Transkript

1 ÖZET Doktora Tezi ANKARA-HASANOĞLAN TAŞ OCAKLARININ ONARIMI VE KENTSEL KULLANIM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ali Uğur ÖZCAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr. Nevin AKPINAR Sadece jeolojik, teknik ve ekonomik faktörlere bağlı kalınarak işletmeye açılan taş ocakları çevreyi, işletme sırasında ve sonrasında ekolojik, ekonomik ve estetik yönden ciddi boyutlarda etkilemektedir. Yaklaşık olarak 50 yıl önce faaliyetlerine başlayan Hasanoğlan taş ocaklarının, imar planları ve kent gelişimi ile birlikte yerleşim alanı içinde kalması çevre ile birlikte insan sağlığını tehdit edici duruma gelmesine yol açmıştır. Özellikle yakın çevre, patlamalar, gürültü, toz, erozyondan etkilenmekte ve görsel peyzaj değerleri azalmaktadır. Bu çalışmanın amacı taş ocaklarının Hasanoğlan ve çevresine olan etkilerinin belirlenmesi, elde edilen bilgiler doğrultusunda taş ocaklarının mevcut durumunun ortaya konulması ve taş ocakçılığı faaliyetlerinin bitmesinden sonra planlamanın bütün boyutları ile ele alınmasıdır. Ayrıca kentsel kullanım açısından alan kullanım planlarının alternatifli olarak geliştirilmesi, alana en uygun kullanım yada kullanımların kantitatif teknikler kullanılarak belirlenmesi ve sonrasında detaylı peyzaj onarımına yönelik önerilerin getirilmesi de amaçlanmıştır. Hasanoğlan Taş Ocakları nı da kapsayan çalışma alanının faaliyet öncesi doğal ve kültürel yapısı incelenmiş, çevre üzerine etkisi modeller yardımıyla belirlenmeye çalışılmıştır. Onarım çalışmalarına kentsel kullanım açısından yaklaşarak ağaçlandırma, özel ağaçlandırma, hobi bahçesi, yerleşim, endüstri ve rekreasyon olmak üzere altı alan kullanım alternatifinin alan için uygunluğu araştırılmış ve Analitik Hiyerarşik Süreci (AHS) yardımıyla alan kullanım kararı üretilmiştir. Alan kullanım planlamasının sonrasında, alan kullanım kararları doğrultusunda ağaçlandırma ve özel ağaçlandırma için alanın iyileştirilmesi ve bitkilendirilmesine yönelik önerilerde bulunulmuştur. Eylül 2009, 231 sayfa Anahtar Kelimeler: Taş ocakları, peyzaj onarımı, kentsel kullanım, Analitik Hiyerarşik Süreç (AHS), Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Hasanoğlan i

2 ABSTRACT Ph.D. Thesis A STUDY ON LANDSCAPE RECLAMATION ON ANKARA-HASANOĞLAN QUARRIES ITS EVALUATION IN TERMS OF URBAN UTILIZATION Ali Uğur ÖZCAN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Landscape Architecture Supervisor: Prof.Dr. Nevin AKPINAR The quarries that are put into business depending on only jeological, technical and economical factors severely damage the environment in terms of ecology, economy and aesthetics during and post operation. The fact that Hasanoğlan Quarries, which were put into business about 50 years ago, have been settled within the residential area including the ground plan and city development proves to be detrimental for both the environment and human health. The surroundings are particularly disturbed by explositions, noise, dust and erosion and the visual landscape is depreciated in value. The purpose of this study is to determine the effects of the quarries on Hasanoğlan and its surroundings, to put forth the current conditions of quarries in respect of obtained information and to elobrately approach the planning following the culmination of operations in the quarries. Also, it has been aimed to develop the plans for land use optionally, to designate the most appropriate use or uses for the area by means of kanititative technics and to bring up suggestions as to detailed restoration of the landscape. The natural and the cultural structure of the working area covering Hasanoğlan Quarries prior to operation has been investigated, their effect on the environment being analysed with the help of models. By approaching repair works compatible with urban use, six alternatives that are forrestation, private forrestation, hobby gardening, settlement, industry and recreation have been examined to check if they are suitable for the area and the decision upon the land use has been made with the help of Analytical Hierarchy Prosess (AHP). Following the planning for the land use, it has been suggested that the area should be bettered for forrestation and private forrestation in accordance with the decision upon the land use. September 2009, 231 pages Key Words: Quarry, landscape reclamation, urban utilization, Analytical Hierarchy Prosess (AHP), Geographical Information Systems (CBS), Hasanoğlan ii

3 TEŞEKKÜR Ankara Hasanoğlan Taş Ocakları nın onarımı üzerine hazırladığım bu tez çalışmasının her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarından faydalandığım danışman hocam Prof.Dr. Nevin AKPINAR a (Ankara Üniversitesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı), kendisi de bir Hasanoğlan Öğretmen Okulu mezunu olan Prof.Dr. Sebahattin BALCI ya (Özel Aydın Üniversitesi), doktora çalışmalarım boyunca her konuda yardım aldığım Prof.Dr. Günay ERPUL (Ankara Üniversitesi Toprak Anabilim Dalı) ve Yrd.Doç.Dr. Mustafa BAŞARAN a (Erciyes Üniversitesi Toprak Anabilim Dalı), tezimin değişik kısımlarında yardımları olan Dr. Mümtaz KİBAR, Arş.Gör. Özgür Burhan TİMUR, Orman Mühendisi Hüseyin YILMAZ, Hidrojeolog Aslı ÖLMEZ ve Dr. Emrah ERDOĞAN a, bana her konuda yardımlarını esirgemeyen başta Ankara Ağaçlandırma Şefi Ömer AYGÜN olmak üzere Ankara İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ne, kapatılan Hasanoğlan Belediyesi ne, Elmadağ Kaymakamlığı na ve tüm Peyzaj Mimarlığı Bölümü ne, değerli ağabeyim Adnan DEMİRCİ ye, Hasanoğlan ile büyümemizi sağlayan 1948 Hasanoğlan Köy Enstitüsü mezunu rahmetli dedem Öğretmen Hüseyin ÖZEL e ve son olarak her zaman yanımda olan aileme teşekkürlerimi sunarım. Ali Uğur ÖZCAN Ankara, Eylül 2009 iii

4 İÇİNDEKİLER ÖZET...İ ABSTRACT... İİ TEŞEKKÜR... İİİ SİMGELER DİZİNİ... Vİ ŞEKİLLER DİZİNİ...Vİİİ ÇİZELGELER DİZİNİ... Xİİİ 1. GİRİŞ Taş Ocakçılığı Kavramı ve Üretim Yöntemleri Taş Ocaklarının Çevresel Etkileri Taş Ocak İşletmeciliğinin, Çevresel Etkilerinin ve Onarımının Yasal Yönetsel Boyutu Peyzaj Onarım Kavramı ve Aşamaları KAYNAK ÖZETLERİ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TAŞ OCAĞI ONARIM ÖRNEKLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem BULGULAR Hasanoğlan Taş Ocaklarının Mevcut Durumu Hasanoğlan Taş Ocakları ve Çevresinin Peyzaj Özellikler Doğal peyzaj özellikleri Kültürel ve sosyo-ekonomik yapı Hasanoğlan Taş Ocakçılığının Çevre Üzerine Etkileri Gürültü Toz Erozyon Topografya değişimi Yer sarsıntıları Görsellik üzerine etkisi Diğer çevresel zararlar...95 iv

5 5.4 Taş Ocakcılığı Sonrası Alan Kullanım Alternatiflerinin Oluşturulması Alan kullanım alternatiflerinin ve değerlendirme faktörlerinin belirlenmesi Verilerin analiz edilmesi Analizlerin değerlendirilmesi ve alan kullanım tipine göre uygunluk haritalarının oluşturulması Analitik Hiyerarşik Süreç (AHS) yardımıyla taş ocakcılığı sonrası alan kullanım alternatiflerinin önceliklerinin ve uygunluklarının belirlenmesi Alan Kullanım Seçeneklerinin Oluşturulması Yeniden Düzenleme, İyileştirme, Bitkilendirme, İzleme ve Bakım SONUÇ TARTIŞMA KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ v

6 SİMGELER DİZİNİ AHS AKA AKHP AKS APM o C CaCO 3 CaO CBS cm CO CO 2 ÇED da db DF DTM DY EY ha HKİ GDA IUCN K 2 O KF Kg km m MD Analitik Hiyerarşik Süreç Alan Kullanım Alternetifi Alan Kullanım Hedef ve Politika Faktörleri Arazi Kabiliyet Sınıfları Askıdaki Partiküler Madde Santigrad derece Kalsiyum karbonat Kalsiyum oksit Coğrafi Bilgi Sistemleri Santimetre Karbonmonoksit Karbondioksit Çevresel Etki Değerlendirme Dekar Desibel Doğal Faktörler Dijital Arazi Modeli Demografik Yapı Ekonomik Yapı Hektar Hava Kalite İndeksi Gelir düzeyini arttırma Uluslar arası Doğa Koruma Birliği Potasyum Kültürel Faktörler Kilogram Kilometre Metre Mülkiyet Durumu vi

7 Mg Miligram MgCO 3 Magnezyum karbonat mm Milimetre N Azot NO 2 Azotdioksit P 2 O 5 Fosfor PTT Posta Telefon Telgraf İdaresi ÖAK Önceki Alan Kullanımı RG Rekreasyon Gereksinimleri Sn Saniye SO 2 Kükürtdioksit SYM Sayısal Yükseklik Haritası TUİK Türkiye İstatistik Kurumu UTM Universal Transverse Mercator YÇAK Yakın Çevre Alan Kullanımı YYİO Yörede Yeni İş Olanakları µm Mikrometre vii

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Tepe üretim yöntemi...5 Şekil 3.1 Butchart Garden ın eski ve yeni durumu (Foto; Butchart Garden Ltd.)...29 Şekil 3.2.a. Neve-Yam Taş Ocağı, b. Carmiel Taş Ocağı, c-d. Benjamine Taş Ocağı nın onarıldıktan sonraki durumları (Milgrom 2008)...30 Şekil 3.3 Revilla Taş Ocağı nın onarım aşamaları (MartinDuque 1998)...31 Şekil 3.4 Fossil Trace Golf Club (Anonymous 2009a)...32 Şekil 3.5 Scoot Garrett Kaolin Taş Ocağı nın onarım aşamaları (Anonymous 2009a) a. Terk edilmiş durumu, b. Eğimlerin düzenlenmesi ve toprak serilmesi, c-d. Bitkilendirme...33 Şekil 3.6 a-b. Anderson Road Taş Ocağı c. Lam Tei Taş Ocağı d. Shek O Taş Ocağı..34 Şekil 3.7 Belkahve yöresi taş ocaklarının bitkilendirilmiş durumu (Resim: Karakuş vd. 2009)...35 Şekil 4.1 Çalışma alanı (Anonymous 2007)...38 Şekil 4.2 Yöntem akış şeması...39 Şekil 4.3 Hobi bahçesi için ArcGIS yardımıyla uygun alan sınıflandırması...44 Şekil 4.4 Fuzzy Set tekniği...47 Şekil 5.1 Hasanoğlan Taş Ocakları iş akış şeması...50 Şekil 5.2 Hasanoğlan Taş Ocakları kireç üretim tesisi...51 Şekil 5.3 Çalışma alanının yükseklik grupları (Anonim 1990)...54 Şekil 5.4 Çalışma alanının eğim grupları (Anonim 1990)...56 Şekil 5.5 Çalışma alanının bakı grupları (Anonim 1990)...57 Şekil yılları arası Elmadağ Meteoroloji İstasyonu na ait sıcaklık grafiği (Anonim 2004b)...59 Şekil yılları arası Elmadağ Meteoroloji İstasyonu na ait yağış grafiği (Anonim 2004b)...60 Şekil yılları arası Elmadağ Meteoroloji İstasyonu na ait yıllık rüzgar gülü diyagramı (Anonim 2004b)...61 Şekil 5.9 Çalışma alanının jeoloji haritası (Anonim 1988)...65 Şekil 5.10 Çalışma alanının büyük toprak grupları (Anonim 1992)...67 Şekil 5.11 Çalışma alanının arazi kabiliyet sınıfları (Anonim 1992)...68 viii

9 Şekil 5.12 Çalışma alanın akarsu ağı (Anonim 1990)...70 Şekil 5.13 Çalışma alanının florası (Davis 1988)...71 Şekil 5.14 Hasanoğlan yol ağı (Anonim 2007d)...75 Şekil 5.15 Çalışma alanının önceki alan kullanım haritası (Anonim 1992)...77 Şekil 5.16 Çalışma alanına ait kontrollü sınıflandırma yapılmış 2006 yılı SPOT 5 uydu görüntüsü...78 Şekil 5.17 Çalışma alanının uydu görüntüsü yardımı ile sınıflandırılmış şimdiki alan kullanım haritası (Anonim 1992, Anonim 2007c, Anonim 2007d)...79 Şekil 5.18 Çalışma alanına ait gürültü risk alanları...83 Şekil 5.19 Hasanoğlan Taş Ocakları nda patlatma anı oluşan toz (Hasanoğlan Belediyesi Arşivi)...85 Şekil 5.20 Hasanoğlan Taş Ocakları na bitişik evlerin çatıları (Hasanoğlan Belediyesi Arşivi)...86 Şekil 5.21 Çalışma alanının toz risk alanları...87 Şekil 5.22 Çalışma alanında dere içlerine atılan atık maddeler...88 Şekil 5.23 ETKE modeline göre çalışma alanının erozyon risk alanları...89 Şekil 5.24 Çalışma alanınında taş ocakçılığı faaliyetleri sırasında meydana gelen topografya değişimi...90 Şekil 5.25 Çalışma alanında taş ocakçılığı sonucu oluşmuş çukurlar...91 Şekil 5.26 Çalışma alanında taş ocakçılığı faaliyetinin devam ettiği bir ocak...91 Şekil 5.27 Çalışma alanı hasar risk alanları...93 Şekil 5.28 Çalışma alanındaki konutlarda oluşan duvar çatlamaları (Hasanoğlan Belediye Arşivi)...94 Şekil 5.29 Çalışma alanının ArcScene 9.2 kullanılarak SPOT5 uydu görüntüsünden üretilmiş görüntüsü...95 Şekil 5.30 Ankara-Samsun Devlet Karayolu ndan çalışma alanının görsel etki haritası...96 Şekil 5.31 Atıkların ağaçlandırma alanına atılması...97 Şekil 5.32 Alan kullanım alternatifleri ve değerlendirme faktörleri...99 Şekil 5.33 Hobi bahçesi için eğim analiz haritası Şekil 5.34 Hobi bahçesi için bakı analiz haritası Şekil 5.35 Hobi bahçesi için yükseklik analiz haritası ix

10 Şekil 5.36 Hobi bahçesi için toprak analiz haritası Şekil 5.37 Hobi bahçesi için jeoloji analiz haritası Şekil 5.38 Hobi bahçesi için şimdiki alan kullanımı analiz haritası Şekil 5.39 Hobi bahçesi için ulaşım analiz haritası Şekil 5.40 Hobi bahçesi için görsel etki analiz haritası Şekil 5.41 Hobi bahçesi için mülkiyet analiz haritası Şekil 5.42 Ağaçlandırma için eğim analiz haritası Şekil 5.43 Ağaçlandırma için bakı analiz haritası Şekil 5.44 Ağaçlandırma için yükseklik analiz haritası Şekil 5.45 Ağaçlandırma için toprak analiz haritası Şekil 5.46 Ağaçlandırma için jeoloji analiz haritası Şekil 5.47 Ağaçlandırma için su varlığı analiz haritası Şekil 5.48 Ağaçlandırma için şimdiki alan kullanımı analiz haritası Şekil 5.49 Ağaçlandırma için ulaşım analiz haritası Şekil 5.50 Ağaçlandırma için mülkiyet analiz haritası Şekil 5.51 Özel ağaçlandırma için eğim analiz haritası Şekil 5.52 Özel ağaçlandırma için bakı analiz haritası Şekil 5.53 Özel ağaçlandırma için yükseklik analiz haritası Şekil 5.54 Özel ağaçlandırma için toprak analiz haritası Şekil 5.55 Özel ağaçlandırma için jeoloji analiz haritası Şekil 5.56 Özel ağaçlandırma için su varlığı analiz haritası Şekil 5.57 Özel ağaçlandırma için şimdiki alan kullanımı analiz haritası Şekil 5.58 Özel ağaçlandırma için ulaşım analiz haritası Şekil 5.59 Özel ağaçlandırma için mülkiyet analiz haritası Şekil 5.60 Yerleşim için eğim analiz haritası Şekil 5.61 Yerleşim için bakı analiz haritası Şekil 5.62 Yerleşim için yükseklik analiz haritası Şekil 5.63 Yerleşim için toprak analiz haritası Şekil 5.64 Yerleşim için jeoloji analiz haritası Şekil 5.65 Yerleşim için su varlığı analiz haritası Şekil 5.66 Yerleşim için şimdiki alan kullanımı analiz haritası Şekil 5.67 Yerleşim için ulaşım analiz haritası x

11 Şekil 5.68 Yerleşim için görsel etki analiz haritası Şekil 5.69 Yerleşim için mülkiyet analiz haritası Şekil 5.70 Endüstri için eğim analiz haritası Şekil 5.71 Endüstri için bakı analiz haritası Şekil 5.72 Endüstri için yükseklik analiz haritası Şekil 5.73 Endüstri için toprak analiz haritası Şekil 5.74 Endüstri için jeoloji analiz haritası Şekil 5.75 Endüstri için su varlığı analiz haritası Şekil 5.76 Endüstri için şimdiki alan kullanımı analiz haritası Şekil 5.77 Endüstri için ulaşım analiz haritası Şekil 5.78 Endüstri için mülkiyet analiz haritası Şekil 5.79 Rekreasyon için eğim analiz haritası Şekil 5.80 Rekreasyon için bakı analiz haritası Şekil 5.81 Rekreasyon için yükseklik analiz haritası Şekil 5.82 Rekreasyon için su varlığı analiz haritası Şekil 5.83 Rekreasyon için şimdiki alan kullanımı analiz haritası Şekil 5.84 Rekreasyon için ulaşım analiz haritası Şekil 5.85 Rekreasyon için görsel etki analiz haritası Şekil 5.86 Rekreasyon için mülkiyet analiz haritası Şekil 5.87 Hobi bahçesi uygunluk haritası Şekil 5.88 Ağaçlandırma uygunluk haritası Şekil 5.89 Özel ağaçlandırma uygunluk haritası Şekil 5.90 Yerleşim uygunluk haritası Şekil 5.91 Endüstri uygunluk haritası Şekil 5.92 Rekreasyon uygunluk haritası Şekil 5.93 Nitelik faktörlerine göre alternatiflerin değerlendirilmesi Şekil 5.94 Alan kullanım kararlarını gösteren sentez haritası Şekil 5.95 Örnek taş ocağının topografyası Şekil 5.96 Örnek taş ocağı kesiti Şekil 5.97 Örnek taş ocağı onarımı akış şeması Şekil 5.98 Patlatmalar ile şev ayna eğimlerinin düşürülmesi (Norman et al. 1997) Şekil 5.99 Onarım için uygun şev açısı (White 2000) xi

12 Şekil Onarımda kullanılabilecek eğim şekilleri Şekil Hasanoğlan Taş Ocakları nın onarımında dik şevli alanlar için uygun toprak profili (Başal vd den değiştirilmiştir) Şekil Hasanoğlan Taş Ocakları nın onarımında eğimli ve düz alanlar için ideal toprak profili (Başal vd den değiştirilmiştir) Şekil Hasanoğlan Taş Ocakları nın onarımında uygulanabilecek gradoni tipi teras örneği xii

13 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Taş ocağı işletmelerindeki bazı ekipmanların gürültü seviyeleri (Çaldıran 1995, Massassi et al. 1997, Sharma et al. 2000)...6 Çizelge 1.2 Gürültü risk dereceleri ve insan üzerine olan etkileri (Güler ve Çobanoğlu 1994)...7 Çizelge 1.3 Çevre ve Orman Bakanlığı hava kalite indeksi (Anonim 2008a)...8 Çizelge 1.4 Risk seviyesine göre değişen bina hasar türleri (Evergen ve Kuzu 1996)...10 Çizelge 4.1 AHS değerlendirme ölçeği (Saaty 1990)...45 Çizelge 5.1 Hasanoğlan Taş Ocakları nın mevcut durumu...49 Çizelge 5.2 Taş ocakları emisyon değerleri (Anonim 2007b)...52 Çizelge yılları arası Elmadağ Meteoroloji İstasyonu sıcaklık verileri (Anonim 2004b)...58 Çizelge yılları arası Elmadağ Meteoroloji İstasyonu yağış verileri (Anonim 2004b)...59 Çizelge yılları araında Hasanoğlan ın nüfusu (TUİK 2007)...73 Çizelge 5.7 Hasanoğlan taş ocakçılığının çevre üzerindeki fiziksel etkileri ve tanımlamak için kullanılan metotlar...81 Çizelge 5.8 Onarım ve taş ocakcılığı sonrası alan kullanım için gerekli veriler (Ramani et al., 1990)...98 Çizelge 5.9 Doğal faktörlerin alan kullanım uygunluğunun belirlenmesinde etki dereceleri Çizelge 5.10 Kültürel faktörlerin alan kullanım uygunluğunun belirlenmesinde etki dereceleri Çizelge 5.11 Alan kullanım hedef ve politikalarına ilişkin faktörlerin alan kullanım uygunluğunun belirlenmesinde etki dereceleri Çizelge 5.12 Analiz haritalarının oluşturulmasında kullanılan değerlendirme faktörlerinin katkı dereceleri Çizelge 5.12 Nitel faktörlere ilişkin matris Çizelge 5.13 Doğal faktörler matrisi Çizelge 5.14 Alternatiflere göre doğal faktörlerden eğim matrisi Çizelge 5.15 Alternatiflere göre doğal faktörlerden jeolojik yapı matrisi xiii

14 Çizelge 5.16 Alternatiflere göre doğal faktörlerden bakı matrisi Çizelge 5.17 Alternatiflere göre doğal faktörlerden su varlığı matrisi Çizelge 5.18 Alternatiflere göre doğal faktörlerden yükseklik matrisi Çizelge 5.19 Alternatiflere göre doğal faktörlerden toprak matrisi Çizelge 5.20 Tüm doğal faktörler matrisi Çizelge 5.21 Kültürel faktörler matrisi Çizelge 5.22 Alternatiflere göre kültürel faktörlerden ulaşım matrisi Çizelge 5.23 Alternatiflere göre kültürel faktörlerden önceki alan kullanımı matrisi..181 Çizelge 5.24 Alternatiflere göre kültürel faktörlerden demografik yapı matrisi Çizelge 5.25 Alternatiflere göre kültürel faktörlerden ekonomik yapı matrisi Çizelge 5.26 Alternatiflere göre kültürel faktörlerden mülkiyet matrisi Çizelge 5.27 Alternatiflere göre kültürel faktörlerden yakın çevre alan kullanımı matrisi Çizelge 5.28 Tüm kültürel faktörler matrisi Çizelge 5.29 Alan kullanım hedef ve politikalarına ilişkin faktörler matrisi Çizelge 5.30 Alternatiflere göre alan kullanım hedef ve politikaları faktörlerinden yörede yeni iş olanakları matrisi Çizelge 5.31 Alternatiflere göre alan kullanım hedef ve politikaları faktörlerinden gelir düzeyinin arttırılması matrisi Çizelge 5.32 Alternatiflere göre alan kullanım hedef ve politikaları faktörlerinden rekreasyon gereksinimleri matrisi Çizelge 5.33 Alternatiflere göre alan kullanım hedef ve politikaları faktörlerinden görünebilirlik matrisi Çizelge 5.34 Tüm alan kullanım hedef ve politikalarına ilişkin faktörler matrisi Çizelge 5.35 Hasanoğlan Taş Ocakları yakın çevresi toprak özellikleri Çizelge 5.36 Onarımda kullanılabilecek ağaç, ağaççık ve çalı türleri (Ürgenç 1995, 1998, Akpınar 2005) xiv

15 1. GİRİŞ İnsan ve toplum yaşamının en önemli parçalarından biri olan doğal kaynaklar, ülkelerin sosyo-ekonomik kalkınmaları için gerekli olan hammadde ve enerjiyi de sağlamaktadır. Orman ve tarım gibi yenilenebilir kaynakların dışında üretim ve tüketimde kullanılan hammadde ve enerjinin büyük bölümü toprak ve taştan elde edilmektedir. Taş, sözcük anlamı ile kimyasal veya fiziksel durumu değişiklikler gösteren, rengini içindeki maden, tuz ve oksitlerden alan sert ve katı madde olarak tanımlanırken, taş ocağı yapı işlerinde kullanılacak taşların çıkarıldığı yer olarak ifade edilmektedir (Anonim 1987). Taş ocakları insanoğlunun taşa şekil vermesinden itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu da, Hitit, Roma ve Bizans dönemlerinde kullanılmış çok sayıda tarihi taş ocağına sahiptir. Bugün ayakta duran birçok tarihi anıt ve taş yapılar içeren arkeolojik alanlarda bu taş ocaklarından alınmış taşlar kullanılmıştır (Saltık vd. 2007). Romalıların az miktarda kullandığı taşlar yakınlardaki ocaklardan sağlanarak taşıma sorunu aşılmaktaydı. Topraklarının genişlemesiyle elde ettikleri yeni kaynakları kullanmakta çok gecikmeyen Romalılar, kendileri için yeni olan bazı taş cinslerini, tanıştıkları farklı kültürlerin de etkisiyle yaygın biçimde kullanmaya başlamışlardır. Roma'da kullanılan yapı taşlarından mermer dışındakilerin ticari açıdan fazla bir önemi yoktu. Mermerin yaygınlaşmaya başlaması ve Romalıların betonu geliştirmesi ile özellikle kil, kireç taşı, kum, çakıl ve agregaya olan ihtiyaç, taş ocaklarının daha yoğun bir şekilde kullanımını ortaya çıkarmıştır (Belli 2007). Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu dönemlerinde de taş ocakları gelişerek faaliyetlerine devam etmiştir. Taş ocaklarından çıkarılan taşlar köprü, kervansaray, cami, kilise, kümbet, şifahane, medrese gibi yapılarda hem yapı hem de süsleme taşı olarak yoğun bir şekilde kullanılmıştır. 1

16 Endüstri devrimi ile birlikte hızla artan nüfusun taleplerinin karşılanması başta inşaat sektörü olmak üzere birçok sektörü hareketlendirmiştir. Özellikle inşaat sektöründe, hammadde ve işlenmiş olarak, ulaşımdan barınmaya kadar geniş bir yelpazede kullanılan malzemelerin tek kaynağı doğa olmuştur (Akpınar 2000). Günümüzde insanların gereksinimlerinin sonucu, yapı elemanlarına olan talebin artmasıyla birlikte, teknoloji ve iş makinelerinin gelişmesi taş ocaklarının sayısında, çalışılan alanlarda ve çıkartılan malzemenin miktarında artışa sebep olmuştur (Akpınar 2000). Sayısal ve boyutsal artışın yanı sıra, rezerv miktarı, malzemenin kalitesi, maden ile kullanılacağı yer arasındaki mesafe, servis yolu, mülkiyet durumu gibi jeolojik, teknik ve ekonomik faktörlere bağlı olarak seçilen ocak ve işletme yeri nedeniyle, seçilen alanının yakın ve uzak çevresi işletme sırasında ve sonrasında ortaya çıkan çevresel etkilerle ekolojik, ekonomik ve estetik yönden etkilenmektedir (Akpınar 2000). Madencilik yönünden bakıldığında tesislerin kurulması büyük yatırımlar gerektirdiğinden yer seçimi, ilk yatırım ve işletme dönemi giderleri üzerinde önemli rol oynamaktadır. Diğer sanayi dallarının aksine, maden sahalarının seçiminde jeolojik yapı önemlidir. Maden sahaları ve tesisleri, enerji, su, malzeme gibi gereksinimlerin kolay ve ucuz olarak sağlanmasına olanak vermelidirler. Bunlardan başka, kamulaştırma durumları ve topografyası ile çevre şartlarının uygunluğu yer seçiminde önemli rol oynayan faktörlerdir. Ayrıca, alanın ihtiyaca yeterli, gelecekteki genişlemelere uygun ve madencilik faaliyetlerinden etkilenmemesi istenir (Konuk ve Saraç 1986). Bir tarafta insanların yenilenemez ya da yenilenmesi binlerce yıl süren madenleri kullanma zorunluluğu, diğer tarafta tahrip edilen bir çevrenin olması, sürdürülebilir kullanım kavramını ortaya çıkarmıştır. Sürdürülebilirlik; insanların doğaya verdikleri her zararın ve aşırı kullanımın kendilerine daha çok zarar verdiğini anlamaları ile başlayan ve gelecek nesillerin ihtiyaçlarını garantiye alabilmeleri ve kendi ihtiyaçlarını 2

17 karşılayabilmeleri için bir dengede devam ettirilmesi gerekliliğine dayandırılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Taş ocaklarının çevresel etkileri; bulunduğu alanın çevresel faktörlerine, alt yapıya, alınan önlemlere, yerin iklimsel özelliklerine ile işletme esnasındaki meteorolojik koşullara göre değişiklik göstermekle beraber diğer açık ocak madencilik çalışmalarının neden olduğu çevresel etkilere benzer özellikler içermektedir (Akpınar 2000). Genel olarak taş ocakları arazinin topografyasında değişim, görsel peyzaj değerlerinde meydana gelen değişim, bitki örtüsünün ve üst toprağın tamamen kaldırılması; su rejiminde değişiklikler, patlatma sırasındaki gürültü, toz ve taş fırlamaları; riperleme, yükleme, boşaltma, kırma, taşıma sırasında meydana gelen toz; artık ve atıkların rüzgar ve su ile taşınması, taşınan malzemenin toksit özelliği göstermesi ve şantiyenin atık kirliliği gibi etkilerle çevreye zararlı olabilmektedir (Akpınar 1994, Chaulya et al. 2001, Jim 2001, Kuzu and Ergin 2005, Sharma et al. 2000). İşletmenin ve çevresinin tüm yaşam ortamlarının etkilenmemesi ya da etkinin en az olabilmesi için yer seçiminde tüm çevresel faktörler göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Ekonomik ve sosyal gelişmeye engel olmaksızın, çevre değerlerini ekonomik politikalar karşısında korumak, planlanan bir faaliyetin yol açabileceği bütün olumsuz çevresel etkilerin önceden tespit etmek, gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamak gerekmektedir (Anonim 2003). Türkiye de sürdürülebilir bir çevre yönetiminin gerçekleştirilmesinin temelini Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) sürecinin yasal, yönetsel ve teknik altyapısının güçlendirilmesi oluşturmaktadır. Bu sayede, taş ocakcılığının başlamasıyla beraber çevreye olabilecek sürekli ve geçici etkilere karşı tedbirlerin alınması yeniden kazanımda kolaylıklar sağlamaktadır. Taş ocakcılığı faaliyetlerinin son bulmasından sonra tahrip edilen alanın yeniden kazandırılmasına yönelik tarihli Madencilik faaliyetleri ile bozulan 3

18 arazilerin doğaya yeniden kazandırılması yönetmeliği ile özellikle orman dışı sayılan alanlarda yeni düzenlemeler getirilmiştir (Anonim 2007a). Çalışma alanı içerisinde kalan Hasanoğlan Taş Ocakları rezerv durumu iyi olsa bile Hasanoğlan ile iç içe bulunması, toz, gürültü, yer sarsıntıları, görsel etki, topograya değişimi, erozyon gibi faktörlerle insanlar ve çevre üzerinde negatif bir etkiye sahip olduğundan dolayı veya faaliyetlerinin son bulmasından sonra hem yasal olarak hem de çevresel etkilerinin devam etmemesi için yeniden kazanılması gerekmektedir. Bu alanların kentsel kullanımlara uygun olarak yeniden kazandırılmasına yönelik olan çalışmada, öncelikli olarak genel anlamada taş ocakcılığı ve çevresel etkileri incelenmiştir. Daha sonra çalışma alanı özelinde Hasanoğlan Taş Ocakları nın mevcut durumu, Hasanoğlan ve çevresinin doğal ve kültürel durumu ile çevre üzerindeki etkileri ortaya konulmuştur. Hazırlanan veriler ışığında, çalışma alanının kentsel kullanıma yönelik alan kullanım kararları hazırlanmış ve onarıma yönelik önerilerde bulunulmuştur. 1.1 Taş Ocakçılığı Kavramı ve Üretim Yöntemleri Açık ocak işletmeciliği şeklinde yapılan taş ocakcılığı, yeraltında bulunan materyalin üzerindeki toprak ve kaya tabakasının kaldırılarak, dışarı çıkartılması işlemi olarak tanımlanmaktadır. Taş ocakcılığı, materyalin bulunduğu alanda mevcut durumdaki bitki ve yapıların alandan çıkarılması ile başlamaktadır. Yüzey temizliğini takiben taşın ana materyaline ulaşabilmek için üzerindeki toprağın kaldırılmasından sonra üretime geçilmektedir. Yeryüzü topografyası ve materyalin şekline göre, taş ocaklarında değişik şekillerde üretim yapılabilmektedir. Her üretim şeklinde üretime özgü bir takım arazi değişiklikleri meydana gelmektedir. Meydana gelen bu arazi değişiklikleri nispeten arazi düzenlemesi çalışmalarına temel dayanak teşkil etmektedir. 4

19 Açık ocak işletmeceliğinde alınacak materyalin konumu, arazinin eğim durumu gibi farklı nedenlerden tepe, çukur, alansal ve üç yönde olmak üzere dört farklı yöntemle üretim yapılmaktadır (Köse vd. 1993). Taş ocakcılığında en çok tepe ve üç yönde ilerleyen üretim yöntemi kullanılmaktadır. Tepe üretim yöntemi: Çıkarılacak olan taş kütleleri bir tepeye veya yamaca doğru uzanmış olarak bulunuyorsa taş üretimi ana nakliye düzlemi üzerinde ve yukarıdan aşağıya doğru şev basamakları şeklinde ilerlemektedir. Şekil 1.1 Tepe üretim yöntemi Üretilen maden, yerçekiminden yararlanılarak yukarıdan aşağı doğru nakledilmektedir. Bu yüzden nakliye donanımı olarak özel bir donanım kullanmaya gerek yoktur (Köse vd. 1993). Üç yönde ilerleyen üretim yöntemi: Bu üretim şeklinde açık ocağın başlangıç şekline göre üç veya dört yönde ilerleme sağlanmaktadır. Uzun kazı basamaklarının söz konusu olması nedeniyle verimli tarım toprağı homojen ve selektif bir biçimde kaldırılmaktadır. İç döküm imkânları çok azdır (Köse vd. 1993). 5

20 1.2 Taş Ocaklarının Çevresel Etkileri Taş ocakları hava kirliliği, patlatmalar, topografya değişimi, hidrojeolojik bozulmalar, bitki ve toprak örtüsünün kaldırılması ile çevresel etkilere neden olabilmektedir. Gürültü: Taş ocağı işletmelerinde; delme patlatma işlemlerinde olduğu gibi kazı ve yükleme işlemlerinde de yüksek seviyelerde gürültü açığa çıkmakta ve yayılmaktadır. Ayrıca, cevher hazırlama tesislerindeki yüksek kapasiteli elek, değirmen, kırıcı gibi ekipmanları da önemli gürültü kaynakları arasında göstermek mümkündür (Çizelge 1.1) (Ediz vd. 2002, Çınar 2005). Çizelge 1.1 Taş ocağı işletmelerindeki bazı ekipmanların gürültü seviyeleri (Çaldıran 1995, Massassi et al. 1997, Sharma et al. 2000) İş Çeşidi Şiddet (db) Uzun ayakta üretim, delik delme, zincirli konveyör ile kömür nakli Cevher nakledilen kuyubaşı Kompresör Jeneratör istasyonları Ayırma elekleri Kör kuyular, cevher transfer noktası Kafes vagon giriş-çıkışı, skipler Pnömatik ekipmanla galeri ilerlemesi Emici ana radyal vantilatör Ağır iş makinelerinin kullanılması, çalışmalar sırasında aşırı seviyelerde gürültü kirliliği ile karşı karşıya kalınmasına yol açmakta ve gürültüsüz bir ortamı bulmak mümkün olmamaktadır (Çınar 2005). Meydana getirdiği olumsuz etkilere bağlı olarak, gürültü seviyeleri Çizelge 1.2' deki gibi derecelendirilmektedir (Güler ve Çobanoğlu 1994). 6

21 Çizelge 1.2 Gürültü risk dereceleri ve insan üzerine olan etkileri (Güler ve Çobanoğlu 1994) Risk Gürültü Derecesi Seviyesi db Etki 1.Derece Konforsuzluk, rahatsızlık, Öfke, kızgınlık, uyku düzensizliği ve konsantrasyon bozukluğu. 2. Derece Fizyolojik reaksiyonlar, kan basıncı artışı, kalp atışlarında ve solunumda hızlanma, beyin sıvısındaki basıncın azalması, ani refleksler 3. Derece Fizyolojik reaksiyonların artması, baş ağrıları 4. Derece 120 İç kulakta devamlı hasar, dengenin bozulması 5. Derece 140 Ciddi beyin tahribatı Toz oluşumu ve hava kirliği: Taş ocaklarında, materyalin çıkarılmasında delme, patlatma, parçalama, yükleme ve taşıma gibi aktiviteler toz oluşumu ve hava kirliliğinin potansiyel kaynaklarıdır (Sinha and Banerjee 1994, Langer 2001). Taş ocağında yapılan her bir faaliyet farklı askıdaki partikül madde (APM) emisyon oranlarına sahiptir ve her bir faaliyet için emisyon faktörünün saptaması, hesaplamanın en önemli kısmıdır. Hava kalitesinin etkisini değerlendirmek için APM nin temel kaynakları aşağıda verilmiştir (Chaulya et al. 2001). a) Delme: Patlama delikleri iki delme makinesinin yardımıyla kayaların içine fazla yüklenilerek delinebilmektedir. Kuru durumlarda, bu delme operasyonu toz doğurmaktadır. Bu tip durumlar genellikle iş makineleri ve maden işçileri için tehlike yaratmaktadır. b) Patlatma: APM için kaynak durumunda anlık olarak görülmektedir. c) Kayaların yüklenmesi: Kaya kütlesi patlama tarafından gevşetilmekte ve hidrolik yükleyiciler (3,9 m 3 ) tarafından kamyonlara (35 ton) yüklenmektedir. Çalışma alanında böyle iki yükleyici yükleme için kullanılabilir. Aynı şekilde her gün için toplam sekiz kamyon da kullanılabilmektedir. Kamyonlar en az altı tekerleğe sahiptir. Her bir kamyon saatte ortalama 6 km yol almaktadır. Yükleme ve taşıma hareketleri taşıma güzergahı üzerinde APM ye yol açmaktadır. d) Maden cevheri aşaması: Kayaların küçük parçalar halinde ezilmesi gerekmektedir. Bir yükleyici (6 m 3 kapasiteli) ve döner ezici, taşları parçalamak 7

22 ve ezmek için kullanılmaktadır. Cevherin ezilmesi ve kemerli bantlarla transferi toz üretiminin en önemli kaynağıdır. e) Taşıyacağından fazla yükleme: Fazla yükleme yapılması sonucu özellikle ulaşım hattı boyunca bir çizgi halinde toz kaynağı görülmektedir. f) Yığın şekli: Fazla materyal ve düşük kalitedeki taş buldozerler tarafından biçim ve türüne göre önceden belirlenen yığınlara ayrılırlar. Kamyon, dozer ve greyder çalışmaları APM yi oluşturmaktadır. g) Yığınlar: Yığınların çıplak yüzeyi rüzgar erozyonundan dolayı APM oluşturmaktadır. Emisyon oranı rüzgar hızına bağlı olarak değişmektedir. h) Araç hareketleri: Damperli kamyonlar, dozerler, tankerler gibi araç hareketleri kaplamasız yollar üzerinde araçların geçişleri tozu meydana getirmektedir (Chaulya et al. 2001). Herbir faaliyet sebebiyle oluşarak askıda bulunan toz, çalışanlar ve çevredeki insanlar için sağlık yönünden birçok hastalığın sebebi olabilmektedir (Çizelge 1.3). Çizelge 1.3 Çevre ve Orman Bakanlığı hava kalitesi indeksi (Anonim 2008a) Hava Kalitesi İndeksi (HKİ) (mg/m 3 ) Sağlık Seviyesi Uyarılar 0-50 arasında İyi Yok arasında Orta Nadiren hassas olan kişiler, uzun süreli ve yoğun efor sarfını azaltmayı dikkate almalıdır arasında Kalp veya solunum hastalığı (astım gibi) olan kişiler, Hassas gruplar yaşlılar ve çocuklar uzun süreli ve yoğun efor sarfını için sağlıksız azaltmalıdır arasında Sağlıksız Kalp veya solunum hastalığı (astım gibi) olan kişiler, yaşlılar ve çocuklar uzun süreli ve yoğun efor sarfından kaçınmalıdır. Bunun dışında herkes, uzun süreli ve yoğun efor sarfını azaltmalıdır arasında Çok sağlıksız Kalp veya solunum hastalığı (astım gibi) olan kişiler, yaşlılar ve çocuklar dış ortamda yapılan tüm fiziksel aktivitelerden kaçınmalıdır. Bunun dışında herkes, uzun süreli ve yoğun efor sarfından kaçınmalıdır arasında Tehlikeli Kalp veya solunum hastalığı (astım gibi) olan kişiler, yaşlılar ve çocuklar evlerinde kalmalıdır ve aktivite seviyelerini düşük tutmalıdır. Bunun dışında herkes, dış ortamda yapılan tüm fiziksel aktivitelerden kaçınmalıdır. 8

23 Kimyasal yapısında kalsiyum karbonat (CaCO 3 ) ve magnezyum karbonat (MgCO 3 ) bileşenleri bulunan kireç taşının içinde, değişik oranlarda alüminyum, silisyum, demir, kükürt gibi elementler de bulunmaktadır. Kireç taşının sönmemiş kirece dönüştürülmesi sırasında kimyasal reaksiyon için o C arasında sürekli bir ısıya ihtiyaç duyulmaktadır. Endotermik olan böyle tepkime sonucu kireç taşından (CaCO 3 ) sönmemiş kirecin (CaO) elde edilmesi ile açığa CO 2 çıkmaktadır. Bunun yanı sıra özellikle kireç taşı ocaklarında kirece dönüşümde ısı kaynağı olarak kullanılan kömürden dolayı CO, CO 2 ve SO 2 yoğunlaşmaları da hava kirliliğinin diğer önemli kaynağıdır. Yer sarsıntıları, hava şoku ve taş savrulmaları: Taş ocağında patlayıcı maddelerin kaya kütlelerini parçalamak amacıyla kullanılması durumunda çevreye verebileceği zararları, taş savrulması, hava şoku, toz emisyonu ve yer sarsıntısı olmak üzere başlıca dört değişik gruba ayırmak mümkündür (Hock and Bray 1977, Langer 2001). Sıcaklık veya şok tesiri ile kimyasal değişikliğe uğrayan, yüksek derecede ısı ve hacimde gaz meydana getiren, katı, sıvı veya gaz halindeki kimyasal maddeler, patlayıcı maddeler olarak isimlendirilmektedir. Patlayıcılar kaya kütlelerini kırmak amacıyla kullanıldığında, temel olarak, ses üstü hızda gelişen kimyasal reaksiyonun yarattığı şok enerjisi etkin olmaktadır. Reaksiyon sonucu oluşan gaz ürünlerinin çok büyük basınçlar ile çatlaklara doluşması, parçalama işlemini tamamlamakta ve parçalanmış kütleyi gevşeterek ötelemektedir (Hüdaverdi ve Kuzu 2005). Patlayıcı maddeler kaya kütlesi içerisinde iyi bir şekilde yerleştirilmediği takdirde, reaksiyon sonucu oluşan yüksek basınçlı gaz ürünleri bulabildikleri çatlaklardan atmosfere erken temas ederler. Çok yüksek hızla oluşan gaz boşalımı kaya kütlesinde bir kısım yırtılmalara sebep olurken beraberinde kaya parçalarını da hareketlendirmektedir. Böylece savrulan kaya parçaları çevrede tehlike yaratmaktadırlar (Yılmaz vd. 2005). 9

24 Önlem alınmadığı durumlarda kaya çatlaklarından dış atmosfere hızla ve erken reaksiyon ürünü gazlar, yüksek boyutlarda gürültü düzeyine ulaşarak hava şoku dalgalarına dönüşmektedirler. Şok dalgası çoğunlukla insanlar üzerinde psikolojik etkilere neden olmakla beraber, zaman zaman dalgalar şiddetli olabilmekte, camların kırılması, duvar sıvaların dökülmesi ve bacaların yıkılması gibi yapılarda hasara yol açabilmektedir (Yılmaz vd. 2005). Patlamalar sonucu en fazla hissedilen ve şikayet konusu olan yer sarsıntılarıdır. Çünkü yer sarsıntıları deprem ile benzer etkiler yapabilmekte ve çok uzaklarda da kendini hissettirebilmektedir. Oluşan sarsıntılar binalarda kalıcı hasarların meydana gelmesine neden olmaktadır (Çizelge 1.4), (Yılmaz vd. 2005). Çizelge 1.4 Risk seviyesine göre değişen bina hasar türleri (Evergen ve Kuzu 1996) Partiküler Hız (mm/sn) Kum, Kil, Çakıl Temel Kayaç Cinsi Mermer, Granit, Mermer Gnays, Arduvaz Kireçtaşı Risk Seviyesi (kg/m) Hasar Sınıflaması Binalardaki Hasar Seviyesi Hasarsız Kırılmalar gözlenmez Eşik Hasar Küçük çatlaklar, sıva düşmeleri Hafif Belirgin kırılmalar, sıva ayrılmaları Esaslı Hasar Geniş açıklıkta kırılmalar Hidroloji: Taş ocağı su kullanımı ve ocakcılık faaliyetleri tarafından yer altı su seviyesinin azalması, patlama ve taş ocağı faaliyetlerinden dolayı kuyuların bulanıklaşması, kayaların kaldırılmasından dolayı kanal akışlarının kesilmesi ve yüzey su derelerinde sıcaklık değişimi (termal değişim) taş ocaklarının hidroloji üzerine yapmış olduğu etkilerdir (Langer 2001, Green et al. 2005). Taş ocaklarından kademeler halinde malzeme alınarak taban seviyesi düşmekte, zaman zaman oldukça düşük kotlara inilmekte ve malzemenin alındığı boşluklara ise yer altı suyu birikmektedir. Buna bağlı olarak yeraltı su seviyesi düşmekte, bu ise özellikle çevre-bitki ilişkisini olumsuz yönde etkilemektedir (Langer 2001, Green et al. 2005). 10

25 Topoğrafyanın değişimi: Açık ocak madenciliği, genelde yeraltında veya mostra haldeki maden cevherinin üzerindeki toprak ve kaya tabakasından oluşan üst katmanın kaldırılması ve cevherin çıkarılması anlamına gelmektedir (Ramani 1987). Genişliği 1 km ve derinliği 50 metreyi geçen taş ocakları hem doğal yapıyı bozmakta hem de görsel olarak kötü görünmektedir. Her ne şekilde olursa olsun istenilen özelliklerde taş üretimi için bu örtü tabakasının kaldırılması gerekmektedir. Taş ocaklarında, doğal çevre yapısını bozan ana etkenlerden birisi anakayanın açığa çıkarılması için yapılan dekapaj işlemleridir. Dekapaj işleminde doğrudan arazi topografyası hedef alınmaktadır. Bu işlem sonucunda, toprak ve bitki örtüsü kayıpları, topografyadaki değişiklikler ve çok miktarlarda taş artıkları oluşmaktadır. Dekapaj işleminden sonraki aşama olan taş bloklarının üretimi aşamasından itibaren, açık ocak oluşmaya başlamaktadır. Bu işlemlerin devam ettiği süreye bağlı olarak ocak boyutu yatay ve düşey mesafelerde genişlemekte ve açılan boşluk miktarı gittikçe artmaktadır. Taş ocak işletmelerinden alınan taş blokları nedeniyle oluşan çukurluklar, doğal morfoloji üzerinde en fazla değişikliğe neden olan faktörlerdendir (Çelik vd. 2003). Görsel değerlere olan etkisi: Morfolojik yapının ortaya konulması yönünden topoğrafik yapı, eğim ve yükseltiler önemlidir. Yükseklik arttıkça yörenin çevre ile görsel ilişkisi ve çevreden de yörenin görünebilirliği artmaktadır. Öncelikle görsel peyzaj değerini olumsuz yönde etkileyen açık ocak işletmesinin görünebilirliği ya da gizlenebilirliği önem kazanmaktadır (Akpınar 1994, Kapageridis and Tsipras 2001). Her açık ocak işletmesi, çevrenin özelliğine bağlı olarak bir etki yaratmaktadır. Her işletme bazı estetik kayıpların yanı sıra çevrenin kendine özgü niteliklerinin de yok olmasına neden olmaktadır. En azından çevrenin kendine özgü perspektifi, kazı çukurlarıyla ya da atık dökümü sahalarıyla kaybolmaktadır. Aynı şekilde, işletme binaları sosyal rekreasyonel tesislerin ve yolların yapımı, iş ve nakliye araçları sayısındaki artış peyzajda bazı görsel değişikliklere neden olabilmektedir (Uğur 2000). 11

26 Mermer ve taş ocaklarında potansiyel görsel etki kaynakları ocağın yapısal özellikleri, hareketli alanlar ve inşaat alanlarıdır. Bütün bu unsurlar ufuk çizgisi üzerinde yükselerek kendilerini doğal çevrede görünür kılmaktadır (Nicholson 1995). Görsel etkinin objektif olarak değerlendirmesi onu etkileyen faktörlerin dikkate alınmasıyla mümkün olmaktadır. Görsel etki, taş ocaklarında üç faktörün değişik oranlardaki birleşimi ile oluşmaktadır (Nicholson 1995). Bunlar; 1. Ocaklardan çıkan maddeler: Bunların şekil, boyut, kütle ve renk bakımından çevre ile mukayesesi sonucunda genel manzarada uyumsuzluk yaratması, 2. Ocakların terk edilmesi: Çevrede görülen olumsuz görüntü, 3. Çalışma süresi: Uzun süreli çalışmalar nedeniyle kalıcı olumsuz etkinin artmasıdır Bu faktörlerden bir tanesi görsel etkiyi oluşturabileceği gibi birden fazla faktör de bu etkiyi oluşturabilmektedir. Ayrıca bu faktörlerin etkisini arttıran bazı olaylar da mevcuttur. Bu olayların mevcudiyeti veya yokluğu görsel etki miktarında önemli değişiklikler yaratabilmektedir. Toprak ve bitki örtüsünün yok olması: Açık ocak madenciliğin ilk safhasını oluşturan bitki örtüsü ve üst toprağın kaldırılması sonucu oluşan zararları bitkisel üretimin durması, verimli üst toprağın kaybolması, alt toprakta tekstür ve strüktür açısından değişikliklerin meydana gelmesi, doğal bitki türlerinin ve toprağın yok olması sonucu hayatı buna bağlı olan mikroorganizma ve faunanın zarar görmesi olarak sıralanabilmektedir (Akpınar 1994, Langer 2001). Rüzgar ve su erozyonu: Özellikle rüzgar ve su erozyonu atık ve artıkların bulunduğu döküm sahalarında etkili olmaktadır. Gevşetilmiş ve üzerinde hiçbir bitki örtüsü bulunmayan atık ve artıklar, yağış ve rüzgâr ile birlikte uzun mesafelere taşınabilmektedir. 12

27 1.3 Taş Ocak İşletmeciliğinin, Çevresel Etkilerinin ve Onarımının Yasal Yönetsel Boyutu Taş ocaklarının faaliyetlerini tanımlayan ve düzenleyen 1901 tarihli ilk yönetmelik olan Taş Ocakları Nizamnamesi dir. Bu nizamnameye göre taş ocağı, sahipli arazide çıkarsa açma ve işletme hakkı arazi sahibine aitti. Sahibinden kiralanan ve hazine arazilerinde ocak açmak ve işletmek için vilayetten izin alınması gerekmekteydi (Anonim 1901). Cumhuriyet döneminde, tarihinde yürürlüğe giren 6309 sayılı Maden Kanunu ve tarih 6664 sayılı Taşocakları Muamelatının Tedviri ve Varidatının Tahsilinin Vilayet Hususi İdarelerine Ait Olduğu Hakkında Kanun ile taş ocaklarının işletme ve açma izinleri valiliklere bağlı özel idare müdürlükleri tarafından verilmeye başlanmıştır (Anonim 1954, 1956) tarihli 3213 sayılı Maden Kanunu ve tarih 5177 sayılı kanunla yapılan değişiklikle birlikte II. Grup madenlere dahil olan taş ocaklarının açma ve işletme izinleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden İşleri Genel Müdürlüğü tarafından verilmektedir (Anonim 1985, 2004a). Taş ocaklarının işletmeye açılması; bütün madenler de olduğu gibi 3213 sayılı Maden Kanunu nun 7. maddesinde belirtilen alanlarda madencilik faaliyetlerinin hangi esaslara göre yürütüleceği ve bu esaslarla ilgili olarak bakanlıklar ve diğer kurum ve kuruluşların vereceği izinlere dair usul ve esasları düzenleyen Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliği ne göre yapılmaktadır. Orman, muhafaza ormanı, ağaçlandırma alanı, kara avcılığı alanı, özel çevre koruma bölgeleri, milli parklar, tabiat anıtları ve parkları, tarım, mera, sit alanları, imarlı alanlar, mücavir alanlar gibi yerlerde yapılacak olan madencilik faaliyetlerinde görev, yetki ve sorumluğu olan bakanlığın onayı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın izni gerekmektedir (Anonim 2004a). Maden ruhsat sahibi, işletme ruhsatı veya sertifikasını aldıktan sonra izin için Valilik, Maden İşleri Genel Müdürlüğü veya ilgili kuruluşa üç ay içinde başvurmak zorundadır. 13

28 Maden ruhsat sahibi, faaliyetlerinde Çevresel Etki Değerlendirmesi uygulanmak zorunda olan projelere dahilse, ÇED raporunu bir yıl içerisinde Çevre ve Orman Bakanlığı na sunmakla yükümlüdür (Anonim 2004a). Kendi başına bir karar verme süreci olmayan, karar verme süreci ile birlikte gelişip onu destekleyen belirli bir proje ve gelişmenin, çevre üzerindeki önemli etkilerinin belirlendiği bir süreç olan Çevresel Etki Değerlendirme, Amerika Birleşik Devletleri nde 1969 da yürürlüğe giren Ulusal Çevre Politikası Kanunu ile çevre yönetim aracı olarak dünya ile tanışmıştır. Türkiye de 7 Şubat 1993 tarihinde yürürlüğe giren ÇED yönetmeliği 1997 ve son olarak da 16 Aralık 2003 yenilenerek uygulanmaya devam edilmiştir. ÇED, ekonomik ve sosyal gelişmeye engel olmaksızın, çevre değerlerini ekonomik politikalar karşısında korumak, planlanan bir faaliyetin olumsuz çevresel etkilerin önceden tespit edilip, gerekli tedbirlerin alınmasını amaçlamaktadır. ÇED, proje ve gelişmelerle ilgili karar vericilerin daha bütünsel, yani kararı etkileyecek birden fazla faktörü göz önünde bulundurarak daha sağlıklı karar verilmesine ve böylece doğabilecek çevresel etkileri net bir şekilde göstermeyi hedeflemektir (Anonim 2003). Maden ruhsat sahibinin seçme ve eleme kriterleri uygulanacak projelere tabi olması durumunda ise, Proje Tanıtım Dosyası nı Çevre ve Orman Bakanlığına üç ay içinde sunmak zorundadır. Taş ocakcılığını ilgilendiren 100 e yakın yasa ve yönetmelik bulunmaktadır. Özellikle, taş ocağı işletmeleri, taş ocakcılığı faaliyeti sırasında, başta 2872 sayılı Çevre Kanunu, 5177 sayılı Maden Kanunu, 6831 sayılı Orman Kanunu ve Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği, Su Kirliği Kontrolü Yönetmeliği, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Toprak Kirliliği Yönetmeliği, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Gürültü ve Kontrol Yönetmeliği, Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği, Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliği olmak üzere yönetmeliklerle belirtilen çevresel etkilerin önlenmesine yönelik kurallara uymakla yükümlüdür. 14

29 Taş ocakcılığı faaliyetlerinin bitmesi sonucu bozulan arazilerin doğaya yeniden kazandırılması gerekmektedir. Bunun yapılması tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu na göre zorunlu olmakla birlikte tarihli Madencilik faaliyetleri ile bozulan arazilerin doğaya yeniden kazandırılması yönetmeliği ile özellikle orman dışı sayılan alanlarda yeni düzenlemeler getirilmiştir (Anonim 2007a). Bu yönetmelikle madencilik faaliyetleri ile malzeme ve toprak alınması için arazide yapılan kazılar, dökümler ve doğaya bırakılan atıklarla bozulan doğal yapının, doğaya yeniden kazandırılması amaçlanmaktadır. Bu yönetmelik, taş ocakcılığında bulunacak olan tüzel ve gerçek kişiler maden çıkarma ruhsatı almadan önce bozulan doğanın yeniden düzenlenmesi, doğal dengenin kurulması ve alanın canlılar tarafından tekrar kullanılmasına yönelik Doğaya Yeniden Kazandırma Planı hazırlamakla yükümlü hale getirilmiştir. Ayrıca bu planlamalarda, taş ocakcılığı yapılmadan önce arazi özellikleri ne kadar kötü olursa olsun daha iyi duruma getirilmesi vurgulanmıştır. 1.4 Peyzaj Onarım Kavramı ve Aşamaları Çevre sorunlarının ana nedeni, dünyada var olan ekolojik dengenin çoğunlukla insanoğlu tarafından bozulmasıdır. Bu bozulmada önemli rol oynayan madenciliğin dâhil olduğu tüm endüstriyel faaliyetler, geçici ve/veya kalıcı etkiye sahip olmaktadır. Hatalı alan kullanımları ve endüstriyel faaliyetlerden dolayı tahrip edilmiş bir alanı çevresel açıdan uygun duruma getirmek, temiz bir çevre ve doğal kaynakların gelecek nesillere aktarılması için zorunludur. Ancak, tahrip edilmiş bir alanın kendi haline bırakıldığında ekolojik dengeye yeniden kavuşması ve kendi kendini onarması çok uzun yıllar alabilmektedir. Uygun bir zaman süreci içinde bu alanların yeniden doğaya kazandırılması için insan yardımına gereksinim bulunmaktadır. Dolayısıyla peyzaj onarımı, tahrip olmuş bir alana, ekolojik, ekonomik ve estetik değerlerinin yeniden kazandırılmasını hedefleyen çalışmaların bütünüdür (Akpınar vd. 1993, Akpınar 1994). Söz konusu ekolojik dengenin bozulmasında diğer endüstriyel aktivitelerin yanı sıra madencilik faaliyetleri de önemli bir pay sahiptir. İyi bir işletme tasarımı, üretim 15

30 esnasında sahaya verilen zararı en aza indirgediği gibi, toprağı sonraki kullanımlara da hazırlamalıdır. Burada da devreye peyzaj onarımı ve aynı çerçevede dikkate alınması gereken alan kullanım planlaması, yeniden kazanma, iyileştirme ve izleme ve bakım aşamaları girmektedir (Akpınar vd. 1993, Akpınar 1994). Alan kullanım planlaması: Alan kullanım planlaması, bir alanın değişik faktörler yönünden irdelenip önerilen kullanımlara uygunluğunun araştırılmasıdır. Aynı zamanda her alan için uygun bir kullanım ve her kullanım için uygun bir alan bulunabileceği ilkesinin çift taraflı işletilerek alan kullanımının geliştirilmesine olanak sağlayacak planlamalar dizinidir. Bu tip planlama çalışmaları, çevre değerlerini koruyarak kaynaklardan optimum düzeyde yararlanmayı sağlar (Akpınar vd. 1993, Akpınar 1994). Planlama çalışmalarının ana hedefi, toplumun ve bireylerin insan onuruna yakışır, sağlıklı, özgür, dengeli ve nitelikli yaşam koşullarına sahip olabilecekleri bir çevre yaratılmasıdır. Bu bağlamda, taş ocakcılığının yarattığı çevre sorunlarını en aza indirgemek, ekoloji-ekonomi arasındaki dengenin kurulmasını sağlamak ve yöre halkına ihtiyaçları doğrultusunda yeni kullanım olanakları sunmak amacıyla, açık ocak madenciliği sonrasında alan kullanım planlaması gerekmektedir. Bu, peyzaj onarım çalışmalarının bir parçası olup tüm madencilik faaliyetlerinin planlanmasıyla başlamakta, üretim süresince de devam etmektedir. Başlangıç aşamasında yörenin sonraki alan kullanımına ilişkin ön kararlar belirlenmektedir. Böyle bir çerçeve plan, ileride alınacak detaylı kararlara temel teşkil eder ve ön değerlendirmeye olanak sağlamaktadır (Akpınar vd. 1993, Akpınar 1994). Nihai alan kullanımının amacının ve hedefinin önceden belirlenmemesi, onarım çalışmalarının kesintiye uğramasına, para ve zamanın boşa harcanmasına ve sonuçta istenmeyen bir durumla karşılaşılmasına neden olabilmektedir. Nihai alan kullanımına baştan karar verildiğinde taş ocakcılığı ve peyzaj onarım faaliyetleri birbiriyle uyumlu bir şekilde yürütülebilmekte ve her iki faaliyet için de en ekonomik ve uygun planlar elde edilebilmektedir (Akpınar vd. 1993, Akpınar 1994). 16

31 Genel bir alan kullanım planlamasında süreç, sorunun tanımlanmasıyla başlayıp, analizdeğerlendirme-sentez yardımıyla çerçeve plan, master plan ve tasarım aşamalarından geçmektedir. Ancak açık ocak madenciliği sonrası alan kullanım planlaması farklılık göstermektedir. Herhangi bir alan kullanım planlama çalışmasında olası alan kullanımları, mevcut doğal ve kültürel değerler dikkate alınarak analiz edilmektedir. Açık ocak madenciliği sonrası alan kullanım planlaması ise mevcudu değerlendirmek değildir. Tüm topografya, toprak, bitki örtüsü vb. ekolojik özelliklerin değişeceği bir alan için kullanım planlaması, sahanın yeniden yaratılmasıdır (Akpınar vd. 1993). Yeniden düzenleme: Planlamalara uygun alanlara kazı-döküm yapılması, dökümde en üste bitkisel toprağın serilebilmesi için öncelikli olarak bu toprakların uygun şekilde istiflenmesi, alt toprak serildikten sonra üst toprağın serilmesi, döküm yapılan sahaların istenilen şev eğim ve yüksekliğe getirilmesi, tesviye, drenaj ve su rejimi kontrolü ve gerekli alt yapının hazırlanması yeniden düzenleme işlerinin ana konularını oluşturmaktadır (Pamukçu 2004). Bitkilendirmeden önce, doğal drenaj yapısını oluşturmak ve uzun vadeli bir stabilizasyon sağlamak için topografya yeniden oluşturulur. Stabilizasyonun olmadığı yerde iyileştirme çalışmaları başarılı olamamaktadır. Son topografya oluşturulurken döküm sahalarında oluşturulan yamaçların eğimlerinin 5-33 arasında olması sağlanmalıdır. Drenaj, yeraltı ve yer üstü suyunun kirlenmesini ve sel baskınlarını önlemek için gereklidir (Norman et al 1997). Geri doldurma ve yeni topografya oluşturma çalışmaları sırasında eğimin ve drenajın yanı sıra, toprağın sıkışması, toprak horizonları arasındaki bağın eksikliği, aşırı nemli ve kuru havalarda üst toprağın yer değiştirmesi, aşırı depolama nedeniyle üst toprağın kimyasal ve biyolojik özelliklerinin değişmesi dikkate alınması gereken faktörlerdir. Üst toprak toplanarak depolanırken, üzeri çayır mera bitkileri ile geçici olarak bitkilendirilerek erozyon nedeniyle taşınması önlenebilmektedir. Ayrıca, depolama süresince toprak yapısındaki bozulmaları önlemek, mikro flora ve faunanın varlığını sürdürmesini ve organik maddeyi korumak için, aerobik şartlar sağlanmalıdır. Her 17

32 katmanın kendi kotlarında dökümü, yeraltı toprak ve su yapısının korunması açısından gereklidir, ama bu çoğu kez mümkün olamamaktadır. Alt toprak ve diğer uygun malzeme taş ocakcılığı sona ermiş sahaya özenle yayıldıktan sonra, üzerine üst toprak serilmelidir. Toprak kısmen kuru olursa daha kolay yayılmaktadır. Arazi hazırlığı sırasında kullanılan ağır iş makineleri, toprakta sıkışmaya neden olmaktadır. Taş ocakcılığı sonrası alan kullanımında özellikle tarımsal kullanım söz konusu ise, bu istenmeyen bir durumdur. Sıkışmanın derecesi, toprağın tipine ve nem oranına bağlı olarak değişmektedir. Üst toprağın yayıldıktan sonra işlenmesi, sıkışmayı azalttığı gibi, toprakta tutulan su miktarını arttırıp yüzey suyu akış hızını düşürerek erozyonu da azaltmaktadır (Pamukçu 2004). Buna göre, taş ocaklarında yeniden düzenleme, dik eğimlerin azaltılması, yüksek basamakların düşürülmesi, çukurların doldurulması, bitkiler için uygun toprak derinliğinin sağlanması, erozyonun azaltılması, uygun su rejiminin ve drenajın düzenlenmesi gibi sebeplerden dolayı yararlı olmaktadır. İyileştirme: İyileştirme faaliyetlerine topoğrafik düzenlemesi tamamlanan sahalarda başlanmaktadır. Amaç, tahrip edilmiş alana biyolojik verimliliğin yeniden kazandırılması ve toprağın geliştirilmesi ile yeniden bitkilendirme çalışmalarını içermektedir (Pamukçu 2004). Toprağın değerlendirilmesi ve geliştirilmesi, ekim-dikim çalışmaları için toprağın uygunluğunun belirlenmesi ve gerekiyorsa iyileştirilmesini içermektedir. Bu çalışmalar arazinin taş ocakcılığı sonrası uygun bir verimliliğe ulaştırılması için şarttır ve bu sayede iyileştirme kısa sürede ve daha ekonomik olarak gerçekleştirilebilmektedir. Bu amaçla faaliyet öncesi üst toprak ve örtü tabakasının, doku, ph, bitki besin maddesi ve toksik madde açısından fiziksel ve kimyasal analizlerinin yapılması gerekmektedir. Örtü tabakasının özelliğinin bilinmesi, tahrip edilmiş sahalardaki sorunların tahmininde ve yorumlanmasında önemli rol oynamakta ve özellikle yeniden bitkilendirme çalışmalarında bitki türlerinin seçiminin daha iyi yapılmasını sağlamaktadır. Örtü tabakasının faaliyet öncesinde ve sonrasında yapılan detaylı analiz ve 18

33 değerlendirmelerine dayanarak, gerekiyorsa üst toprağa uygun bitki besin maddelerinin ve kimyasal iyileştiricilerin uygulanması yoluna gidilmelidir (Akpınar 1994, Pamukçu 2004). Yeniden bitkilendirme: Bitkilendirme; alanın büyüklüğüne, alt yapı olanaklarına, toprak iklim koşullarına, ekim zamanına, tohum yatağının durumuna ve ekonomik güce bağlı olarak seçilecek ekim-dikim metodu ile yapılmaktadır. Bu işlem, erozyonu önlemek amacıyla yeniden düzenleme ve toprak iyileştirme çalışmaları tamamlanır tamamlanmaz mümkün olduğunca çabuk yapılmalıdır. Yeniden bitkilendirme programı taş ocakçılığı faaliyetlerinin ilk aşamasında başlamaktadır. Genelde, aşırı ph değerlerine, yüksek toprak sıcaklığına, neme ve besin maddesi eksikliğine tolerans gösterecek bitki türleri seçilmektedir. Yöredeki doğal bitki türlerinden bu toleransı gösterecek olanların seçilmesi ise başarı oranını yükseltmekte, ekolojik dengenin daha hızlı kurulmasına yardımcı olmaktadır. Kalıcı bitkilendirmeye geçilmeden önce genellikle ön bitkilendirme uygulanmaktadır. Ön bitkilendirmeyi takip eden yıllarda toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik değişimi-gelişimi gözlenmali, analiz edilmeli ve tasarlanan alternatif kullanımın ön gördüğü şekilde kalıcı bitkilendirmeye geçilmelidir (Akpınar 1994, 2005, Pamukçu 2004). İzleme ve bakım: Uygun bir yeniden düzenleme ve iyileştirme çalışmasından sonra arazinin verimli olarak kullanılmasını sağlamak için ek bir sürece ihtiyaç bulunmaktadır. Bu aşamada izleme, kontrol, bakım ve gelişim planlarına gereksinim duyulmaktadır. Su kalitesi, drenaj, şev duyarlılığı ve erozyon izlenmesi gereken başlıca faktörlerdir. Kalıcı bitkilendirmeyi takiben ise büyüme izlenir ve kaydedilir. Döküm alanlarında toprağın durumu ve gelişimi ise gerekli denemeler yapılarak gözlenebilmektedir (Akpınar 1994, Pamukçu 2004). 19

34 2. KAYNAK ÖZETLERİ Richardson and Evans (1986), Magnezyum kireç taşı ocaklarınının kapatılmasından sonra mera olarak restorasyonunu çalışmışlardır. Topraktaki kimyasal ve fiziksel özelliklerdeki değer kaybını büyük oranlarda besin maddesi ve tekstürü geliştirici organik madde ilavesi ile gidermişlerdir. Gunn and Bailey (1993) Britanya da kireç taşı ocaklarının ıslahı üzerine çalışmışlardır. Çalışmalarında taş ocaklarının işleyişi kavramlarını anlatmışlardır. Bununla birlikte arazi değişimleriyle modern taş ocaklarının çevresel ve görsel etkilerinin madenciliğin başlamasıyla birlikte nasıl azaltılabileceği ifade edilmiştir. Taş ocakcılığı faaliyetlerinin son bulmasından sonra taş ocaklarında yeni topografyanın oluşturulması, iyileştirme ve özellikle kullanılacak bitki türlerinin seçim kriterleri ile ilgili bilgi verilmiştir. Akpınar (1994) hazırlamış olduğu doktora tezinde açık kömür ocaklarında çevresel etkilerin değerlendirilmesi ve doğa onarım çalışmalarını incelemiş ve Milas-Sekköy açık kömür ocağı örneğinde mera, tarım, ağaçlandırma ve orman gibi arazi kullanım şekilleri içerisinden kantatif teknikler kullanarak uygun arazi kullanımlarını belirlemeye çalışmıştır. En uygun alan kullanımını belirledikten sonra onarım konusunda bilgi vermiştir. Akpınar (1995) Milas-Sekköy açık kömür ocağında madencilik sonrası alan kullanımı alternatiflerinin değerlendirilmesinde Fuzzy Set tekniğinden yararlanma olanakları üzerine bir araştırma yapmıştır. Araştırmasında Analitik Hiyerarşik Süreç (AHS) teorisi ve Fuzzy Set tekniğinin uygulaması hakkında bilgi vermiştir. Tarımsal kullanım, mera ve ağaçlandırma-rekreasyon olmak üzere üç adet alternatif ve doğal, kültürel ve alan kullanım hedef ve politikaları olmak üzere üç adet değerlendirme faktörü belirlemiştir. Tüm nitelik faktörlerinin karşılaştırılması sonucu ağaçlandırma-rekreasyonu en uygun alternatif olarak belirlemiştir. 20

35 Başal vd. (1995) Sivrihisar-Kaymaz da altın madeninde doğa onarımı ve alan kullanım planlaması çalışmalarında bulunmuşlardır. Madencilik faaliyetleri nedeniyle tahrip edilen alanın rekreasyonel kullanıma uygun bir alana dönüştürülmesi hedeflenmiştir. Alan kullanım plan kararlarının üretilmesi için ön proje oluşturulmuştur. Planlama yaklaşımında alan güvenlik, koruma geliştirme, işletme ve rekreasyon zonu olmak üzere dört zona bölünmüştür. Her zon için ayrı ayrı onarım faaliyetleri hakkında bilgi verilmiştir. Prakash et al. (1995) Himalaya nın dış alanlarındaki açık kireç taşı ocaklarında bazı yabani baklagil türlerini içeren tohumları ekerek bitkilendirme çalışmalarında bulunmuşlardır. Bitkilendirmeden sonra alana başka tohum atılmamış ve dört yıl sonra baklagillerden başka bitkilerin alana geldikleri gözlemlenmiştir. Çalışma kireç taşı ocaklarının ekolojik resterasyonunda vejetasyon kapalılığın sağlanması için yabani baklagil türlerinin kullanılabileciğini göstermiştir. Ursic et al. (1997) Kanada nın güneyindeki Ontario da yıl öncesinden terk edilmiş kireç taşı ocaklarından 18 adetinin sarp kayalık yüzeyleri üzerinde, yeniden bitkilendirme dinamiklerini incelemişlerdir. Alan yaşı ve ağaç yoğunluğu göz önüne alındığında vejetasyon karışımı ve yoğunluğu çok güçlü bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. 70 yıl önce terk edilen taş ocağının tür zenginliği diğerlerine göre daha yüksek çıkmaktadır. 70 yıldan sonra taş ocaklarında tür zenginliği aniden düşmektedir. Bu çalışmanın sonucu olarak doğal başarı aşamaları önerilmiştir. Cullen et al. (1998) İngiltere nin Derbyshire Bölgesi ndeki kireçli ana kayalar üzerindeki meralarda açılan taş ocaklarında oluşan dik şevlerin onarımı ve vejetasyonun oluşturulmasına çalışmışlardır. Taş ocaklarında oluşan yüksek ve dik şevlerin patlatılmasıyla oluşan çatlaklara sulutohumlama yöntemi ile karışık tohumlar ekilmiştir. İki yıl sonra bu alanlar, yıl öncesinde terk edilmiş taş ocaklarından yedi tanesi ile mukayese edilmiştir. Kapalılık gelişimi ve arazi bitki kompozisyonunu eski halini almaya başlandığı gözlemlenmiştir. 21

36 Dodd and Ogaard (1998) terk edilmiş Fritz, Hazen-west ve Noonan maden alanlarının onarımının değerlendirmesini yapmışlardır. 1991, 1992 ve 1994 yıllarında yüksek şevler düşürülmüş, toprak serilmiş ve tohumlama yapılmıştır yılının yazında onarımı yapılan alanların su kaynakları, toprak özellikleri, vejetasyon karışımı, kapalılığı ve üretimini incelenmiş, sonuç olarak sudaki mineral madde miktarlarında düşüş, organik maddede ve kapalılıklarında kayda değer bir artış saptanmıştır. Kaliampakos (1998) Atina daki Ynettos Dağı nda bulunan Kareos Taş Ocakları nı rehabilite etmeye çalışmışlardır lı yıllarda yoğun olarak kullanılan taş ocakları 1979 yılında kapatılmış fakat 1992 yılına kadar kontrolsüz şekilde her türlü atıkla doldurulmuştur. Bu doldurma sonucunda en küçüğü metre yüksekliğe ve o eğime sahip tepecikler oluşmuştur. Bu çalışmada hem çöp atıklarının hem de taş ocağının onarımı birlikte düşünülerek planlanmıştır. Öncelikli olarak çöp yığınlarından dolayı oluşan biyogaz için önlemler alınmış daha sonra şev aynaları uygun teraslar haline dönüştürülmüştür. Teraslarda rekreasyonel ve ağaçlandırma alan kullanımına yönelik çalışmalar yapılmıştır. Sort and Alcaniz (1998) kireç taşı ocaklarında yapılacak olan rehabilitasyon da meydana gelebilecek erozyonun kontrolünde kanalizasyon atıklarının katkılarını incelemişleridir. Değerler, %10 eğime sahip kontrol pilotları ile karşılaştırıldıktan sonra, atıkların, su direnci ve agregatların ortalama ağırlığının artması, toprak yapısının geliştirilmesi ve infiltrasyon oranın arttırılmasında iyileştirici bir rolü olduğu tespit edilmiştir. Brofas and Varelides (1999) Yunanistan ın merkezinde terk edilmiş boksit madeninde vejetasyonu yeniden kurmak için sulutohumlama, kamışla malçlama, plastik sabitleyiciler ve asfalt sabitleyicileri denemişlerdir. Dactylis glomerata, Lolium rigidum, Festuca arundinacea başta olmak üzere dokuz tür bitki kullanılmıştır. Üç yıl boyunca deneme alanlarındaki bitki sayısı, kuru biyokütle ağırlığı, vejetasyon kapalılığı ve kompozisyonu ölçülmüştür. Ölçüm sonucunda Lolium rigidum, Trifolium subterraneum ve Sanguisorba minor türlerinin sulutohumlama ile başarılı olduğu belirtilmiştir. 22

37 Fanuscu (1999) doktora tezinde İstanbul Ağaçlı Yöresi açık maden alanı örneğinde bozulmuş alanların kentsel kullanım açısından değerlendirme olanaklarını araştırmıştır. Çalışmasında arazi bozulması, onarım, çevresel etki değerlendirme ve yasal boyut üzerine temel kavram, yorum ve yaklaşımları anlatmış, alan hakkında doğal ve kültürel peyzaj özellikleri üzerine bilgi vermiştir. En uygun alternatifin seçiminde metot olarak AHS yöntemini seçtikten sonra genel ve alt faktörleri belirlemiştir. Modelde ormanyaban hayatı, rekreasyon, turizm, orman-rekreasyon, kültür-sağlık, sanayi, ticaret, ulaşım, idari, yerleşim, rekreasyon-yerleşim, eğitim, orman-eğitim, orman-yerleşim ve orman-ulaşım olmak üzere onbeş adet alternatif sunmuştur. AHS yöntemi ile ormanyaban hayatı alternatifi en uygun alan kullanım sonucu olarak bulunmuştur. Miao and Marrs (2000) Çin in Shanxi şehrinde madencilik faaliyetleri nedeniyle etkilenen alanların ekolojik restorasyonu ve aşamalarını araştırmışlardır. Yöntemde zararların en aza indirilmesi ve sürdürülebilirliğin sağlanmasına odaklanılmıştır. Restorasyon, toprak şekilleri ile yeni arazi yüzeyinin yaratılması, topraktaki toksit miktarının azaltılması, sulama mühendisliği, biyolojik restorasyon ve tarımsalekosistem yönetimi olmak üzere beş adımda planlamıştır. Özellikle toprakların gübrelenmesi, mikoriza kullanımı ve sulamanın tarımsal ürün verimini arttırdığı belirtilmiştir. Chaulya et al. (2001) madencilik faaliyetlerine ait bilgileri, meteorolojik verileri ve birleşik emisyon faktörlerini kullanarak kireç taşı ocaklarının hava kirliliğine etkilerini belirlemiştir. Sonuçlar doğrultusunda taşıma ve cevher işleme kısmı, askıdaki partiküler maddenin taşınmasında büyük rol oynadığı ortaya çıkmıştır. Tozların etkisinin en aza indirilmesi için taş ocaklarının çevresine rüzgar perdesi uygulanmıştır. Rüzgar perdesinin seçiminde kaynağa olan uzaklık, perdenin yüksekliği, genişliği, cinsi gibi parametreler incelenmiştir. Jim (2001) Hong Kong da granit için açılan taş ocaklarının ekolojik ve peyzaj yönünden rehabilitasyonu üzerine çalışmıştır. Restorasyon örneklemesi çoğu bitkinin zayıf performans göstermesi veya ölmesi ile başarısız olmuştur. Alana ait toprak 23

38 özellikleri ve vejetasyon incelenmiştir. İncelemeler sonucunda sığ toprak, sıkışma, yüksek kaya içeriği gibi fiziksel problemler ile nitrojen ve organik madde içeriği eksikliği, düşük katyon değişimi gibi kimyasal problemlerin alanda mevcut olduğu ortaya konulmuştur. Alanın iyileştirilmesinde, toprak yapısının geliştirilmesi ve kurulmasında organik düzenlenme, ayrışma rejiminin iyileştirilmesi, nem depo kapasitesinin ve besin maddelerinin arttırılması gibi yaklaşımlar önerilmiştir. Kapageridis and Tsipras (2001) Yunanistan ın Milos adasında bulunan Xylokeratia Taş Ocağı nda, taş ocakçılığı faaliyeti ve restorasyon planlamasında görsel etki değerlendirmesi yapmışlardır. Topografyanın, madencilik operasyonları ve restorasyon planlaması ile şimdi ve gelecekte nasıl görüleceği dijital fotoğraflarla belirlenmeye çalışılmıştır. Veriler raster veri formatına dönüştürülerek taş ocaklarının geçmiş ve şimdiki durumu ortaya konulmuştur. AutoCAD yardımı ile veriler vektör veri formatına dönüştürülmüş ve taş ocaklarının üç boyutlu görüntüsü oluşturulmuştur. Oluşturulan üç boyutlu görüntülerden hacimsel hesaplamalar yapılmış, topografyanın ve bitkilendirmenin son durumu statik resim ve videolara dönüştürülmüştür. Langer (2001) karstik kayaçlar üzerinde açılan taş ocaklarının ve faaliyetlerinin potansiyel çevresel etkilerini inceleyerek geniş bir literatür eleştirisinde bulunmuştur. Etkileri mühendislik, taşıma ve jeomorfolojik olarak üç gruba ayırmıştır. Özellikle patlatmalar, gürültü, toz, fauna ve flora, su kalitesi, yer yüzü-altı suyu ve obruk oluşumu hakkında geniş bir literatür özeti sunmuştur. Çalışmasının son kısmında ise onarım hakkında bilgi vermiştir. Karakurt (2002) doktora tezinde Soma ve Milas ta açık kömür işletmeciliği yapılan orman sahalarının yeniden ağaçlandırılması için toprak yönünden alınacak önlemler üzerine çalışmıştır. Çalışmasında 1996 ve 1997 yıllarında çıplak köklü olarak dikilen fidanların başarısını incelemiş ve arazi ıslahında yeniden bitkilendirme aşamasında bazı tavsiyelerde bulunmuştur. 24

39 Berry and Pistocchi (2003) İtalya nın Tuscany bölgesindeki taş ocaklarının çevreye vermiş oldukları zararları Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) kullanarak modellemeye çalışmıştır. Gürültü, toz üretimi, yer sarsıntıları, hava basıncı ve görsel etkiyi değişik modellemeler kullanarak taş ocakları için çevresel etki değerlendirmesi yapılmıştır. AHS kullanarak hangi çevresel etkinin daha etkili olduğu bulunmuştur. Görsel etki en belirleyici faktör olmuştur. Sonuç olarak CBS kullanılarak taş ocaklarının çevreye vermiş oldukları zararlı etkilerin en aza indirilebilecek önlemlerin alınmasının gerektiği bildirilmiştir. Damigos and Kaliampakos (2003) Atina da şehir merkezinde terk edilmiş taş ocakları üzerinde Tesadüfü Değerlendirme Metodu uygulayarak rehabilitasyon çalışmalarının ekonomik değerlerini incelemiştir. 200 hektardan fazla terk edilmiş taş ocaklarına sahip olan Atina da onarım için ağaçlandırması, alanın tamamının doldurulup ağaçlandırılması ve alanın kısmi olarak doldurularak ağaçlandırması ve yeni alan kullanımları olmak üzere üç alternatif için ekonomik değerlendirme yapmışlardır. Alanın tamamının doldurulup ağaçlandırılmasının Tesadüfü Değerlendirme Metodu na göre uygun olduğunu vurgulanmıştır. Clemente et al. (2004) toprak ve bitki kayıplarına neden olan, peyzaj üzerine güçlü çevresel etkilere sahip ve Akdeniz vadisi boyunca yayılış gösteren kireç taşı ocaklarından birisi olan ve baskın olarak maki bitki örtüsüne sahip Arrabida Milli Parkı (Portekiz) ndaki kireç taşı ocağının yeniden bitkilendirilmesi üzerine çalışmışlardır. Çalışmada üç tür herdem yeşil maki bitkisi (Ceratonia siliqua, Olea europaea, and Pistacia lentiscus) kullanılmıştır. Bitkilendirmeden sonra ilk aşamada besin ve bitki su durumunu iyileştirici yeni teknikler denenmiştir. Rastgele seçilen blok şeklinde denemeye su tutma jeli, gübre ve mikoriza aşılaması uygulanmıştır. Bitki türleri ile iyileştiriciler kendi aralarında ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Bu çalışma, besin maddesi ilavesi ve su stresi adaptasyonunun taş ocağının kötü durumlarında iyileştirici olduğunu göstermiştir. 25

40 Moreno-Penaranda et al. (2004) İspanya daki altı adet terk edilmiş taş ocağında vejetasyonun oluşturulması için toprakların gübrelenmesinde atık çamurunu denemişlerdir. Denemeler sonucunda atık çamuru katkılı alanlarda hem biyokütle hem de bitki kapalılığı artmıştır. Bitki kompozisyonu bakımında atık çamuru ile normal parseller arasında bir fark ortaya çıkmamıştır. Bitki zenginliği açısından atık çamurlu alanlarda bir azalış olduğu ve yoğunluğu arasında bir farkın olmadığı belirlenmiştir. Brown (2005) Florida da yaklaşık olarak da alanda faaliyet göstermiş olan fosfor maden ocağında restorasyon çalışmalarını incelemiştir. Yerel, ulusal ve küresel ölçekte çalışmalar yapılarak maden sonrasında ortaya çıkan peyzaj restorasyon planları hazırlanmış ve fosfat madenciliğinin bütün sistemlerinde ve restorasyonda yerel halk, hükümet yetkilileri, bilim adamları ve endüstri çalışanları bir program dahilinde çalışmıştır. Uberman and Ostrega (2005) Polonya nın Cracow kentinin Krzemionki Bölgesi ndeki taş ocaklarının terk edilmesinden sonraki uygun revikülasyon için AHS kullanmışlardır. Doğal ve tarihi alanlar ile koruma, ekonomik ve sosyal ihtiyaçlar (askeri) olmak üzere üç alternatif ve yedi faktör belirlemişlerdir. Tüm faktörlerin karşılaştırılması sonucu en belirleyici faktörün kültürel faktör ve en uygun alternatifin ise doğal ve tarihi alanların korunması olduğunu belirtmişlerdir. Korumaya yönelik, içerisinde kamp alanları, yeşil alanların, tırmanma duvarlarının ve otellerin bulunduğu planlar da yapılmıştır. Konstantopoulou and Hayiou (2006) Yunanistan da beş farklı şehir merkezinde bulunan taş ocaklarının rehabilite edilmesi için metodolojik yaklaşım sunmuşlardır. Çalışmada çevresel, sosyal ve ekonomik kriterlerin ve teknik ve potansiyel temellerin yerel idareler tarafından kullanılarak taş ocaklarının rehabilite edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Öncelikli olarak beş taş ocağının durumu ve çevrede yaratmış oldukları problemler belirtildikten sonra optimal rehabilitasyon çözümü için seçim kriterleri sıralanmıştır. Taş ocaklarının rehabilite edilmesindeki yasal ve yönetsel durumu, ekonomi ve sosyal yapıyı ve doğal şartları içeren yedi maddelik bir sonuç bildirgesi yazılmıştır. 26

41 Pamukcu and Simsir (2006) İzmir de bulunan üç adet taş ocağı rehabilitasyonunun planlanması üzerine bir araştırma yapmışlardır. Jeoloji, yer altı hidrolojisi, flora, iklim, yer altı su seviyesi ve bölgenin üretim kapasitesi çalışmada göz önünde bulundurulmuştur. Öncelikli olarak yüksek eğime sahip şevleri patlatmalarla 25, 35 ve 45 o eğime sahip şevler haline dönüştürülmesi planlanmıştır. Planlamaya göre birinci taş ocağında sıra genişliğini 15 m, ikincisinde m ve üçüncüsünde m ye düşürülmüştür. Malçlama etkisi yaratmak ve organik maddeyi yükseltmek için gübrece zengin toprak serilmesi, iki sıra halinde Pinus halepensis ve Pinus brutia başta olmak üzere yedi ağaç türü, Cistus türleri başta olmak üzere dört çalı türü ve Lotus corniculatus başta olmak üzere dört otsu türü ile bitkilendirilmesi düşünülmüştür. Ulusoy (2006) hazırlamış olduğu yüksek lisans tezinde Şile-Avcıkoru da üretimini tamamlamış açık maden ocaklarının rehabilitasyonu ve doğaya yeniden kazandırılması üzerine çalışmıştır. Çalışmasında açık ocak madenciliğine ait kavramlar, çevreye vermiş olduğu zararlar ve doğaya yeniden kazandırılması anlatılmıştır. Çalışma alanının doğal ve kültürel özelliklerinden yola çıkarak kısıtlayıcı faktörleri ile potansiyel fırsat faktörlerini değerlendirmiştir. Ormancılık, hidrolojik, rekreasyon-dinlenme ve doğa koruma amaçlı olmak üzere dört alternatif alan kullanımı önermiştir. Yuan et al. (2006) Çin in Guangzhou Bölgesi nde üç taş ocağında yüksek şevlerde toprak stabilizasyonu ve vejetasyonun kurulması üzerine restorasyon çalışmasında bulunmuşlardır. Taş ocaklarının terk edilmesinden sonra 3., 5. ve 7. seneleri takiben yapılan çalışmada, edafik faktörler ve doğal vejetasyon değerlendirilmiştir. Organik madde ile gübrelemelerden sonraki ilk yıllarda bir farklılık olmadığı sonraki yıllarda vejetasyon kapalılığının %10.6 dan %23.4 e arttığı gözlemlenmiştir. Bascetin (2007) de Seyitömer Bölgesi nde kömür üretimi için açık ocak şeklinde işletilen alanda AHS temelli bir model kullanarak optimal onarım metodunu seçmiştir. Çalışmada AHS hakkında bilgi verilmiştir. Onarım için tarım, ağaçlandırma, rekreasyon, büyük çaplı konut ve yeni yerleşim olmak üzere beş potansiyel onarım alternatifi önerilmiştir. Nitelik faktörü olarak maliyet ve ihtiyaçlar (doğal ve kültürel 27

42 faktörler) olmak üzere iki ana faktör belirlenmiştir. Bütün faktörlerin AHS yöntemi ile karşılaştırılması sonucu en belirleyici faktör sermaye maliyeti ve en uygun alternatifin ağaçlandırma olduğu belirlenmiştir. Aktaş (2008) yüksek lisans tezinde İzmir Belkahve Yöresi taş ocaklarının ekolojik rehabilitasyonu üzerine bir incelemede bulunmuştur. Çalışmada açık ocak maden işletmelerine ait temel kavramlar, vermiş olduğu zararlar ve rehabilitasyonda izlenecek yol hakkında bilgi verilmiştir. Bangian and Osanloo (2008) İran da Sungan Bakır Madeni nin onarım planlamasında AHS yöntemi kullanarak bitki tür seçiminde bulunmuşlardır. Bitki seçiminde madencilik sonrası alan kullanımı, iklim ve toprak durumu olmak üzere birinci faktörler estetik görüntü, odun üretimi, bitki hastalıklarına karşı direnç, böceklere karşı direnç, büyüme oranı, ulaşılabilirlik, insanlar tarafından bitki türlerine baskı ve diğer bölge bitki türleri ile ilişki olmak üzere ikinci faktörler kullanılmıştır. Kayın, meşe, akçaağaç, karaağaç, huş gibi on tür arasında Expert Choice kullanılarak karşılaştırılmıştır. Toprak özellikleri birinci sırada ve odun üretimi ikinci sırada belirleyici faktör çıkmıştır. Toprak özelliklerine göre akçaağaç ve odun üretimine göre dişbudak maden onarımında kullanılacak ağaç türü olarak seçilmiştir. Jordan et al. (2008) kireç taşı ocaklarının ekolojik restorasyonunda, kanalizasyon atıklarının tehlikesi ve maden artıklarının kullanımının çevresel risk değerlendirmesini yapmışlardır. Kalsiyum karbonatça zengin olan artık alanlardaki iki deneme parselinde ve kg/ha kanalizasyon atığı kullanılmıştır. Düzenli olarak bu alanlar sulanmış ve bu uygulamadan sonra süzülen suyun ph, elektriksel iletkenliği, amonyum, nitrik asit, fosfat, sülfat gibi farklı parametreleri ölçülmüştür. Sonuç olarak nitrit oranı çok yüksek bulunmuştur. 28

43 3. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TAŞ OCAĞI ONARIM ÖRNEKLERİ Taş ocaklarının onarım tarihi, bu alanların meyve bahçeciliği amacıyla tarımsal faaliyetler için kullanılmak istenmesi ile başlamıştır yılının başlarında Kanada nın British Columbia eyaletinde 20 ha alana sahip terk edilmiş bir taş ocağının onarımı ile Butchart Garden isimli botanik bahçesi oluşturulmuştur (Şekil 3.1) yılında halka açılan parka her yıl bir milyondan fazla ziyaretçi gelmektedir. Mart ayından Kasım ayına kadar 700 ün üzerinde bitki türü ve üzerinde bitki dikilmektedir (Anonymous 2009a). Şekil 3.1 Butchart Garden ın eski ve yeni durumu (Foto: Butchart Garden Ltd.) İsrail taş ocaklarının onarımı konusunda önemli aşamalar kaydetmiştir. İsrail genelinde taş ocaklarının ihtiyaçlar doğrultusunda onarımı yapılmaktadır. Örneğin Neve-Yam taş ocağı tarım alanlarının ortasında açılmış bir taş ocağı iken kapatıldıktan sonra sulama göletine (Şekil 3.2.a), Carmiel Taş ocağı rekreasyonel amaçlı olarak kent parkına (Şekil 3.2.b) dönüştürülmüştür. Benjamine taş ocağının bir kısmı doğal hayatta soyu tükenmek üzere olan akbabalar için rehabilite merkezi (Şekil 3.2.c) olarak kullanılmak üzere onarılmış, bir kısmı ise ağaçlandırılmıştır (Şekil 3.2.d) (Milgrom 2008). 29

44 a b c d Şekil 3.2.a. Neve-Yam Taş Ocağı, b. Carmiel Taş Ocağı, c-d. Benjamine Taş Ocağı nın onarıldıktan sonraki durumları (Milgrom 2008) İspanya da Madrid yakınlarında 1965 yılından beri kumtaşı çıkarmak için açılan La Revilla Taş Ocağı 1980 yılına kadar aktif olarak kullanılmıştır. Yıllık m 3 materyal alındıktan sonra ortalama 15 m yüksekliğinde şev aynaları ve 40 m genişliğinde düzlükler oluşmuştur (Şekil 3.3). İlerleyen yıllarda terk edilen taş ocaklarının toprak ve vejetasyon üzerine negatif etkileri artmaya başlayınca taş ocakları olmadan önceki hali olan mera ve orman alan kullanımına dönüştürülmeye karar verilmiştir. İlk aşamada taş ocaklarının jeomorfolojik yapısının düzenlenmesi için özellikleri benzer on iki farklı alana bölünmüş ve her bir alan için ayrı arazi formu hazırlanmıştır. Yeni arazi formunun sahip olduğu toprak kumlu tekstür, nötr ph ve düşük organik maddeye sahip olduğundan dolayı azot-fosfor-potasyum içeren gübrelerle desteklenmiştir. Son olarak da Onobrichis sativa, Medicago sativa, Lolium multiflorum, Agropyrum desertorum gibi türleri içeren bir karışım uygulanmıştır (MartinDuque 1998). 30

45 Şekil 3.3 Revilla Taş Ocağı nın onarım aşamaları (MartinDuque 1998) Amerika Birleşik Devletleri nde Rocky Dağları nda bulunan ve 1877 yılından itibaren kiltaşı taş ocağı olarak kullanılan alan onarılarak Fossil Trace Golf Club ismiyle golf alanına dönüştürülmüştür (Şekil 3.4). Onarılan maden vertikal kireçtaşı duvarlar ile bunların arasında sıkışmış olan balık ve palmiye fosilleri ve büyük kayalar arasında golf oynayanlara hizmet etmektedir (Anonymous 2009a) 31

46 Şekil 3.4 Fossil Trace Golf Club (Anonymous 2009a) Yine Amerika Birleşik Devletleri nin Güney Carolina Eyaleti nde 1927 yılından beri işletilen Scoot Garrett taş ocakları 1998 yılında kapatılmıştır. Yaklaşık genişliği 40 hektar olan açık ocak işletme ortalama 25 metre derinliğe ulaşmıştır (Şekil 3.5a). Alan çok kumlu toprak özelliğinden dolayı iyi bir drenaja ve çok hızlı bir permabiliteye sahip olduğundan dolayı üst toprak sıyrılmıştır. Dik şevler dış bükey eğimli sahalara dönüştürülmüş ve üzerine toprak serilmiştir Şekil 3.5b). Geyik, hindi gibi yaban hayvanlarının yediği mera bitkileri alana ekilmiştir (Şekil 3.5c). Son olarak da bölgeye uygun olarak yetişen ağaçlarla ağaçlandırılması tamamlanmıştır (Şekil 3.4d) (Anonymous 2009a). 32

47 a b c d Şekil 3.5 Scoot Garrett Kaolin Taş Ocağı nın onarım aşamaları (Anonymous 2009a) a. Terk edilmiş durumu, b. Eğimlerin düzenlenmesi ve toprak serilmesi, c-d. Bitkilendirme Çin in Hong Kong bölgesinde 2002 ye kadar aktif olarak çalışan 34 hektarlık bir alan kaplayan Shenk O, Lam Tei ve Anderson Road Taş Ocakları aynı yıl onarılarak doğaya kazandırılmıştır. Taş ocaklarının projelerini hazırlayan Kültürel Servis Bölümü yeşil kuşak çalışmaları altında Üstün Yeşil Proje Ödülü 2002 kazanmıştır. Anderson Taş Ocağı nda rehabilitasyon çalışmaları batıdan doğuya doğru hızlı bir şekilde ilerlemiş ve taş ocaklarının üst tarafı ve kuzeybatıda kalan kısmı 2002 yılının baharında tamamlanmıştır. Taş ocaklarının yeşil ile kaplanan eğimleri Hong Kong adasının çoğu kısmından rahatlıkla görülebilmektedir (Şekil 3.6.a.b). Lam Tei Taş Ocağı nda rehabilitasyon çalışmaları çevresel bakış ve doğal kaynakların korunması üzerine odaklanmıştır (Şekil 3.6.c). Shek O Taş Ocağı nda bölgenin doğal peyzajı ile uyumlu yeni arazi formu yaratılmış, yedi milyon adet ekzotik ve yerli türler ile alan ağaçlandırılmıştır (Şekil 3.6.d) (Anonymous 2009b). 33

48 a b c d Şekil 3.6.a.b. Anderson Road Taş Ocağı c. Lam Tei Taş Ocağı d. Shek O Taş Ocağı Türkiye de taş ocaklarının onarımına yönelik yeterli çalışma bulunmamaktadır. Planlama aşamasında kalan çalışmaların büyük kısmı da bu alanların bitkilendirilme yoluyla kazandırılmasına yönelik olmaktadır. Türkiye de taş ocakları faaliyetleri orman, hazine ve özel şahıslara ait alanlarda yapılmaktadır. Buna bağlı olarak orman arazilerinde işletilen taş ocaklarının doğaya kazandırılması 6831 sayılı Orman Kanunu na göre Orman Genel Müdürlüğü nün sorumluğundadır. Hazine arazilerinde ise doğaya yeniden kazandırma faaliyetlerine yönelik çıkarılan yönetmeliklerin daha çok yeni olmasından dolayı işletme sahipleri, bundan sonra kapatacakları işletmelerini onarmak zorundadırlar. Türkiye de uygulamaya yönelik çalışmalar yeni başlamıştır. Bunun ilk çalışmalarından bir tanesi 2007 yılında İzmir Belediyesi ile beş firmanın imzalamış olduğu protokolle ağaçlandırılmasına karar verilen Belkahve yöresindeki taş ocaklarıdır. Ağaçlandırma çalışmalarında kızılçam, mimoza ve zakkum ağırlıklı bitki türü kullanılmıştır (Şekil 3.7). Ağaçlandırma öncesi hiçbir çalışma yapılmamış, bitkiler anakaya üzerindeki deliklere dikilmiştir (Anonim 2009a). 34

49 Şekil 3.7 Belkahve yöresi taş ocaklarının bitkilendirilmiş durumu (Resim: Karakuş vd. 2009) Diğer bir ağaçlandırma ise Mersin Orman Bölge Müdürlüğü ile ÇİMSA tarafından 2009 yılında ÇİMSA ya ait taş ocaklarında yapılmıştır. Yaklaşık 240 dekarlık bir taş ocağında topografya, düzeltme işleminden sonra toprak işlenmiş ve çeşitli türden adet fidan sahaya dikilmiştir (Anonim 2009b). 35

50 4. MATERYAL VE YÖNTEM Hasanoğlan ve yakın çevresinde taş ocağı olarak faaliyet göstermekte olan tesislerin mevcut durumu, peyzaj üzerine etkilerinin incelenmesi ve onarım amacı ile yapılan bu çalışmada materyal, geleneksel harita ve veriler, arazi çalışmaları sonucu elde edilen veriler ve araştırmada kullanılan yardımcı materyal olmak üzere gruplandırılmıştır. Harita ve verilerin analiz ve değerlendirilmesinde, kapasite ve uygunluk haritalarının oluşturulmasında ve alan kullanım kararlarının üretilmesinde Coğrafi Bilgi Sistemlerinden, alan kullanım alternatifinin seçiminde Fuzzy Set tekniğinden yararlanılmıştır. 4.1 Materyal Araştırma alanı olarak seçilen Hasanoğlan; Ankara ili Elmadağ ilçesi sınırları içerinde yer almaktadır. 40 o o 58 1 kuzey enlemleri, 33 o o 14 1 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Ankara nın doğusunda yer alan Hasanoğlan ın il merkezine uzaklığı 20 km dir (Şekil 4.1). Araştırma alanının sınırları kuzeyde sırasıyla Kasımağa Tepesi (1653), Hasan Tepesi, Dedekaya Tepesi (1924) ve Gelin Tepesi arasında bulunan sırtlar, güneyde Samsun Devlet Karayolu, doğuda sırasıyla Oduncagediği Tepesi (1823), Gesi Tepesi arasında bulunan sırt, Döşeme Sırtı ve Lalebel Sırtı, batıda ise Yıkıkağıl Sırtı, Kızılkaş Tepesi ile Kazımık Tepesi arasında kalan sırttan oluşmaktadır (Anonim 1990). Araştırma için seçilen Hasanoğlan ın ve yakın çevresinin çalışma alanının sınırlandırılması yapılırken alt havza oluşumunu destekleyen faktörler dikkate alınmıştır. Ön etüdün gerçekleştirilmesi, çevreyle ilişkilerin ortaya konulması, durumun değerlendirilmesi ve kaynakların analiz edilmesi için; 36

51 Milli Savunma Bakanlığı Harita Genel Komutanlığı 1990 yılına ait 1/25000 ölçekli Türkiye Topografya Haritası, H30 d3 paftasından, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 1/ ölçekli toprak haritası ve Ankara İli Arazi Varlığı Raporlarından, Ankara Elmadağ Meteoroloji İstasyonu ndan elde edilen bilgilerden, MTA, Jeoloji haritasından, Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) nüfus sayım sonuçlarından, Çevre ve Orman Bakanlığı Ankara İl Çevre Orman Müdürlüğü ÇED Şube Müdürlüğü Raporlarından, Maden İşleri Genel Müdürlüğü maden arama ruhsatı haritalarından, Hasanoğlan Belediyesi İmar Planından, 2006 yılına ait SPOT5 Pankromatik görüntülerden, Konu ile ilgili yerli ve yabancı yayınlar ile önceki çalışmalardan yararlanılmıştır. Araştırma alanına tez dönemi boyunca belirli aralıklarda gidilerek, taş ocakları ve çevresinin fotoğrafları çekilmiş, flora ve fauna çalışması yapılmış, toprak örnekleri alınmış, yöre halkı ve taş ocakları sahipleri ile görüşülmüş ve bu çalışmadan elde edilen veriler materyal olarak kullanılmıştır. Yardımcı materyal olarak, CBS de analiz ve haritaların hazır hale getirilmesi için ARCGIS 9.2 programı, AHS için DOS işletim sistemine dayalı Fuzzy Set tekniği kullanılmıştır. 37

52 Şekil 4.1 Çalışma alanı (Anonymous 2007) 4.2 Yöntem Çalışmanın amacı ve kapsamı, çalışmada birden çok yöntemin kullanılmasını öngörmektedir. Yöntem, çalışma alanınına ilişkin doğal ve kültürel verilerin toplanması, tanımlanması ve değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Ayrıca, çok sayıda yerli ve yabancı literatür incelenmiş, yasal ve yönetsel durum ortaya konularak çalışma konusu ile ilgili terminoloji, tanımlamalar ve genel çerçeve belirlenmiştir (Şekil 4.2). 38

53 Şekil 4.2 Yöntem akış şeması Peyzaj mimarlığı açısından onarım çalışmalarının ana temelini faaliyet sonrasına ait alan kullanım planlanması ve planlamaya yönelik öneriler oluşturmaktadır. Genellikle alan kullanım planlamaları ile yapılan çalışmalarda kullanılan yöntemler, bozulmamış ve/veya tahrip olmamış alanların değerlendirilmesine yönelik olmaktadır. Taş ocakcılığı faaliyetleri ile topografya, jeoloji, toprak özellikleri, flora ve fauna gibi doğal özelliklerini kaybetmiş alanlarda alan kullanım planlamalarına yönelik yöntemler diğer genel alan kullanım planlarına göre farklılık göstermektedir. 39

54 Hasanoğlan taş ocakcılığının, önceki ve şimdiki çevresel özellikleri ve koşullarına uygun bir yöntem oluşturulmuştur. Çalışmanın amacı doğrultusunda yöntem çevresel özelliklerin ve etkilerin belirlenmesine ilişkin yöntemler ve onarım kapsamında alan kullanım planlamasına ilişkin yöntemler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Çevresel özelliklerin ve etkilerin belirlenmesine ilişkin yöntemler Çevresel özelliklerin ve etkilerin belirlenmesine ilişkin yöntemler doğal peyzaj özellikleri, kültürel ve sosyo-ekonomik yapı ve taş ocaklarının çevreye olan etkilerinin belirlenmesine yönelik kısımları kapsamaktadır. Doğal peyzaj özelliklerinden eğim, bakı, yükseklik, jeolojik yapı, büyük toprak grupları ve arazi kabiliyet sınıflarına ait analizler ArcGIS 9.2 programı kullanılarak yapılmıştır. Kültürel ve sosyo-ekonomik yapıdan önceki alan kullanımı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün hazırlamış olduğu 1992 yılına ait alan kullanım tipleri haritasından, şimdiki alan kullanımı 2006 yılına ait SPOT5 pankromatik uydu görüntülerinden hazırlanmıştır. SPOT5 uydu görüntüsünün Pankromatik sensörü µm arasında spektral görüntü alabilmektedir. Yersel çözünürlüğü metre arasında değişmekte, radyometrik çözünürlüğü ise 8 bittir. Şerit genişliği 60x60 km dir. Yaklaşık olarak 1-4 gün arasında görüntüleme sıklığına sahiptir (Anonymous 2009c). Arazi kullanım ve değişimlerinin belirlenmesinde kullanılacak olan uydu görüntülerinde algılama işlemi sırasında bir miktar kayma oluşmaktadır. Bunun önlenmesi için bu hataların düzeltilmesi gerekmektedir. Sistematik olmayan distorsiyonlar, görüntü üzerine homojen olarak dağılmıştır ve konumu bilinen yer noktaları yardımıyla giderilmiştir. 1/25000 ölçekli memleket haritaları üzerinde seçilebilen yollar, dereler, çizgisel özellik taşıyan objelerin kesim noktaları gibi 17 yer kontrol noktası seçilmiştir. Yer kontrol noktaları seçilerek ülkemizde kullanılan UTM koordinat sistemine dönüştürülmüştür. Uydu görüntüsünde orijinal yansıma değerleri değiştirilmek istenmediğinden dolayı yeniden örnekleme yöntemlerinden En Yakın Komşu Yöntemi 40

55 uygulanmıştır. Geometrik dönüşüm işlemlerinde 1. derece Afin Dönüşümü kullanılmıştır. Geometrik düzeltme sonucu elde edilen doğruluk, uluslararası doğruluk olarak belirlenen 0.5 piksel değerinin altında kalmaktadır. Arazi gruplarının tanınması ve yorumlanabilme yeteneğini yükseltmek amacıyla yapılan zenginleştirme tekniği bantların yetersiz olmasından dolayı uygulanamamıştır. Uydu görüntüsüne, uygulama alanının net olarak tanınması nedeni ile En Büyük Benzerlik Kontrollü Sınıflandırma Algoritması (Maksimum Likelihood) uygulanmıştır. Kontrollü sınıflandırmanın ilk aşaması olan eğitim aşaması safhasında, bütün uydu görüntüsü üzerinde ağaçlandırma, meşçere, imar planı yardımı ile temsili eğitim alanları tanımlanarak amaca uygun toplam 6 sınıf (taşocağı-yerleşim, ağaçlandırma, orman, mera-boş alanlar, ziraat ve sınıflandırılamayan) belirlenmiştir. Hasanoğlan taş ocakcılığının çevresel etkilerinin ve risk alanlarının belirlenilmesinde öncelikli olarak taş ocakcılığının yol açmış olduğu genel çevresel etkiler incelenmiştir. İncelemeler sonucunda gürültü, toz, erozyon, patlatmalar, topografya değişimi ve görselliğin değişimi yoluyla çevresel etkiler ve bunların etkili olduğu alanlar belirlenmeye çalışılmıştır. Çevresel risk alanlarının oluşturulmasında, gürültü için noktasal kaynaklardan gürültünün yayılmasına ait eşitlikten (Rao and Wooten 1980), toz için kutu modelinden (Berry and Pistocchi, 2003), patlatmalar için dinamit atımlarının binalarda yaratabileceği hasar risk seviyelerini veren eşitlikten (Olofsson 1988), erozyon için Evrensel Toprak Kayıpları Eşitliği den (ETKE) (Wischmeier and Smith 1978) yararlanılmıştır. Formüller, hesaplamalar ve elde edilen detaylı bilgiler Bölüm 5.3 te verilmiştir. Gürültü, toz, yer sarsıntıları ve erozyonun mesafe ile değişimini belirlemek için ArcGIS 9.2 programına ait ArcMAP aracı kullanılmıştır. Görsel etkinin belirlenmesinde, SPOT5 uydu görüntüsünün ArcSCENE aracı ile görüntüsünün çıkarılması ve ArcMAP aracındaki ViewShed yöntemi ile görsel etki analizi yapılmıştır. Topografya değişiminin belirlenmesi için eski ve yeni topografya oluşturulmuş ve aralarındaki fark ArcMAP aracı kullanılarak çıkarılmıştır. 41

56 Onarım kapsamında alan kullanım planlamasına ilişkin yöntemler Çalışma alanının Ankara Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde bulunması ve çeşitli kentsel kullanımlara olanak sağlayabilecek potansiyele sahip olması nedeni ile öncelikli olarak kentsel kullanım alternatiflerinin belirlenmesi-karar verme sistemleri ve CBS üzerinde durulmuştur. Alan kullanım planlamasına ilişkin yöntemin temelini, değerlendirme faktörlerinin seçilmesi, etki ve katkı derecelerinin belirlenmesi, her bir alan kullanım alternatifi için analiz haritalarının ve uygunluk haritalarının oluşturulması, AHS uygulanarak bütün alan kullanım alternatiflerinin en uygun sıralanımının sağlanması ve alan kullanım kararlarının üretilmesi oluşturmaktadır. Değerlendirme faktörlerinin saptanmasında Ramani et al. (1990), Akpınar (1994) ve çalışma alanının doğal peyzaj ve kültürel ve sosyo-ekonomik yapı yönlendirici olmuştur. Değerlendirme faktörlerinin her birinin etkisi alan kullanım alternatifleri için aynı değildir. Bu amaçla alan kullanım alternatifine bağlı olarak değerlendirme faktörlerine beş kişiden oluşan uzman katkısı sağlanarak etki ve katkı dereceleri belirlenmiştir. Etki dereceleri çok etkili (3), etkili (2) ve etkisiz (1) olmak üzere üç grupta, katkı dereceleri iyi (3), orta (2), zayıf (1) ve katkısız (0) olmak üzere dört grupta incelenmiştir. Etki ve katkı derecelerinin bulunmasında aşağıdaki Eşitlik [1] ve [2] kullanılmıştır. [1] [2] 42

57 Burada; DT : Uzmanlar tarafından f değerlendirme faktörüne verilen değerler toplamı, u : 1 den n e kadar uzman sayısı, f : 1 den m e kadar faktör sayısı, Dfu : F değerlendirme faktörüne u uzmanı tarafından verilen değer, Af : f değerlendirme faktörünün ağırlığıdır. Analiz ve uygunluk haritalarının üretilmesinde ArcGIS 9.2 programı kullanılmıştır. Her alan kullanım alternatifini için analiz haritalarının oluşturulmasında değerlendirme faktörleri ayrı ayrı analiz edilmiştir. Bütün değerlendirme faktörleri dikkate alınmamış, sadece etkisi olan faktörler değerlendirilmiştir. Analiz haritalarının oluşturulmasında katkı dereceleri kullanılmıştır. Uygunluk haritalarının oluşturulmasında analiz haritaları ve etki dereceleri kullanılmıştır. Buna göre uygunluk haritaları; Σ D pk = ΣD k x Σ D e...[3] Eştlik [4] den yararlanılmıştır. Burada; Σ D pk : En yüksek değerler haritası, Σ D k : Her bir alan kullanım alternatifi için pikselin alacağı katkı derecelerinin çarpım değeri, Σ D e : Her bir alan kullanım alternatifi için pikselin alacağı etki derecelerinin çarpım değeridir. Uygunluk haritalarının ulaştığı değerlerin gruplandırılmasında, haritaları elde ettiğimiz ArcGIS 9.2 programına ait ArcMAP Classification birimi kullanılmıştır. Uygunluk haritalarının çarpımı sonucu oluşan standart sapma değerlerine göre Natural Breaks Metodu yardımıyla sınıflandırılmıştır (Şekil 4.3). Her bir kullanım, piksellerin 43

58 dağılımına göre farklı değerler almıştır. Her kullanım için uygun olan alanlar Uygun Değil (0), Az Uygun (1), Orta Uygun (2) ve Uygun (3) olmak üzere dört grupta nitelendirilmiştir. Şekil 4.3 Hobi bahçesi için ArcGIS yardımıyla uygun alan sınıflandırması Uygunluk haritalarının oluşturulmasından sonraki aşamada en uygun alternatifin seçimi gelmektedir. Bu seçim işleminde AHS yöntemi kullanılmıştır. Analitik sıralanım işlemleri çok kriterli karmaşık problemlerin analizi için bir hiyerarşi oluşturulmasına dayanmaktadır. Karar vermede temel problem ise birbirlerine karşı farklı üstünlükleri olan alternatiflerden oluşmuş bir set içerisinden en iyisini seçmektir (Akpınar 1995). AHS maden onarımında, alternatiflerin seçiminden (Akpınar 1995, Fanuscu 1999, Uberman and Osanloo 2005, Bascetin 2007), çevresel risk değerlendirilmesi (Berry and Pistocchi 2003) ve uygun ağaç türünün seçimine (Bangian and Osanloo 2008) kadar geniş bir yelpazede kullanılmaktadır. AHS yönteminde bir problemin çözümünün, ayrıştırma, karşılaştırmalı değerlendirme ve önceliklerin sentezi olmak üzere üç temel ilkesi bulunmaktadır (Saaty 1990). 44