Colin MacCabe GODARD. Sanatçının Yetmiş Yaşında Bir Portresi. Çeviren: Ertan Yılmaz

Transkript

1 Colin MacCabe GODARD Sanatçının Yetmiş Yaşında Bir Portresi Çeviren: Ertan Yılmaz

2 Kısaltmalar Bu kitaptaki amacım iki yönlüdür. Birincisi kaynakların ve alıntıların doğru bir şekilde saptanmasını gerektiren bilimsel zorunluluğu yerine getirmeye hep düşkün oldum. Bu zorunluluk olmaksızın, bir insanın argümanları başkaları tarafından doğru olarak incelenemez. Ancak okuyucuyu sıkıcı ve yorucu yinelemelerle sıkmayı istemedim. Eğer kimin söylediği metinden net bir şekilde anlaşılıyorsa, o zaman dipnot yoktur. Bütün röportajların ayrıntıları kaynakçada bulunabilir. Godard'a gelince, referans yapılmayan alıntıların tümü 1988 Noel'inden hemen önce Rolle'de yapılan iki günlük bir röportajdandır. Metin içinde aşağıdaki kısaltmalar kullanılıyor: Jean-Luc Godardpar Jean-Luc Godard, (Godard Godard'ı Anlatıyor, Metis Yayınlan) der. Alain Bergala, 2 Cilt (Paris: Cahier du cinema, 1998) (G). İlk cildin bir bölümünün İngilizce çevirisi vardır: Godard on Godard, der. ve çev. Tom Milne (Londra: Seeker and Warburg, 1972). İngilizce bir çeviri olduğunda, iki sayfa numarasından ilkine gönderme yapılıyor. Ara sıra çeviride değişiklik yaptım. Cahiers du cinema: Histoire d'une revue, Antoine de Baecque, 2 Cilt (Paris: Cahiers du cinema, 1991) (C). Francois Truffaut, Antoine de Baecque ve Serge Toubiana, 2. baskı (Paris: Gallimard, 2001) (T).

3 Maeterlinck şöyle der: Eğer Socrates bugün evinden çıksa, kapısının eşiğinde oturan bilgeyi bulacaktır. Eğer Yahuda bu gece dışarı çıksa, adımlarının yöneleceği kişi Yahuda'dır. Her yaşam çok sayıda gündür, günlercedir. Kendimize doğru yürürüz, hırsızlarla, hayaletlerle, devlerle, yaşlı erkeklerle, genç erkeklerle, kadın eşlerle, dullarla, kayınbiraderlerle karşılaşırız. Ancak her zaman kendimizle karşılaşırız. James Joyce, Ulysses

4 İÇİNDEKİLER TÜRKÇE BASKIYA ÖNSÖZ 9 ÖNSÖZ 11 1 TANRILAR VE YARI-TANRILAR 15 Monod ve Godard Aileleri 15 Bir Tilkiler Ailesi 15 Aile Tarihi 19 İlk Çocukluk Savaş Yılları: Ailenin Yüz Karası: Evden Ayrılış: "SİNEMA KÖTÜ BİR OKUL DEĞİLDİR" ANDRÉ BAZİN VE CAHİERS DU CINEMA 59 Paris ve Sinema 59 Henri Langlois 64 Godard Sinemada 69 La Gazette du Cinema 73 André Bazin 77 Cahiers du cinéma'nm Kuruluşu 87 Godard'ın İlk Dönem Eleştirmenliği 'deki Eleştiri Yazılan 97 Cenevre ve İlk Kısa Filmler 104 Fransız Sinemasında Belirli Bir Yönelim 107 Fox 109 Paris'teki Kısa Filmler 111 Ray, Tashlin, Rouch 115 Bazin'in Ölümü 117

5 3 FRANSIZ FİLM YAPIMINDA BELİRLİ BİR YÖNELİM: KARİNA VE COUTARD'IN YENİ DALGASI 120 Yeni Dalga'nın Ekonomi Politiği 120 Serseri Âşıklar 134 Anna'nın Öyküsü 150 Hor Görme 173 İlişkinin Sonu 192 Çılgın Pierrot ÖĞRENCİ DEVRİMİ: WİAZEMSKY VE GORİN 211 Mayıs Vietnam 213 Bir Öğrencinin Yaşamı 215 Anne Wiazemsky 218 Öğrenci Hareketi 221 Maoculuk 226 Rahibe ve Sinematek 235 Sinema Dili 239 Mayıs 244 Devrimle Yolculuk 246 Dziga Vertov Grubu ARKA ODA ANNE-MARİE MİEVİLLE VE ROLLE 280 Burada ve Başka Yerde 284 Grenoble 289 Televizyon 295 SONSÖZ 367 KAYNAKÇA 384

6 TÜRKÇE BASKIYA ÖNSÖZ Türkiye'deki okuyucular için kitabıma bir önsöz yazmamın istenmesi beni çok mutlu ediyor. Bu kısmen dile ait bir hazdır, çünkü germanik ya da latince kökenli bir dile tercüme yapılmasını düşünmek zor değildir. Ancak birinin metnini sondan eklemeli bir dilde düşünmek olumlu anlamda baş döndürücüdür. Ancak bu aynı zamanda kişiseldir, babamın Atatürk'e hayran olmasının, öğrencilerim olan Ahmet Gürata ve Özlem Köksal'ın Türkiye sinemasının enerjisi ve çeşitliliği konusunda bana çok şey öğretirlerken ve arkadaşım Kezban Derviş üe Türkiye üzerine uzun uzadıya konuşmalarımızdan aldığım hazzın bir birleşimidir. Bununla birlikte Türkiye'ye ve kültürüne dair bilgimin gelişigüzel ve yüzeysel olduğunu belirtmem gerekir. Kendimi hiçbir biçimde ne bu kitabın yeni okuyucusu tarafından okunabilme yollarını ne de onların genelde Türkiye'deki sanatın ya da özelde Türkiye sinemasının durumuna uygun bulabilecekleri yollan önermeye donanımlı hissediyorum. Durum böyle olsa da, bu kitapta yararlı bir şeyler olduğuna eminim. Godard'm yaşamöyküsünü yazarken hem Godard'ı baş döndürücü ticari basandan, öğrenci isyanına, oradan eşsiz bir kişisel üretime götüren gelişimi hem de böylece 1968'de bir öğrenci olarak ilk yıllanmdan 1970'lerde Screen dergisindeki ve 1980lerde BFI Production Board'daki yıllara kadar yaşamıma egemen olmuş politik ve estetik tartışmalan anlamaya çalışıyordum. Okuyucular bu çabada ne kadar başanlı olduğumu kendileri değerlendireceklerdir. Ancak bu kitabı yazarken savaşın hemen sonrası yıllardaki

7 Paris'e, Godard'ın 1946'da kaçık bir ergen olarak geldiği kente geri gittim. Sinema ile politika arasındaki ilişkiyle ilgilenen herkes için bu tarihin çok ilginç olduğuna her zamankinden daha fazla iknayım. 1945'te Fransa Batılı güçler arasında eşsiz bir konumdaydı. Almanya yenilmişti, onun fiziksel imhasına Nasyonal Sosyalizmin götürdüğü noktayı kabul etmeye ahlaki bir duygusuzluk eşlik etti. Britanya ve Amerika anti-faşist mücadelenin Britanya'nın son ve Amerika'nın ilk emperyalist savaşını meşrulaştırdığı ziyaretçilerdi. Ancak Fransa'da göstermelik zafer geleneksel egemen sınıfın neredeyse tamamen saygınlığını yitirmesiyle el ele gitti. Sonuç, genellikle Sartre, Camus ve Beauvoir'm adlarının ilk akla gelen isimler olduğu olağanüstü bir entelektüel ve kültürel verimlilik dönemiydi. Ancak bu kitabın savı film eleştirmenin André Bazin'in ve onun Travati et Culture'den Cahiers du cinéma'ya. kadar bağlantılı olduğu organizasyonların çalışmalarının varoluşçulannkinden çok daha ilginç olduğudur. Kuşkusuz Bazin adil bir şekilde film incelemelerinin kurucu babası olarak ünlüdür. Ancak bu kitabın savına göre Bazin bundan çok daha önemli bir kişidir. Çünkü Bazin sanat formlarının en popüler biçimi olan sinemayı en demokratik tasavvurlarla üişkilendirebilmenin umut verici fikrini açıkça ifade etti. Bazin'in görüşü içinde en yüksek mevki genelde İtalyan Yeni-Gerçekçiliği ve özelde de Roberto Rossellini'ye aittir. Savaşın hemen sonrasına ait umutlar 1948'den itibaren Avrupa'ya egemen olan Soğuk Savaş yıllarında yok oldu, ancak bu kitabı yazarken bu umutların harcanan emeğe değer bir gelecek için gerçek önemini koruyacağına inanıyordum. Godard'ın kendi yaşamının ve sinemasının Bazin ve Rossellini figürlerinin etrafında döndüğü ve 21. yüzyılda onların düşüncelerinin ve sanatlarının çok önemli gelişimlerini gösterdiği kesindir. Colin MacCabe Kasım 2010

8 ONSOZ 1984 ya da 1985 yılında beni bu biyografiyi yazmaya teşvik eden, o dönemde American Filmin editörü olan Peter Biskind'di. Bu düşünceyi Godard'a ilettim. Godard benim bir biçim olarak biyografiden hoşlanmamamı ve bu sürecin hazzıyla ilgili kuşkularımı paylaşmış göründü. İki yıl sonra Godard bana çalışmanın nasıl ilerleyeceğini sordu ve bu beni şüphelerimi bir kenara bırakma ve çok ayrıntılı bir program hazırlama konusunda cesaretlendirdi. Ancak 1990'h yılların başında Godard'ın bu projeye artık inancının kalmadığı açıktı. 1990lı yıllarda Godard ve ortağı Anne-Marie Mieville'ye iki proje getirecek kadar şanslıydım: Fransız Sinemasının Yüz Yılı (2 x 50 ons du cinema français, 1995) ve Eski Yer (The Old Place, 1998) ve ben bu biyografiden süresiz olarak vazgeçtim. Daha sonra 1999 yazında Godard bana geçmişteki yapımlarımızla ilgili sert bir mektup yazdı ve bu da bundan böyle işbirliği yapmanın mümkün olmadığını netleştirdi. Bu mektuptan sonra bu biyografiyi yeniden ciddi bir şekilde düşündüm. Herhangi bir biyografinin başlangıçtaki sorunu hâlâ mevcuttu. Her yaşam sonsuzdur, onun bağlantıları acımasızca kurgulamanın da olmadığı herhangi bir temsile olanak sağlamak açısından fazlasıyla karmaşıktır. Ancak konumun yaşıyor olması gerçeği birden bir çözüm sundu. Yaşayan bir insanın biyografisi zorunlu olarak eksiktir, ancak yaşayan bir özne bir portrenin olanaklı olmasını sağlar: Godard'ın yaşamı ve sineması üzerine bir dizi açı. 11

9 Ve bu biyografinin gerçek uyaranını bu sinema sağladı. Bu benim dönenıimin sanatındaki en hayret verici, en merak uyandırıcı ve en aydınlatıcı olan bir sinemadır. İlk ortaya çıkış anında tek başınaydım - Ocak 1967'de Paris'teki bir sinemada oturmuş anlamadığım bir dilde olan, ancak daha önce hiç tanık olmadığım bir güzellikteki görüntüler sunan bir film izliyordum. İzleyen yıllarda Godard'ın hem Maoculuğa hem de feminizme bağlanmasının onu sürekli bir referans noktası haline getirmesi ve daha sonra da onun (Sinemanın Tarih(ler)i'nde [Histoire(s) du cinema, 1998] zirvesine ulaşan) Batı sanatı ve kültürünün düzenini yeniden incelemesiyle yollarımız doğrudan kesişti. Geniş referans alam içinde -sinema tarihi, sanat tarihi, Marksizm'in tarihi- bu sinema yasanım kendisi kadar dehşet vericidir. Bunların temel olarak çağrışımsal olan bu olağanüstü sinemayı tam olarak yorumlamak için gerekli yeterliliğe sahip olduğunu düşünmek aptallık olurdu. Ancak yaşamda olduğu gibi, bir dizi özgül açıyı tercih etme, özel bir portre sağlama karan harekete geçmeyi mümkün kıldı. Her bölüm böylesi bir açıyı sunuyor. Birinci bölüm bir aile tarihidir. Godard'ın anne tarafı olan Monod'lar Fransa'nın önemli Protestan ailelerinden biridir. Godard'lar ise daha az tanınsalar da Protestanlar kadar önemlidirler ve her iki ailede de Godard'ın yaşamının belki de en sürekli dışsal özelliği olmuş olan Fransa ile İsviçre arasmda bir hareket vardır. Bu nedenle Balzac, Godard'ı şöyle tanımlardı: sonuna kadar Avrupa tarihine bağlı İsviçre Kalvinist/Fransa Protestan kanından gelen bu adam genç yaşında Paris'e geldi ve anne-babasının boşanması sonucu yıkılan dünyasıyla birlikte sinemayı ve Amerika'yı -yeni bir vaadi ve yeni bir dünyayı- keşfetti. Ve bu dünyanın peygamberleri vardı - tüccarların en çekicisi şişman Henri Langlois ve gerçek bir aziz olan küçücük André Bazin. Bu bölüm bu kişileri, sinemanın kendi geçmişi üzerine düşünmesinin ve yalnızca bir dergiyi (Cahiers du cinema) değil, aynı zamanda genç Cahiers eleştirmenlerinin kalem yerine kamera kullanmalarının ve Yeni Dalga akımım oluşturmaları sonucu dünya sinemasını devrimcileştiren bir estetiği 12

10 üretmesinin neden Fransa'da olduğunu anlamak için entelektüel tarihin bakış açısından değerlendiriyor. O yıllarda Rohmer, Truffaut, Rivette, Chabrol, Gegauff, Bitsch, Schiffrnan ile tamşmanın ne kadar keyifli olduğunu düşünmek zor değildir. Eleştirmenlikten yönetmenliğe dönüşmede çok önemli olan şeylerden biri aynı zamanda film-yapımınm yeni bir modeli olan bir estetikti ve hafif teknolojisi ve küçük ekipleriyle bu yeni model üçüncü bölümün odağıdır. Diğeri ise Godard'ın 1960 ile 1966 yıllan arasında yaptığı on iki filmden yedisinin yıldız oyuncusu ve ilk karısı olan Anna Karina'dır. Buradaki odak sinemanın tarihindeki en büyük yaratıcı başarılardan birinin izlerini sürerken sinema tarihi olacaktır. Ancak Godard 1967'de Hafta Sonunu (Weekend, 1967) bitirdiğinde, son jeneriğe "Sinemanın Sonu" (End of Cinema) yazdı, çünkü Yeni Dalga düşü evlifiğinin sona ermesiyle kişisel düzeyden, 1945'te kurtarıcı olan Amerikalıların 1960larda Vietnam'da emperyalist saldırganlar haline geldiği politik düzeye kadar her düzeyde parçalanmıştı. Dördüncü bölüm Godard'ın yeni öğrenci eşi Anne Wiazemsky ile yaptığı geleceği gören bir film olan Çinli Kızda (La Chinoise, 1967) haber verdiği Maocu bir devrime bağlanmak için geleneksel sinema kanallarını terk edişini anlamak için politik tarih perspektifim benimsiyor sonrası dönemin militan filmlerini aydınlatan ve Godard'ın genç Maocu Jean-Pierre Gorin ile birlikte kurduğu Dziga Vertov Grubu'nun temeli olan politika ile estetik arasındaki bağlantılan açıklayan bu politik perspektiftir.