Bölgesel Kalkınma, Beşeri Sermayenin Ölçümü 1 Prof. Dr. Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 2 Dr., Arş. Gör. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, r.ulucak@erciyes.edu.tr 3 Arş. Gör. Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 4 Bu Çalışma 3. Kayseri Ekonomisi Sempozyumunda Sunulmuş ve bildiri kitabında basılmıştır. Ancak analiz kısmı genişletilmiştir.

2 287 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi HUMAN CAPITAL POTENTIAL of KAYSERI and HUMAN CAPITAL EXPENDITURE INTERACTION WITH RIVAL CITIESABSTRACT Abstract There is no doubt about that human capital is the most important production factor. Theoretical and emprical studies improve the importance of human capital in development of countries. Growth improving foctor that classical growth theories have not been explained could have been explained by foregrounding the human factor like human capital and Ar-Ge. The infrastructure had have vital importance in developing educational level and the human capital stock of regions same as countries. For example educational and medical instituions in cities and also educational and healht expenditure of householders are the compenent in developing human capital as well as economic dynamism. Hence, in this paper human capital was explained and it was studied how it direct the devbelopment process. Beside Kayseri s human capital infrastructure was discussed according to top cities in the socioeconomic development index made by State Planning Organization. As a result it was determined that Kayseri is not behind the other cities with regard to human development infrastructure but human development expenditure. Key Words: Human Capital, Regional Development, Measurement of Human Capital Jel Codes: O110, O150, O180 GİRİŞ Gelişmiş ülkelerin yapısı incelendiğinde bu ülke insanlarının sahip oldukları bilgi, beceri, verimlilik, kültür, sağlık gibi sırlayacağımız pek çok beşeri niteliğin yani beşeri sermayenin önemli bir seviyeye ulaşmış olduğu inkâr edilemez bir gerçektir. Gelişmiş ülkelerde ekonomik göstergelerin çok iyi olması elbette sayılan bu unsurların daha kolay bir şekilde kazanılmasına imkân tanımaktadır. Ancak bu durum beşeri niteliklerin artması için belirli bir zenginlik düzeyine sahip olmak gerekir şeklinde asla bir ön şart olmamalıdır. Nitekim ikinci dünya savaşından sonra sahip olduğu maddi kaynakların neredeyse tamamını kaybeden Almanya ve Japonya nın savaş sonrası hızlı bir toparlanma ve kalkınma sürecine girerek bugün Bilgi Toplumu haline gelmeleri hiç şüphesiz sahip oldukları nitelikli insan gücü sayesinde olmuştur. Nitelikli insan gücü, yani beşeri sermaye ülkeler arasındaki gelişmişlik farlılıklarında önemli olduğu gibi bölgeler veya iller arasındaki gelişmişlik farklılıklarının ortaya çıkmasında da önemli bir etkendir. Gennaioli vd. (2013),dünyanın %74 ünü oluşturan ve yine dünya GSYİH sının %97 sini oluşturan Türkiye ninde olduğu 110 ülkede 1569 alt bölgeyi analiz etmiş ve beşeri sermayenin bölgesel kalkınma farklılıklarını açıklamada hayati öneme sahip olduğu sonucunu elde etmiştir. Bu gerçekten hareketle il bazında sahip olunan beşeri sermaye ve beşeri sermaye altyapısın ne durumda olduğunu görmek önemli bir konu olmaktadır. Dolayısıyla bu çalışmada beşeri sermayeyi tanımlayarak kalkınma sürecine nasıl yön verdiğini inceleyecek ve Kayseri nin sahip olduğu beşeri sermaye altyapısı hakkında ulaşabildiğimiz veriler itibariyle bir değerlendirmede bulunacağız.

3 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel Beşeri Sermaye ve Kalkınma Sürecine Katkısı Kısa ve öz bir tanımla beşeri sermaye, işgücü tarafından sahip olunan bilgi ve beceriler bütünüdür. Dolayısıyla bu bilgi ve beceriler sayesinde üretim sürecinde diğer üretim faktörleri daha verimli kullanıldığı gibi yeni teknolojilerin geliştirilmesi de mümkün olmaktadır(atik, 2006: 6). Beşeri sermayeye ilişkin birbirine paralel çok sayıda tanımlama vardır. Bu tanım kronolojisi esasen Smith, Mill, Marshall a kadar geriye doğru gitmektedir ancak Schultz (1961), Denison (1962), Thurow (1970) ve Becker vd (1990) gibi iktisatçıların katkılarıyla günümüzdeki halini almıştır. OECD tarafından yapılan tanımın ise çok daha kapsayıcı ve açıklayıcı olduğu söylenebilir. Buna göre Beşeri sermaye kişisel ve sosyal gelişimin yanı sıra ekonomik refahın artırılmasını kolaylaştıran bilgi, beceri ve yetenek gibi insanların sahip olduğu nitelikleri ifade eder (OECD, 2001: 18). Bunun dışında beşeri sermaye için üretim bazlı yapılan tanımlamalar da vardır. Örneğin Romer (1990) beşeri sermayeyi ekonomik verimliliğin temel kaynağı olarak ifade ederken Rosen (1999), insanların verimliliklerini artırmak için kendilerine yaptıkları yatırım olarak değerlendirir. Frank & Bernanke (2007) ise beşeri sermayeyi işçilerin marjinal ürün değerini etkileyen eğitim, deneyim, kurs, zeka, enerji, iş alışkanlıkları, dürüstlük, insiyatif ve yaratıcılık gibi faktörlerin oluşumu olarak tanımlamaktadır. Beşeri sermayenin zenginleşmesi çeşitli unsurların gelişmesi ve yaygınlaşmasıyla mümkün olmaktadır. Temel olarak bu unsurlar eğitim ve sağlıktır. Bu iki unsur bir ülkenin beşeri sermaye oluşumundaki yerel dinamikleridir. Bunun dışında toplumun beşeri sermayesini zenginleştiren bir başka unsur ise iş gücü transferidir. İşgücü transferi hem beyin göçü şeklinde de hem de vasıfsız işgücünün sermaye faktörü bol olan ve emek faktörü sıkıntısı yaşayan ülkelere göç etmesi şeklinde olabilir (Karagül, 2002: 77). Beşeri sermayenin gelişimi için en çok altı çizilen husus eğitimdir. Bir ülkede insanlarının kaliteli bir eğitim almaları, iyi bir donanıma ve pratik düşünme yetisine sahip olmalarına neden olur. Bu özellik ise analitik ve çözüm odaklı düşünebilen nitelikte bireylerin sayısını artırarak mal ve hizmet üretimi sürecinde yüksek düzeyde verim alınmasına neden olur. Nitekim Adam Smith 1776 yılında yazdığı "Milletlerin Zenginliği" adlı eserinde kalkınmanın temel faktörü ve milletlerin zenginliğinin tek kaynağının "kaliteli emek" olduğunu belirtmiştir. Bu bakımdan ekonominin motor gücü olan yeterli insan gücünün mevcudiyeti ve mevcut bulunanların eğitimi önem arz etmektedir. Yeterli düzeyde nitelikli insan gücüne sahip olmak ekonomide verimliliğin ve kalitenin artmasına neden olacaktır. Verimliliğin artması üretim artışına, kalitenin artması ise ülke mallarının uluslararası piyasada rekabet edebilme imkânlarının ve ihracatın artmasına ve dolayısıyla ekonomik kalkınmaya katkı sağlamasına yol açacaktır (İnanç, Güner ve Sarısoy, 2006: 59-60). Beşeri sermayenin gelişiminde bir diğer unsur ise sağlıktır. Sağlıklı bir yaşam alanı ve bireylerin sağlıklı olması hususu belki de eğitimden daha önce gelmesi gereken bir unsurdur. Zira Her işin başı sağlık atasözü bunun en iyi açıklayıcısıdır. Bir toplumda üretimin dört faktöründen birisi olan emek, yani bireylerin üretime katkı düzeyi sağlıklı oldukları oranda artabilir. Sağlık sıkıntıları olan bireylerden bu süreçte verimli çalışabilecekleri makul görünmemektedir. Genel anlamda da toplumsal bir sağlık tehlikesinin olduğu bir coğrafyada bireylerin öncelikli amacı yaşayabilme mücadelesi olacağı için bu bireylerin verimli çalışmak bir yana üretim sürecine katılmaları bile beklenemez. Dolayısıyla verimli bir üretim sürecine sahip olabilmek ve ekonomik büyümeyi sağlayabilmek için sağlıklı bir toplum ön koşul olma niteliği taşımaktadır (Yetkiner, 2006: 83).

4 289 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi Günümüzde artık en önemli üretim girdisinin beşeri sermaye olduğuna dair hiçbir şüphe yoktur. Ülkelerin kalkınmasında beşeri sermayenin önemini teorik ve ampirik çalışmalar da kanıtlamaktadır. Denison (1962) çalışmasında ABD ekonomisi için döneminde yıllık ortalama büyüme hızını %2,93 olarak hesaplamış ve bu büyüme hızının %2 gibi önemli bir kısmının eğitim sayesinde gerçekleştirilen verimlilik artışından dolayı ortaya çıktığını tespit etmiştir. Bu çarpıcı sonuçlar teori ve uygulamada beşeri sermayenin araştırılması konusuna araştırmacıların ilgisini artırmıştır. Klasik büyüme modellerinin açıklayamadığı büyümeyi artıran faktör içsel/yeni büyüme modellerinde beşeri sermaye ve Ar-ge gibi insan faktörünü ön plana alınmasıyla açıklanabilmiştir. Şekil 1 de görüldüğü gibi yeni büyüme modellerinin ortak paydası bilgiye, beceriye yani insan faktörüne odaklanmış olmalarıdır (Kibritçioğlu, 1998: 210). Dolayısıyla ekonomik büyüme ve kalkınmayı hızlandıracak en önemli faktör beşeri sermaye yani nitelikli insan faktörüdür. Şekil 1: Kaynaklarına Göre Taşma Etkileri Kaynak: (Kibritçioğlu 1998, 218) Lucas ın (1988) çalışmasıyla birlikte beşeri sermayeyi modelleyen pek çok çalışma olmuştur. Bunlardan bir kısmı Stokey (1988, 1991), Becker vd (1990), Sørensen (1991), Young (1991), Caballe & Santos (1993) ve Klenow un (1998) çalışmalarıdır. Örneğin Sørensen (1991) Lucas ın geliştirmiş olduğu modeli sermaye ve iş gücü gelirleri üzerinden vergi alan ve yükseköğrenime sübvansiyon veren veya yükseköğrenimden harç alan bir hükümet kesimini de modele sokarak genişletmiştir. Lucas beşeri sermaye üretimi sürecinde hane halklarının eğitime ayırdıkları zamanı kullanırken Sørensen iş gücünün becerisini artıracak tamamlayıcı bir kaynak olan okul binaları, araştırma laboratuvarları, öğretmenlerin hizmetleri gibi hususları dikkate almıştır. Sørensen e göre hükümetlerin eğitime ve teknolojik altyapının geliştirilmesine yönelik yapacakları yatırımlar beşeri sermaye birikimini pozitif etkileyecektir. Dolayısıyla hükümetlerin teknoloji, eğitim ve sağlık politikaları arasında bir uyum bulunması gerektiği gibi özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu alandaki yatırımlar kalkınma için ihmal edilmemesi gereken konulardır (Kibritçioğlu, 1998: 228) Bölgesel Kalkınmada Beşeri Sermaye Bölgelerin eğitim seviyesi ve beşeri sermaye stoklarının geliştirilmesinde sahip olunan altyapının hayati önemi vardır. Örneğin illerde bulunan üniversiteler veya sağlık kurumları

5 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel 290 beşeri sermaye gelişiminin yanı sıra illerdeki ekonomik hareketliliğin de önemli bir unsurudur. Örneğin üniversitelerin yerel ekonomi üzerindeki olumlu etkileri direkt, dolaylı ve uyarılmış etkiler şeklinde ortaya çıkmaktadır (Atik, 1999: 99). Bu etkiler istihdam ve gelir olmak üzere iki açıdan ele alınmaktadır. Üniversitede istihdam edilen akademik ve idari personelin toplamı direkt istihdam etkisini gösterirken personelin aldığı maaşlar direkt gelir etkisini göstermektedir. Dolaylı etkiler ise emek dışındaki faktör sahiplerinin üniversite camiasına yönelik satışlarından elde ettikleri kazançları ve bu sayede yaratılan istihdamı ifade etmektedir. Uyarılmış katkılar ise direkt ve dolaylı katkılara bağlı olarak ortaya çıkan gelir ve istihdam artışını ifade etmektedir. Direkt ve dolaylı istihdam sayesinde bireyler elde ettikleri gelirleri mal ve hizmet talebinde kullanacakları için adeta keynesyen çarpan etkisi yle piyasanın hareketlenmesine ve büyümesine katkı sağlarlar (Atik, 1999: ). Benzer bir şekilde sağlık kurumlarının da sayılan bu etkiler yoluyla yerel ekonomi üzerinde pek çok olumlu etkisi vardır. Ancak bu çalışma açısından bu kurumların altı koyu bir şekilde çizilmesi gereken katkısı ise beşeri sermayenin geliştirilmesinde önemli birer altyapı olmalarıdır. Bölgelerin sahip olduğu eğitim ve sağlık altyapısı aynı zamanda bu altyapıyla tamamlayıcı bir ilişkide olacak fiziki, ekonomik ve sosyal altyapıdan yoksun ise o bölgenin kalkınması çok zor olacaktır. Hatta bölgenin yetiştirdiği beşeri sermaye de niteliğine uygun iş imkânlarının olduğu bölgelere göç edecektir. Dolayısıyla her ne kadar beşeri sermaye kalkınmada çok önemli bir unsur olsa da bu beşeri sermayenin kendini göstereceği bir uygulama alanının olması da o kadar önemlidir. Aksi takdirde hem il bazında hem de ülke bazında yetiştirilen nitelikli insanlar kendilerine uygun olan il veya ülkelere göç edeceklerdir. Bunun en somut örneği 1950 sonrası illerin gelişmesine katkı sağlamak ve bölgeler arası eşitsizliği gidermek amacıyla Türkiye nin çeşitli yerlerine yapılan üniversitelerdir. Örneğin 1955 yılında Trabzon ve 1957 yılında Erzurum da kurulan üniversiteler yarım asırı geçmesine rağmen bu illerin gelişimine yeterli katkıyı sağlayamamışlardır. Ancak Kayseri, Adana, Bursa, Eskişehir, Konya gibi illerde üniversitelerin illerin gelişiminde tamamlayıcı bir faktör olduğu gözlenmektedir (Öztürk, Torun ve Özkök, 2011: ). Bölgenin sahip olduğu eğitim ve sağlık altyapısının yanı sıra eğitim ve sağlığa yapılan harcamalar da beşeri sermayenin gelişmesinde önemli unsurlardır. Nasıl ki makro çerçevede hükümetin yapacağı eğitim ve sağlık harcamaları beşeri sermayenin gelişmesine katkı sağlayan önemli bir gösterge ise mikro çerçevede de bireylerin eğitim ve sağlıkla ilgili harcamaları beşeri sermayenin geliştirilmesinde önemli bir göstergedir. Çünkü yapılan bu harcamalar bireylerin daha sağlıklı ve donanımlı bir nesil olarak yetişmesine katkı sağlayacak ve nitelikli emek faktörü artacaktır. Bu sayede verimliliğin kalitenin ve rekabet gücünün artmasıyla ekonomik kalkınma da sağlanacaktır. 2. Beşeri Sermayenin Ölçümü Beşeri sermayenin ölçülmesinde Çıktı bazlı, Maliyet bazlı ve Gelir bazlı olmak üzere üç farklı geleneksel yöntem vardır. Okula kayıt oranları, okul kazanımları, yetişkin okuryazar sayısı, ortalama eğitim yılı gibi göstergelerin analiz edilmesi çıktı bazlı; bilgi edinimi süreci boyunca katlanılan maliyetlerin analiz edilmesi maliyet bazlı; bireylerin eğitim ve kurslar sayesinde elde edeceği kazanımların analiz edilmesi ise gelir bazlı yöntemin örnekleridir. Stroombergen vd (2002) çalışmalarında maliyet bazlı yöntemden hareketle şekil 2 deki gibi bir sınıflandırma yapmışlardır.

6 291 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi Buna göre beşeri sermayenin değeri geçmiş yatırımlara göre tahmini olarak belirlenebilmektedir. Bu sınıflandırmaya bakıldığında daha çok maliyet esaslı bir yaklaşım izlediği görülmektedir. Ayrıca burada fırsat maliyetinin de dikkate alınması çok önemlidir. Fırsat maliyetinin dikkate alınması yani eğitim için bireylerin bir takım kazançlardan yaptığı fedakârlığın da hesaba katılması daha rasyonel olacaktır. Şekil 2: Beşeri Sermaye Yatırımları Beşeri sermayenin ölçülmesinde bir başka gösterge kaynağı ise OECD dir. OECD ye göre bu göstergeler tablo 1 de sıralanmıştır. Tablo 1: OECD, Beşeri Sermayenin Ölçülmesindeki Göstergeler 1. Beşeri Sermaye Yatırımları 1.1. Üst Düzey Nitelikler Üniversitelerin Kalitesinde Artış Farklı Alanlarda Kazımlardaki Artış 1.2. Mezuniyet Ve Kayıt Oranları Üniversite Düzeyindeki Mezuniyetlerin Seyri Uluslararası Öğrencilerin Mezuniyetteki Payları Yüksek Öğrenime Giriş Oranları Yüksek Öğrenime Girişlerin Nüfusa Oranı 1.3. Eğitimde Harcanan Süre Yıl İçindeki Eğitim Süresi Bireysel Çalışma veya Ödev İçin Harcanan Haftalık Saat 1.4. Eğitim Yatırımları Farklı Eğitim Seviyelerinde Öğrenci Başına Yapılan Harcamalar Eğitim Kurumlarına Yapılan Harcamaların GSYİH ya Oranı Özel ve Kamusal Harcamalar Eğitim İçin Hane halkına Ödenen Sübvansiyonlar Ana Hizmetler, Yardımcı Hizmetler ve Ar-Ge İçin Yapılan Harcamalar Öğrenci Sayılarındaki, Harcamalardaki ve Nüfus Tahminlerindeki Değişim 2. Beşeri Sermaye Yatırımlarında Kalite Artırımı 2.1. PISA Değerlendirmeleri (Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı) PUIAAC (Uluslararası Yetişkin Becerilerinin Ölçülmesi Programı) 6 5 OECD tarafından geliştirilen sınav uluslararası çapta üç yılda bir 15 yaşındaki öğrencilerin başarısını sınamaktadır.

7 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel Eğitim Çıktıları 3.1. Eğitimin İş Olanaklarıyla Örtüşmesi 3.2. Eğitim, Cinsiyet Ve Yaşa Göre İş Gücü Piyasası Çıktıları 3.3. Eğitimin Getirisi Kaynak: (Kwon, 2009: 8). Gerek Stroombergen vd (2002) gerekse de OECD nin sınıflandırmasına baktığımızda odaklanılan unsurun eğitim olduğunu görmekteyiz. Oysaki beşeri sermayenin bir diğer unsuru ise sağlıktır. Sağlık göstergelerinin ihmal edilmesinin nedeni sağlığın zaten yukarıda sayılan göstergelerin iyi durumda olabilmesi için bir gereklilik koşulu olmasından olabilir. Çünkü sağlık olmadığı zaman bu tür göstergeler orta ve uzun vadede zaten iyi durumda olamayacaktır. Daha önce bahsettiğimiz her işin başı sağlık atasözü olayı net bir şekilde açıklamaktadır. Ancak yine de sağlık için bakılacak istatistikler aranıyorsa bu alanda da zaten pek çok gösterge vardır. Sağlık yatırımları, kamu ve/veya özel kesimin toplam veya kişi başına sağlık harcamaları, toplam veya kişi başına düşen sağlık personeli sayısı, ölüm oranları, doğurganlık oranları, bebek ölüm oranları, ortalama yaşam gibi pek çok göstergeden yararlanabiliriz. Örneğin Stroombergen vd (2002) nin maliyet esaslı yaptığı sınıflandırmayı hem eğitim hem de sağlık için şekil 3 teki gibi düşünebiliriz. Şekil 3: Beşeri Sermaye Yatırımları Daha önce önemli olduğunu vurguladığımız fırsat maliyetini yine burada sağlık için de kullanmak daha rasyonel olacaktır. Örneğin daha sağlıklı olabilmek için bireylerin düzenli spor 6 Programın genel hedefi, iş gücünün sahip olduğu becerilerin daha verimli ve tesirli şekilde ekonomiye kazandırılmasına katkıda bulunmaktır. Program yaş grubu arasındaki yetişkinlerin: 1) Eğitim durumları 2) Eğitimlerinden edinmiş oldukları birikimi 3) Bu birikimin iş hayatına geçişte ne şekilde kullanıldığı 4) Eğitim sisteminin sosyo-ekonomik hayatın gereklerine ne şekilde yanıt verdiği hususlarında istatistiki bilgi toplanmasını ve karşılaştırılmalı değerlendirmelerde bulunulmasını amaçlamaktadır.

8 293 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi yaparak, yiyecek ve/veya eşyalarda örneğin maliyeti daha fazla olan organik ürünler tercih ederek diğer şeylerden vazgeçebilir. Buradaki amaç esasen fırsat maliyetinin hesaplanması değil teorik olarak hesaba katılmasıdır. Zira fırsat maliyeti dışındaki kolayca hesaplanabilecek göstergelerin bile hesaplanıp istatistik kurumlarınca servis edilmesinde önemli eksiklikler varken bu tür istatistiklerin hesaplanıp yayınlanması elbette beklenmez. Beşeri sermayenin ölçümü konusunda bir diğer yaklaşım ise beşeri kalkınma endeksidir (Human Development Index, HDI). İnsani kalkınma endeksi de denilen HDI geleneksel yöntemlerden ayrı olarak yeni yaklaşım olarak bilinir (Kwon, 2009: 8) yılından beri Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNDP tarafından hesaplanan bu endeks önceki yöntemlere göre daha kapsamlıdır. Endeksin hesaplanmasında bilgi, sağlık ve yaşam standardını temsil eden beklenen yaşam süresi, yetişkin okuryazar oranı, okullaşma oranı, kişi başına GSYİH değişkenleri dikkate alınır. 186 ülke arasında Türkiye için beşeri kalkınmışlık sıralaması tablo 2 deki gibidir. Tablo 2: İnsani Gelişmişlik Endeksi Sıralaması Türkiye 85. Sıra 94. Sıra 83. Sıra 92. Sıra 90. Sıra Kaynak: UNDP İnsani Kalkınma Raporları Türkiye nin bu endeksteki sıralaması eğitim, sağlık ve ekonomide kat etmemiz gereken daha çok yol olduğunu göstermektedir. 3. Kayseri de Beşeri Sermaye Unsurları Beşeri sermayenin ülkeler arasındaki gelişmişlik farlılıklarında önemli olduğu gibi bölgeler veya iller arasındaki gelişmişlik farklılıklarının ortaya çıkmasında da önemli bir etkendir. Gennaioli vd. (2013),dünyanın %74 ünü oluşturan ve yine dünya GSYİH sının %97 sini oluşturan 110 ülkede 1569 alt bölgeyi analiz etmiş ve beşeri sermayenin bölgesel kalkınma farklılıklarını açıklamada hayati öneme sahip olduğu sonucunu elde etmiştir. Bu önemli tespitten hareketle Kayseri nin beşeri sermaye altyapısını incelemek üzere eğitim ve sağlık açısından sahip olduğu kurumlara ilaveten maliyet esaslı yaklaşımlardan hareketle son yıllarda Kayseri de eğitim ve sağlık harcamalarının miktarına bakmak faydalı olacaktır. Ancak onun öncesinde iller için yapılan sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasında Kayseri nin yerini görmemizde fayda vardır. Sosyoekonomik gelişmişlik endeksi hesaplanırken eğitim, sağlık, nüfus, gelir, işsizlik gibi pek çok değişken dikkate alınır. Dolayısıyla illerin karşılaştırılmasında önemli bir göstergedir. Bölge ve illerin gelişmişlik sıralaması araştırması DPT tarafından değişik aralıklarda yapılmaktadır. Sosyoekonomik gelişmişlik endeksinde (SEGE) ilk yirmiye giren iller tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3: İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) Sıralaması Sıra İSTANBUL İSTANBUL İSTANBUL 2 ANKARA ANKARA ANKARA 3 İZMİR İZMİR İZMİR 4 KOCAELİ KOCAELİ KOCAELİ 5 BURSA BURSA ANTALYA

9 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel ESKİŞEHİR ESKİŞEHİR BURSA 7 ANTALYA TEKİRDAĞ ESKİŞEHİR 8 TEKİRDAĞ ADANA MUĞLA 9 ADANA YALOVA TEKİRDAĞ 10 MERSİN ANTALYA DENİZLİ 11 MUĞLA KIRKLARELİ BOLU 12 AYDIN DENİZLİ EDİRNE 13 BALIKESİR MUĞLA YALOVA 14 KIRKLARELİ BOLU ÇANAKKALE 15 KAYSERİ BALIKESİR KIRKLARELİ 16 DENİZLİ EDİRNE ADANA 17 BİLECİK MERSİN KAYSERİ 18 EDİRNE BİLECİK SAKARYA 19 ÇANAKKALE KAYSERİ AYDIN 20 ZONGULDAK GAZİANTEP KONYA Kaynak DPT: Kayseri nin sahip olduğu beşeri ve fiziki imkânların potansiyeli dikkate alındığında tablo 3 te yer aldığı sıranın daha önlerde örneğin ilk on içerisinde olması imkânsız değildir. Bunun için de sahip olunan kaynakları daha da artırmak ve geliştirmek esastır. Bu çalışma kapsamında ve bulabildiğimiz veriler ışığında beşeri sermayenin gelişimine yardımcı olacak göstergelere bakmakta fayda vardır. Beşeri sermaye olarak özellikle üzerinde durduğumuz iki unsur olan eğitim ve sağlık göstergeleri bu konuda bize fikir verecektir. Öncelikle eğitim göstergeleri açısından SEGE sıralamasında Kayseri kendinden daha üst sıralarda yer alan illere göre ne durumda olduğunu bilmemiz gerekir. Tablo 4 ün ilk iki sütununa bakıldığında okul ve derslik sayısı bakımından, son sütuna bakıldığında ise öğretmen sayısı bakımından Kayseri kendinden daha üst sırada yer alan pek çok ilden daha iyi durumdadır. Ancak bu göstergeler nüfus faktörünü dikkate almadığı için objektif bir kriter olarak değerlendirilmeyebilir. Ancak okullaşma oranı ve derslik başına düşen öğrenci sayısı açısından değerlendirildiğinde daha objektif sonuçlar çıkarabiliriz. Üçüncü sütundaki orta öğretimde okullaşma oranına bakıldığında 75,6 ile Adana ve Antalya ya göre Kayserinin daha iyi bir durumda olduğu söylenebilir.

10 295 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi Tablo 4: İlk ve Ortaöğretim Göstergeleri (2012) Kaynak: TUİK Dördüncü sütundaki derslik başına düşen öğrenci sayısı bakımından yine Kayseri Adana, Tekirdağ ve Kocaeli ye göre daha iyi Bursa yla ise aynı değere sahiptir. Burada İstanbul en kötü değere sahiptir ancak İstanbul un göç ve nüfus gibi özel durumlarından ötürü bu sınıflandırmada karşılaştırılması bizi yanlış bir sonuca götürebilir. Eğitim göstergesi olarak bakılacak bir diğer unsur da yükseköğretim istatistikleridir. Tablo 5 yükseköğretime ilişkin istatistikleri göstermektedir. Ön lisans ve lisans düzeyinde öğrenci sayılarına baktığımızda Kayseri SEGE sıralamasında kendinden daha üst sırada yer alan pek çok ile göre daha yüksek sayıda öğrenciye sahiptir. Aynı şekilde öğretim elemanı sayısı bakımından da Kayseri daha iyi durumdadır. Yeni açılan üniversitelerin eksiklerinin tamamlanmasıyla yükseköğretim göstergeleri açısından Kayseri çok daha iyi konuma gelecektir. SEGE No İL Tablo 5: Yükseköğretim Göstergeleri (2012) Ön Lisans Ve Lisans Düzeyinde Öğrenci Sayısı Yükseköğretim Kurumlarında Öğretim Elemanı Sayısı Okuyan Mezun* Profesör Doçent Yrd. Doçent Diğer Topla m 1 İstanbul Ankara İzmir Kocaeli Antalya Bursa Eskişehir Muğla

11 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel Tekirdağ Denizli Bolu Edirne Yalova Çanakkale Kırklareli Adana Kayseri *Bir önceki dönem mezun sayısı Kaynak: TUİK Eğitim açısından bakabileceğimiz bir diğer değişken ise Stroombergen vd (2002) in yaptığı maliyet bazlı sınıflandırmadaki eğitim için yapılan harcamalardır. Tablo 6 SEGE sıralamasında ilk 17 ye giren illerin içerisinde olduğu bölgelerde hane halkının eğitim için yaptığı harcamaların toplam harcamalara oranını göstermektedir. Bir diğer deyişle bölge insanının eğitime verdiği önem de diyebileceğimiz bu verilere il bazında ulaşabilsek aslında çok daha objektif bir karşılaştırma olacaktı. Maalesef il bazında verilerin elde edilmesi ve yayınlanması konusundaki sıkıntı bu tür araştırmaları hep aynı eksikliğe sevk etmektedir. Ancak yine de tablo 6 ışığında dikkat çekici sonuçlara ulaşabiliriz. Tablo 6 incelendiğinde Kayseri nin içerisinde olduğu bölge birkaç bölgeye göre daha iyi durumdadır. Ancak en alt satırda yer alan söz konusu bu 10 bölgenin ortalaması dikkate alındığında genel olarak Kayseri nin olduğu bölge ortalamanın altında bir seyir izlemektedir. Tablo 6: Toplam Harcamalar İçerisinde Eğitim Harcamalarının Payı Bölge TR10 (İstanbul) TR21 TR22 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) (Balıkesir, Çanakkale) TR31 (İzmir) TR32 TR41 (Aydın, Denizli, Muğla) (Bursa, Eskişehir, Bilecik)

12 297 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) TR51 (Ankara) TR61 (Antalya, Isparta, Burdur) TR62 (Adana, Mersin) TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) Grup Ortalaması Kaynak: TUİK Tablo 6 ya göre Kayseri bölgesinin toplam harcamalar içerisinde eğitim harcamaları SEGE sıralamasında kendinden daha iyi olan illerin eğitim harcamalarından ortalama olarak daha düşük düzeydedir. Tablo 4 ve 5 bakımından yani kamu ve özel kurum harcamaları bakımından Kayserinin durumu iyi iken hane halkı harcamaları bakımından ortalamanın gerisindedir. Beşeri sermayenin bir diğer unsuru olan sağlık göstergelerinin karşılaştırılması da Kayseri nin durumu hakkında bize yardımcı olacaktır. Tablo 7 incelendiğinde tüm göstergeler açısından SEGE sıralamasında kendinden daha üst sıralarda yer alan pek çok ile göre Kayseri daha iyi konumdadır. Tablo 7: Sağlık Göstergeleri (2012) Kaynak: TUİK

13 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel 298 Tablo 8 ise SEGE sıralamasında ilk 17 ye giren illerin içerisinde olduğu bölgelerde hane halkının sağlık için yaptığı harcamaların toplam harcamalara oranını göstermektedir. Tablo 8: Toplam harcamalar İçerisinde Sağlık harcamalarının Payı TR10 (İstanbul) TR21 TR22 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) (Balıkesir, Çanakkale) TR31 (İzmir) TR32 TR41 TR42 (Aydın, Denizli, Muğla) (Bursa, Eskişehir, Bilecik) (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) TR51 (Ankara) TR61 TR62 TR72 (Antalya, Isparta, Burdur) (Adana, Mersin) (Kayseri, Sivas, Yozgat) Grup Ortalaması Kaynak: TUİK Tablo 8 e göre Kayseri bölgesinin toplam harcamalar içerisinde sağlık harcamaları SEGE sıralamasında kendinden daha iyi olan illerin eğitim harcamalarından ortalama olarak daha düşük düzeydedir. Ayrıca her bir bölge ile tek tek karşılaştırıldığında bile Kayseri bölgesi hane halkının toplam harcamaları içerisinde sağlık için ayırdıkları pay çok daha düşüktür. Yine burada da eğitim göstergelerinde olduğu gibi kamu ve özel kurum göstergeleri açısından Kayseri iyi bir noktada iken hane halkı açısından diğer bölgelerin gerisindedir.

14 299 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi Bölgeler arasındaki etkileşim için ise korelasyon analizi yol gösterici olacaktır. Korelasyon analizi, iki değişken arasındaki birlikteliği ve bu birlikteliğin yönünü belirlemek için kullanılan bir yöntemdir. Korelasyon analizi doğrusal ilişkiye sahip değişkenlerde yararlı olup doğrusal olmayan ilişkilere sahip olan değişkenler arasında anlamlı sonuçlar vermeyebilir (Nakip 2006, 342). Korelasyon analizinin birçok türü bulunmaktadır. Bunlardan Pearson korelasyon katsayısı aşağıdaki gibidir (Nakip 2006, 342): r n i 1 n i 1 x x y y n 2 2 x x y y i i i i 1 i Korelasyon katsayısı genelde r harfiyle gösterilir ve -1 ile +1 arasında değerler alır. Korelasyon katsayısının mutlak değer içindeki değeri değişkenler arsındaki iliskinin düzeyini gösterir. Elde edilen rakamın pozitif veya negatif olması ise ilişkinin yönünü gösterir. Korelasyon katsayısının pozitif olması bir değişkenin artması durumunda diğerinin de arttığını veya azaldığı zaman azaldığını gösterir. Korelasyon katsayısı negatif ise, bir değişkenin değerleri artarken (veya azalırken) diğer değişkenin değerlerinin azaldığını (veya arttığını) göstermektedir (Nakip 2006, 342). Hesaplanan korelasyon katsayıları tablo 9 ve 10 da verilmiştir. Tablo 9: Eğitim Harcamaları İlişkisi TR10 1 TR10 TR21 TR22 TR31 TR32 TR41 TR42 TR51 TR61 TR62 TR72 TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR ORT O R T

15 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel 300 Tablo 9 dan görüleceği üzere Kayseri nin içinde bulunduğu TR72 bölgesi diğer bölgeler ile esasen zayıf bir korelasyon ilişkisi göstermektedir. En güçlü sayılabilecek ilişki İstanbul un olduğu TR10 bölgesidir ancak bu ilişkinin yönü negatiftir. Yani İstanbul da toplam harcamalar içerisinde eğitim harcamaları artarken Kayseri de azalmıştır. Pozitif olarak en güçlü sayılabilecek ilişki ise Antalya, Isparta ve Burdur u içine alan TR61 bölgesidir. Dolayısıyla rakip illerinin oluşturduğu bölgeler içerisinde TR72 bölgesinin toplam harcamalar içerisinde eğitim harcamalarının payı diğerlerine göre TR61 ile daha yakın bir ilişki içerisindedir. Ortalama harcamalar ile arasındaki korelasyona bakıldığında ise korelasyon katsayısı 0.62 dir. Buna göre bölgelerin eğitim için ortalama harcamaları artarken TR72 bölgesinde de buna benzer bir şekilde ancak zayıf bir korelasyonda arttığı söylenebilir. TR10 1 Tablo 10: Sağlık Harcamaları İlişkisi TR10 TR21 TR22 TR31 TR32 TR41 TR42 TR51 TR61 TR62 TR72 ORT TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR ORT Sağlık harcamaları arasındaki korelasyon ilişkisi ise tablo 10 da olduğu gibidir. Burada da esasen çok güçlü sayılabilecek bir korelasyon ilişkisi yoktur. Ayrıca ilişkinin yönü bu bölgelerin çoğu için negatiftir. Yani bu bölgelerde sağlık harcamalarının oranı artarken TR72 bölgesinde azalmıştır. Bölgelerin ortalaması açısından da durum aynıdır. Buna göre Toplam harcamaları içerisinde sağlık harcamalarının oranı tüm bu bölgeler için ortalama olarak artarken TR72 bölgesinde azaldığı söylenebilir. Sonuç Beşeri sermaye hem ülkelerin hem de bölgelerin gelişmesinde ve bunlar arasında gelir farklılığının oluşmasında en önemli faktörlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla sahip olunan beşeri sermaye veya beşeri sermayeyi oluşturan unsurların düzeyi ülkelerin veveya bölgelerin sosyoekonomik konumunun belirlenmesinde temel parametre olmaktadır. Nitekim dünya ülkeleri için Beşeri Kalkınma Endeksi veya Türkiye nin illeri için sosyoekonomik gelişmişlik endeksinde beşeri sermaye unsurları önemli değişkenlerdir.

16 301 Kayserinin Beşeri Sermaye Potansiyeli ve Beşeri Sermaye Harcamalarının Rakip İllerle Etkileşimi Türkiye için Beşeri Kalkınma Endeksi ne bakıldığında bu sıralamadaki yeri (2012 yılı için186 ülke içerisinde 90. Sıra) eğitim ve sağlık alanında daha kat etmesi gereken çok mesafe olduğunu göstermektedir. OECD nin yapmış olduğu eğitim sıralamasında da (PISA 2012) Türkiye nin 64 ülke içerisinde 42. sırada yer alması bu sonucu teyit etmektedir. Kayseri açısından bakıldığında ise sıralamada esas alacağımız endeks İller için DPT tarafından çeşitli dönemlerde yapılan Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi dir (SEGE). Bu endekse göre Kayseri 17. Sıradadır. Bu sıralama için Kayseri nin de eğitim ve sağlık konusunda kat etmesi gereken çok mesafe olduğunu söyleyebiliriz. Kayseri nin sahip olduğu potansiyel Sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasında ilk 10 a girebilmesinin imkânsız olmadığını göstermektedir. Nitekim beşeri sermaye itibariyle mevcut altyapı SEGE sıralamasında kendinden daha üst sırada yer alan pek çok ile göre daha iyi konumdadır. Ancak bunun için hane halkının beşeri sermaye harcamalarının da kendinden üst sıradaki illere göre daha iyi konumda olması gerekmektedir. Çünkü eğitim ve sağlık harcamaları açısından bakıldığında Kayserinin içinde olduğu TR72 bölgesi ortalama olarak kendinden üst sıradaki illerin oluşturduğu bölgelere göre daha yetersiz bir konumdadır. Yapılan korelasyon analizine göre eğitim harcamaları çok az da olsa diğer bölgelerle genel itibariyle ve ortalama harcamalar açısından pozitif bir ilişki gösterirken sağlık harcamaları negatif yönlü olmuştur. Ancak her iki gösterge de diğer rakip bölgelere göre yetersiz bir durumdadır. Dolayısıyla beşeri sermaye düzeyinin daha iyi bir seviyeye taşınması için mevcut altyapı ve kurumlar geliştirilirken beşeri sermaye için hane halkı harcamalarının da artırılması gerekmektedir. KAYNAKLAR ATİK, H. (1999). Üniversitelerin Yerel Ekonomiye Katkıları: Teori ve Erciyes Üniversitesi Üzerine Bir Araştırma. Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 15, ATİK, H. (2006), Beşeri Sermaye, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme, Ekin Yayınevi, Bursa BECKER, G. S., MURPHY, K. M., and TAMURA, R (1990), Human Capital, Fertility and Economic Growth Journal of Political Economy, Vol. 98, Issue. 1, CABALLÉ, J; M. S. Santos (1993): On Endogenous Growth with Physical and Human Capital. Journal of Political Economy, 101/6: DENİON, E. W. (1962) Education, Economic Growth and Gaps in Information, The Journal of Political Economy, Vol. LXX, Issue: 5, FRANK, R. H., & Bernanke, B. S. (2007). Principles of Microeconomics (3rd ed.). New York: McGraw-Hill/Irwin GENNAİOLİ Nicola; Rafael La Porta; Florencio Lopez-de-Silanes and Andrei Shleifer (2013), Human Capital And Regional Development, The Quarterly Journal of Economics, doi: /qje/qjs050 İNANÇ, H; Güner, Ü. ve Sarısoy, S. (2006) Eğitimin Ekonomik Büyüme ve Kalkınma Üzerindeki Etkileri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, I(2): KARAGÜL, Mehmet (2002), Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü Ve Türkiye Boyutu, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, No 37, Afyon

17 Ekrem Erdem - Recep Ulucak A. Gökhan Yücel 302 KİBRİTCİOĞLU, Aykut (1998), İktisadi Büyümenin Belirleyicileri ve Yeni Büyüme Modellerinde Beşeri Sermayenin Yeri, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:53, No: KLENOW, Pete J., (1998) Ideas Versus Rival Human Capital: Industry Evidence on Growth Models, Journal of Monetary Economics, Volume: 42, 3-23 KWON, Dae-Bong (2009), Human Capital And Its Measurement, The 3rd OECD World Forum On Statistics, Knowledge And Policy, Korea NAKİP, Mahir; (2006), Pazarlama Araştırmaları: Teknikler ve (SPSS Destekli) Uygulamalar, Ankara: Seçkin Yayıncılık. OECD (2001), The Well-being of Nations The Role of Human and Social Capital ÖZTÜRK Salih; İshak Torun; Yıldız Özkök (2011), Anadolu da Kurulan Üniversitelerin İllerin Sosyo-Ekonomik Yapılarına Katkıları, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 8, Sayı 16, s SCHULTZ, T.W., (1961), Investments in human capital, American Economic Review 51(1), 1-17 ROMER, P. M. (1990), Endogenous Technological Change, Economy, 98(5), ROSEN, H. S. (1999), Public Finance, New York: McGraw-Hill Journal of Political SØRENSEN, P. B. (1991). Human Capital Investment, Government, and Endogenous Growth, CES Working Papers (Münih), No. 6. STOKEY, N. L. (1988): Learning by Doing and the Introduction of New Goods. Journal of Political Economy, 96: STOKEY, N. L. (1991): Human Capital, Product Quality, and Growth. Quarterly Journal of Economics, 106: STROOMBERGEN, A. vd. (2002), Review Of The Statistical Measurement Of Human Capital, New Zealand, Infometrics Consulting Ltd. THUROW, L. (1970), Investment In Human Capital, Wadworth Publishing Company, California YETKİNER, İ. H. (2006) Sağlık İle Büyüme Ege Akademik Bakış, 6(2): YILDIZ, E., U. Sivri, M. Berber (2012), Türkiye de İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2010), Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, ss YOUNG, A. A. (1991): Learning by Doing and the Dynamic Effects of International Trade. Quarterly Journal of Economics, 106/2: