BURSA ŞEHİTLERİ ve ŞEHİTLİKLERİ (BALKAN SAVAŞLARI NDAN MİLLİ MÜCADELE YE)

Transkript

1 BURSA ŞEHİTLERİ ve ŞEHİTLİKLERİ (BALKAN SAVAŞLARI NDAN MİLLİ MÜCADELE YE)

2 Bursa Şehitleri ve Şehitlikleri Balkan Savaşları ndan Milli Mücadeleye Bursa Kitaplığı Tarih Kitabı Proje Genel Koordinatörü Aziz Elbas Ahmet Erdönmez Proje Yürütücüsü Bursa Araştırmaları Merkezi Derleyen ve Hazırlayan Dr. Seher Boykoy Danışman Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu Tasarım Yakup Şahiner Kapak Tasarımı Barış Güleç Baskı Cilt FURKAN OFSET ISBN BASKI, MART 2011 Yapım BURSA KÜLTÜR A.Ş Bursa Kültür A.Ş. Bu kitabın tüm yayın hakları Bursa Kültür A.Ş. ye aittir. Yazılı izin olmadan kısmen ya da tamamen yeniden basılamaz. Dağıtım Bursa Kültür A.Ş. Adres: Merinos Parkı Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi B Kapısı Osmangazi Bursa Tel: Faks: info@bursakultur.com /

3 İçindekiler Kısaltmalar...v Sunuş... vii Giriş...ix BİRİNCİ BÖLÜM BALKAN SAVAŞLARI NDA ŞEHİT OLAN BURSALILAR... 1 I- Balkan Savaşları nın Türk Tarihindeki Yeri Ve Önemi...3 II- Balkan Savaşlarında Şehit Olan Bursalıların Listesi...8 III- Balkan Savaşları nda Şehit Olan Bursalılar Üzerine Değerlendirmeler Yerleşim Birimlerine Göre Dağılım İsimlerine Göre Dağılım Lâkaplara Göre Dağılım Şehit Düştükleri Cephelere Göre Dağılım Yaşlara Göre Dağılım Babasıyla Aynı İsmi Taşıyanlar İKİNCİ BÖLÜM I. DÜNYA SAVAŞI NDA ŞEHİT OLAN BURSALILAR...15 I- I. DÜNYA SAVAŞI NIN TÜRK TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ...17 II- I. Dünya Savaşı nda Şehit Olan Bursalıların Listesi...20 III- I. Dünya Savaşı nda Şehit Olan Bursalılar Üzerine Değerlendirmeler Yerleşim Birimlerine Göre Dağılım İsimlerine Göre Dağılım Lakaplara Göre Dağılım Şehit Düştükleri Cephelere Göre Dağılım Babasıyla Aynı İsmi Taşıyanlar IV- Çanakkale Savaşı nda Şehit Olan Bursalılar...37

4 1. Çanakkale Savaşının Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi Sözlü Tarih Tanıklarının Anlatılarıyla Çanakkale Savaşında Bursa Çanakkale Savaşında Şehit Olan Bursalı Şehitlerin Listesi a. Yerleşim Birimlerine Göre Dağılım b. İsimlerine göre dağılım c. Lakaplara göre dağılım d. Şehit düştükleri cephelere göre dağılım: e. Yaşlara göre dağılım f. Babasıyla aynı ismi taşıyanlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MİLLİ MÜCADELE DE ŞEHİT OLAN BURSALILAR I- MİLLİ MÜCADELE NİN TÜRK TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ II- Milli Mücadelede Şehit Olan Bursalıların Listesi III- Milli Mücadele de Şehit Olan Bursalılar Üzerine Bazı Değerlendirmeler Yerleşim Birimlerine Göre Dağılım İsimlere Göre Dağılım Lakaplara Göre Dağılım Şehit Düştüğü Cephelere Göre Dağılım Yaşlara Göre Dağılım IV- Bursa da Bulunan Şehitlikler SONUÇ BİBLİYOGRAFYA...201

5 v Kısaltmalar a.g.e : Adı geçen eser ATAM : Atatürk Araştırma Merkezi bkz : Bakınız BVMVD : Bursa Vefâyâta Mahsus Vukuat Defterleri C. : Cilt Ks : Kısım MSB : Milli Savunma Bakanlığı Sa. : Sayı S. : Sayfa TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TTK : Türk Tarih Kurumu Yay. : Yayınları yy. : yüzyıl

6 vi

7 vii Sunuş Bursa mızın gerek şehir merkezinde, gerekse ilçe ve köylerinde çok sayıda şehitlik bulunmaktadır. Uzman araştırmacılar ve yeni teknolojik altyapı ile donattığımız Bursa Araştırmaları Merkezi şehitliklerimizi belirlerken, toplumsal kültürümüzde şehadet kavramının çok önemli yer işgal ettiğini ortaya koymuştur. Toplumumuz; gaziliği ve şehitliği hep yükseklerde tutmuştur. Kendisine fahri hemşerilik beratı vermekle şeref duyduğumuz Halil İnalcık Hoca Osmanlı Devletinin kuruluşunda gaza ve cihat kavramlarının önemine işaret etmektedir. Bu husus geleneğimizde yüzyıllardır kökleşmiş bir yere sahiptir. Kore, Kıbrıs ve iç güvenlik görevleri sırasında şehadet mertebesine ulaşanların ve gazi olarak görevini tamamlayanların müstesna bir mevki kazanması dikkate alınmalıdır. Dini anlamda ise şehadet, savaşta ölmek anlamına gelirken, savaşta ölen bir Müslüman a şâhid (şehid) denir. Maşhad, bir şehidin mezarı (şehitlik) demektir. Kutsal Kitabımız Kuran-ı Kerim de bu mefhum Allah yolunda öldürülenleri ölü zannetmeyiniz. Belki onlar sağ olup, Rableri yanında rızıklanmışlardır şeklinde geçmektedir. Peygamberimize göre, Cennetin en güzel meskeni olarak dâr-ül-şuhadâ dır ve şehitler ölmekle bütün günahlardan kurtulmuşlardır. Bursa Araştırmaları Merkezi mizin yayına hazırladığı ve editörlüğünü Uludağ Üniversitesi Tarih Bölümü görevlilerinden Dr, Seher Boykoy un yaptığı bu kitapta, Uludağ Üniversitesince yürütülen projeler kapsamında köylere yapılan geziler ve şehit yakınlarıyla yapılan görüşmeler, o dönemin tanıklarının anlatılarıyla desteklenmesini ve içeriğin zenginleştirilmesini sağlamıştır. Şehitler ve şehitlikler ile ilgili yaptığımız ve hedeflediğimiz çalışmalar yalnızca bir kitaptan tabiî ki ibaret değildir. Bursa il merkezi, ilçeler ve köylerde tespit edilen şehitliklerin bu yüce insanlara bir nebzede olsa borcumuzu hafifletmek gayesiyle düzenlenip şanlarına yakışır hale getirilmesi amacıyla gerçekleştirilen fiziki faaliyetler bütünsel anlamda hedeflediğimiz çalışmaların tamamlayıcısı niteliğindedir. Bu gayemizin önemli bir parçası olan Balkan Harpleri, Çanakkale Zaferi ve Milli Mücadele hakkında da bizleri aydınlatan, bizlere o günleri yeniden anımsatan bu çalışmada emeği geçenlere teşekkür ediyorum. Saygılarımla Recep Altepe Bursa Büyükşehir Belediyesi Başkanı

8

9 ix Giriş Altı asırdan uzun bir süre tarihe damgasını vurmuş olan Osmanlı Devleti, 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, kendisini çöküşe kadar sürükleyecek bir duraklama ve gerileme sürecine girmiştir. 17. yy da merkezi yönetimin zayıflaması ile ivme kazanan duraklama sürecini, 1699 Karlofça Anlaşması ndan sonra gerileme ve 19. yy dan itibaren de çöküş evreleri izlemiştir. 19. yy da Avrupa nın hasta adam ı olan Osmanlı Devleti, bu süreçte Avrupalı devletlerin kendi aralarındaki çıkar çatışmalarından yararlanarak denge politikası izlemiş ve böylece varlığını korumaya çalışmıştır. Tarihimizde yılları da, Balkan Savaşları ndan Milli Mücadele nin sonuna kadar süren 10 yıllık savaş dönemini kapsamakta; devletin çöküş sürecine tanıklık etmektedir Balkan Savaşlarını, 1914 te çıkan I. Dünya Savaşı izlemiş; dünya savaşının ortaya çıkardığı yeni düzen de, 1922 de Milli Mücadele de kazanılan Türk zaferiyle sonlanmıştır. Türk milletinin ölüm kalım mücadelesi verdiği bu dönem, büyük sıkıntılarla geçen bir süreç olmakla birlikte; Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasına giden yolda önemli kilometre taşlarını teşkil etmiştir. Osmanlı Devleti nin 20. yy başlarında yaşadığı bu yoğun savaş sürecinin temelinde, 1815 te Viyana Kongresi nde adı konulan ve Osmanlı Devleti nin parçalanma projesi olan Şark Meselesi (Doğu Sorunu) yer almıştır 1. Hıristiyan Avrupa ve Müslüman Türk mücadelesi olarak şekillenen Doğu Sorunu, Avrupalı Devletlerin, Avrupa ve Anadolu topraklarındaki Türk varlığına son vermek, bu bölgelerde siyasi, iktisadi, kültürel olarak kendi nüfuzlarını kurmak politikalarının uzantısı olmuştur. Doğu Sorunu doğrultusunda, Balkan Yarımadası toprakları, Rusya ve Avusturya; Arap Yarımadası ve Ortadoğu toprakları, İngiltere, Fransa, İtalya ve Almanya; Boğazlar ise, İngiltere ve Rusya nın nüfuz sahaları olarak belirlenmiştir. Osmanlı toprakları üzerindeki bu paylaşım mücadelesinde çatışan çıkarlar, Osmanlının bir süre daha varlığını korumasını sağlamıştır 2. Bu süreçte Osmanlı coğrafyasında yaşayan azınlıklar da, Avrupalı Devletler diplomasisinin önemli bir parçasını teşkil etmiştir. Bu paylaşım projeleri, 1789 Fransız İhtilali nin ortaya çıkardığı milliyetçilik akımının etkisiyle birleşince, Balkan topraklarında büyük kargaşa ve huzursuzlukları ortaya çıkarmış; Balkan coğrafyasının devletten kopuş sürecini belirlemiştir Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi), Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı, Milli Mücadele, 19. yüzyıldan itibaren uygulamaya konulan Doğu Sorunu projesinin uygulama safhalarını teşkil etmiştir. Bunun ilk aşaması olan Osmanlı-Rus Savaşı ile, Osmanlı Devletinin Balkanlardaki varlığına büyük bir darbe indirilmiştir. Balkan toprakları açısından bu projenin ikinci önemli halkasını, Balkan Savaşları oluşturmuş; bu savaşlar sonucunda da, Balkan coğrafyasında büyük kayıplar verilmiştir. Balkanlarda Türk nüfuzunun kırılmasından sonra sıra, Anadolu topraklarına gelmiştir. I. Dünya Savaşı ve Mondros Mütarekesi sonrasında, Türklerin Anadolu daki varlığı hedef olarak seçilmiştir. Mondros Mütarekesini izleyen dönemde Türk Milletinin Mustafa Kemal önderliğinde işgal 1 Doğu Sorunu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Raif Karadağ, Şark Meselesi, Nida Yay., İstanbul Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi , Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1993, s

10 güçlerine karşı verdiği Milli Mücadele Hareketi ise, Anadolu topraklarına sahip Türk vatanının parçalanma projesini tarih sahnelerine gömmüştür. İşte sürecini kapsayan bu 10 yıllık savaş dönemi, Türk milletinin Batılı emperyalist güçlere karşı yürüttüğü mücadelelerle geçmiştir. 20. yüzyıl başlarındaki bu uzun savaş yılları, büyük toprak kayıpları yanında; önemli miktarda yetişmiş ve kalifiye insan gücünün de cephelerde yitirilmesine yol açmıştır. Bu süreçte Türk ordusunun esasını teşkil eden Anadolu halkı, vatan savunmasına katılmayı kutsal bir görev bilmiş; büyük sıkıntılar ve yokluklar içerisinde canı pahasına hertürlü fedakârlığa katlanmıştır. Vatan savunmasında verilen sayısız şehitlerimiz, yokluklar içerisindeki Türk insanının, bağımsızlık uğrunda gösterdiği emsalsiz fedakârlığın timsali ve Türk milletinin gurur abidesi olmuşlardır. Şüphesiz şehitlik mertebesi, Türk-İslam kültüründe en yüksek ve kutsal mertebeyi teşkil etmektedir. Allah yolunda dini, namusu ve şerefi, vatanı ve milleti uğrunda ölenler, bu mertebeye ulaşmaktadır. Kuran da, bu konuda, Allah yolunda öldürülenleri ölü zannetmeyiniz; onlar sağ olup Rabları yanında rızıklanmışlardır, Allah ın yolunda öldürülenlerin emellerini Allah zayi etmez, onları hidayete ulaştırır ve hallerini düzeltir ve onları evvelce kendilerine tarif ettiği cennetlere idhal eder denilmektedir 3. İşte vatanımızın her karış toprağı bu kutsal şehit kanlarıyla sulandığı içindir ki, içinde yaşadığımız toprakların kıymetini bilmemiz ve bu topraklara aynı fedakârlık duygusuyla sonsuza kadar sahip çıkmamız gerekmektedir. Bu noktada Milli Şairimiz Mehmet Akif Ersoy un yazdığı, Bastığın yerleri toprak diyerek geçme tanı, Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı, Sen şehit oğlusun incitme yazıktır atanı, Verme dünyaları alsan da bu cennet vatanı dizeleri, vatan savunmasında hepimiz için temel düstur olmalıdır. Vatan savunmasında şehit olanlar üzerine yapılacak çalışmalar, bizleri yaşanmış tarihimize götürecek ve o günlerin havasını gerçekçi bir şekilde kavramamızı sağlayacaktır. Bu suretle, içinde yaşadığımız toprakların ne fedakârlıklarla korunmuş olduğunu izlerken; aynı zamanda bu toprakları canı pahasına koruma sorumluluğunu da taşımış olacağız. Devlet ve milletin varlığını korumak yolunda ödenmiş bedelleri aktarabildiğimiz ölçüde, sağlam ve uzun ömürlü bir geleceğe sahip olacağımız kuşkusuzdur. Balkan Savaşlarından Milli Mücadele ye uzanan süreçte Bursalı şehitleri ve Bursa şehitliklerini konu alan bu çalışmamız da, toplumumuzda böyle bir tarih şuurunun inşası için hazırlanmıştır. Hazırladığımız bu kitap, Bursa Büyükşehir Belediyesi Bursa Araştırmaları Merkezince yürütülen Bursa Şehitlikleri projesinin bir araştırma ürünü olarak hazırlanmıştır. Kitap kapsamında, Türk milletini derinden etkileyen ve büyük kayıpların verildiği Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele de şehit düşen Bursa merkez ve diğer ilçelerindeki şehitler tespit edilmeye çalışılmıştır. Kitap, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı, Milli Mücadele de Bursalı şehitler olarak üç bölüme ayrılmıştır. Çanakkale Savaşı, I. Dünya Savaşı içindeki cephelerden biri olmakla birlikte; en kanlı çarpışmaların burada geçmesi ve en fazla şehidin bu cephede verilmesi itibariyle ikinci bölümde ayrı başlıkta incelenmiştir. Her bölümde, şehitler listesi ve şehitler hakkında değerlendirmelere geçmeden, yaşanan savaşların tarihimizdeki yeri hakkında genel bilgilere yer verilmiştir. Kitabın hazırlık aşamasında, Bursalı şehit listelerinin tespiti için yararlanılan temel kaynak, Milli Savunma 3 W. Björkman, Şehid mad., İslam Ansiklopedisi, C:11, MEB, İstanbul 1979,

11 xi Bakanlığı nın (MSB) yayımladığı Şehitlerimiz adlı 5 ciltlik yayın olmuştur 4. Bu yayında, Osmanlı Rus, Osmanlı Yunan, Trablusgarp, Balkan, I. Dünya Savaşları, İstiklâl Harbi, Kore, Kıbrıs Savaşları ile iç güvenlik nedeni ile şehit olmuş askerlerimizin listeleri illere ve şehit adına göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Çalışma konumuzu teşkil eden Bursa ile ilgili olarak da, 2. cilt taranmış ve Bursalı şehit listeleri çıkarılmıştır. Listelerin çıkarılmasında en büyük sıkıntı ise, bütün savaşlardaki şehitlerin ayrı kategoriler halinde sıralanmadan birlikte verilmiş olmasından kaynaklanmıştır. Bu durum, Bursalı şehitlerin Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı, Çanakkale Savaşı, Milli Mücadele olarak ayrı ayrı listelenmesini gerektirmiş ve çıkarılan listeler ayrı kategoriler halinde değerlendirmeye alınmıştır. Balkan Savaşları ndan (1912) Milli Mücadele sonuna (1922) kadar uzanan süreç içinde Bursalı şehit listelerinin değerlendirilmesinde, MSB nın hazırladığı defterlerde geçen bilgiler esas tutulmuştur. Kitapta şehitlerle ilgili sıra no, savaş, cephe, birlik (kuvvet, ordu, kolordu, fırka, alay, tabur, bölük), lakap, baba adı, adı, sınıf, rütbe, doğum yılı, ilçe, bucak, köy, ölüm tarihi (gün, ay, yıl), ölüm yeri, askerlik şubesi, özel birlik haneleri bulunmaktadır. Şehitlerle ilgili verilen bu bilgilerden hareketle, Bursa şehitleri, yerleşim yeri, yaşı, lakabı, baba adı, doğum ve ölüm tarihi, ölüm yerine göre sınıflandırılmıştır. Bu noktada dönem Bursas sının sosyal yapısına ilişkin bazı tespitlerde bulunulmaya çalışılmıştır. Nuri Köstüklü nün belirttiği Vefeyat Defterlerinde yer alan medeni durum, anne adı ve ölüm sebebi gibi bilgiler ise, elimizdeki defterlerde bulunmamaktadır. Yapmış olduğumuz araştırmada, elimizdeki yazılı kayıtlardan, Balkan Savaşları, I. Dünya Savası, Milli Mücadele de şehit olan 5000 civarında Bursalı tespit edilmiştir. Şehit kimliklerinin tespitinde, bazı şehitlere ait bilgilerin eksikliği, belgelerde yalnızca şehit ve yaralanarak şehit ifadesi yazılı olanların dikkate alınması, kayıp, esir, hastalık, eceli ile vefat ettiği tespit edilenlerin, MSB nın hazırladığı kitap kapsamı dışında tutulması, bu kitapta bazı isimlerin mükerrer olması, kayda geçmemiş pek çok gönüllünün savaşlara katılması ve bazı kayıtların günümüze ulaşmamış olması gibi nedenlerle, Bursalı şehitler konusunda kesin bir istatistik vermek omümkün olamamıştır. Bu nedenle elimizdeki istatistikler, adı geçen savaşlarda Bursalıların hizmetleri hakkında genel bir fikir kazanmamıza yardımcı olacaktır. Kitabın hazırlık aşamasında şehit listelerinin tespitinde ve değerlendirilmesinde, Prof. Dr. Nuri Köstüklü nün Balkan Savaşlarından Milli Mücadele ye Şehitler Üzerine Yapılacak Bilimsel Araştırmalarda Metot ve Kaynak Meselesine Dair Bazı Düşünceler adlı bildirisinden hareket edilmiş; bu noktada, sosyal tarih araştırması açısından değerli kaynak olan Vefâyâta Mahsus Vukuat Defterlerinin Bursa ya ilişkin kısımlarından da yararlanılmak istenmiştir. Bu amaçla, Bursa İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü Arşivi ne başvurulmuş; ancak, bu defterlerin Ankara ya gönderilmiş olduğu tarafımıza bildirilmiştir. Ankara daki bu defterler üzerine çalışılması da, uzun vadeli bir araştırma gerektirdiğinden ve şehitler üzerine yaptığımız bu çalışma için süremiz kısıtlı olduğundan, bu defterlerden yararlanma imkânımız olmamıştır. Hazırlamış olduğumuz kitaptaki bu eksiklik, tarafımca yapılacak daha uzun vadeli bir araştırmada giderilecek; Bursalı şehit listeleri, bu kayıtlar ve MSB listeleri karşılaştırılarak ortaya konulacaktır. Bununla birlikte elinizdeki kitap, Bursalı şehitler üzerine yapılacak çalışmalara bir başlangıç noktası teşkil edecek ve bu noktada, Bursa mız için büyük bir boşluğu doldurmuş olacaktır. Araştırma konumuzla ilgili yararlandığımız diğer yayınlar arasında, Prof. Dr. Saime Yüceer tarafından Uludağ Üniversitesi bünyesinde yürütülen Tanıkların Anlatılarıyla Bursa Sözlü Tarih Arşivi ( ) ve Bursa İli Çanakkale Şehitleri proje kitapları yer almıştır. Bu proje kitaplarındaki döneme bizzat tanıklık etmiş veya bu savaşlarda kendi ailesinden şehit vermiş olan sözlü tarih tanıklarının anlatıları, yaşanan uzun savaş sürecinde Bursa da yaşanan gelişmeler konusunda verdiğimiz bilgileri desteklemek noktasında kullanılmıştır. Kitapta, savaşlarla ilgili genel bilgiler verilirken, bu konulardaki tetkik eserler de incelenmiş, bu eserlerin araştırmamızı ilgilendiren kısımlarından yararlanılmıştır. Bursa daki şehitlikler konusunda bilgi verilirken de, Bursa Araştırmaları 4 Şehitlerimiz, Osmanlı-Rus, Osmanlı-Yunan, Trablusgarp, Balkan, I. Dünya, İstiklal, Kore, Kıbrıs, İç Güvenlik, C. I-V, Milli Savunma Bakanlığı Yayınları, 1998.

12 xii Merkezi ekibinin bizzat köylere giderek çektiği şehitlik resimleri kitabın sonunda yayınlanmıştır. Böylece kitap, görsel malzemeyle de desteklenmiştir. Son olarak, Bursa Şehitlikleri projesini yürüten Bursa Büyükşehir Belediyesi ve onun bünyesinde görev yapan Bursa Araştırmaları Merkezi ekibine, bu proje kitabının derlenmesi konusunda bizi yönlendiren ve yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu na, kitabın hazırlanması aşamasında Bursa üzerine özgün ve bilimsel çalışmalarından yararlandığımız Prof. Dr. Saime Yüceer e teşekkür etmeyi borç biliriz.

13 BİRİNCİ BÖLÜM BALKAN SAVAŞLARI NDA ŞEHİT OLAN BURSALILAR

14 2 BURSA ŞEHİTLERİ ve ŞEHİTLİKLERİ Mustafa Kemal Paşa nın Tasviri (Milli Mücadele Albümü, Necdet Sakaoğlu)

15 Balkan Savaşları nda Şehit Olan Bursalılar 3 I- Balkan Savaşları nın Türk Tarihindeki Yeri Ve Önemi 1789 Fransız İhtilaliyle ortaya çıkan ve gelişen Milliyetçilik akımı, 19. yüzyılda çok uluslu devletlerin parçalanma sürecini hızlandırmıştır. Osmanlı Devleti nin, hızla çöküşe sürüklendiği bu süreçte, merkezi otorite iyiden iyiye zayıflamış; Osmanlı sınırları içerisinde yaşayan uluslar, Avrupa devletlerinin de desteğiyle bağımsızlık mücadelelerine girişmişlerdir. Balkan ulusları arasında 16. yüzyıldan beri var olan ulusalcı akımlar da, Fransız ihtilali sonrasında ivme kazanmıştır 1. Balkan sorunu, siyasal olarak, Balkanların Müslüman idaresinden kurtarılması, Türklerin Avrupa dan kovulması ve Balkanlar Balkanlılarındır ülküsünün gerçekleştirilmesi şeklinde belirmiştir 2. Balkan ulusçuluğunun yükselmesinde, büyük devletlerin Balkan diplomasilerinin belirleyici olduğu görülmektedir. Bunların başında ise, Rusya gelmektedir. Rusya nın, Kafkaslara, Boğazlara, Balkanlara egemen olma ve bu topraklar üzerinden sıcak denizlere inme politikası, Balkanlara yönelik diplomasisini yönlendiren temel faktör olmuştur. Bunun yanında, Balkanlarda kendi güdümünde bir Slav devleti kuran ve Boğazlara hâkim olan bir Rusya, hem dönemin büyük güçleri olan İngiltere ve Fransa nın politikalarına darbe indirerek Avrupa dengesini kendi lehine çevirecek; hem de Balkanlarda yayılmacı politikalar izleyen Avusturya ya karşı üstünlük sağlamış olacaktı Berlin Anlaşması ndan sonra İngiltere nin Osmanlı politikasında meydana gelen değişim, Rusya ya Balkanlarda daha rahat hareket edebilme olanağı sağlarken; 1905 Rus-Japon savaşındaki Rus hezimeti, Rusya nın, sıcak denizlere inme siyasetini tamamen Balkan coğrafyası üzerine kaydırmıştır. Bütün bu tarihi emelleri doğrultusunda Balkanlar da Panslavizm Politikası 4 ile Slavların koruyuculuğunu üstlenen Rusya, Osmanlı ya karşı Balkan uluslarını kışkırtmaya çalışmıştır. Bu Rus kışkırtmaları ile, Osmanlı- Rus Savaşı sonunda Rumlar, Osmanlı-Rus Savaşından sonra Sırplar, Romanyalılar ve Karadağlılar; II. Meşrutiyet in ilanından sonra da, Bulgarlar bağımsızlıklarını kazanmışlardır yılına gelindiğinde ise, Rus diplomatik çabalarının sonucu olarak, Balkan devletlerini teşkil eden Bulgaristan ile Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ arasında ayrı ayrı yapılan birlik anlaşmaları ile Balkan İttifakı kurulmuştur 5. Balkan ülkelerinin, 1878 Berlin Anlaşmasından sonra ıslahat yapılması şartıyla Osmanlı yönetiminde bırakılan Makedonya üzerindeki rekabetlerinin artması ve Osmanlı Devleti nin Balkan topraklarını ele geçirme çabaları, bu coğrafyada Osmanlı ya karşı birleşmelerinde etkili olmuştur 6. Nitekim, Balkan Savaşının çıkmasına yol açan olay da, büyük güçlerin ve Balkan ülkelerinin, Osmanlı nezdinde Makedonya da birtakım düzenlemeler yapılması, bu düzenlemelerin kendi gözetim ve denetimlerinde olması isteklerinin yerine getirilmemesi olmuştur 7. 1 İlber Ortaylı, Balkanlar da Milliyetçilik, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, İletişim yay, 1985, C.IV, s Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IX. Cilt, TTK, Ankara 1996, s Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (3. basım), Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul, E yay, 2000, s.190. Balkan toprağı olan Bosna Hersek in Avusturya-Macaristan tarafından ilhakı, Cermanizm ile Slavizm arasındaki çatışma noktasını oluşturmuştur. Zafer Toprak, Cihan Harbi nin Provası Balkan Harbi, Toplumsal Tarih, Sayı 104, Ağustos 2002, s Rusya nın Slav politikası hakkında ayrıntılı bilgi için Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, Çev: Agâh Oktay Güner, 2. baskı, İstanbul, 1983; Süleyman Kocabaş, Avrupa Türkiyesinin Kaybı ve Balkanlarda Panislavizm, Vatan Yay., İstanbul Ahmet Halaçoğlu, Balkan Savaşları ( ), Türkler Ansiklopedisi, C:13, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 296; Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih , Filiz Kitabevi, İstanbul 1995, s.432; Balkan ittifakının kuruluş süreci ve karakteri için bkz. Enver Ziya Karal,.a.g.e., s İbrahim Artuç, Balkan Savaşı, Kastaş Yay., 1988, s Richard Hall, Balkan Savaşları, , s.6. Stefanos Yerasimos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, C:2, Çev: Babür Kuzucu, Belge Yay, İstanbul 1987, s. 448.

16 4 BURSA ŞEHİTLERİ ve ŞEHİTLİKLERİ Sami Yetik. Süvariler, 1913, Tuval Üzerine Yağlıboya 8 Ekim 1912 de Karadağ, Osmanlı ya savaş ilan eden ilk devlet olmuş; böylece Balkan Savaşı nın ilk safhası fiilen başlamıştır 8. Balkan Savaşı nın başlamasıyla birlikte, 17 Ekim de Sırbistan ve Bulgaristan, 19 Ekim de de Yunanistan Babıâli ye birer nota vererek resmen savaşa katılmışlardır 9. Osmanlı Devleti Trablusgarp ta İtalyanlarla savaştığı, Yemen ve Arnavutlukta iç isyanlarla ve parti mücadeleleriyle uğraştığı bir sırada Balkanlarda savaş başlamış; bu nedenle Balkan Savaşlarına hazırlıksız yakalanmıştır. Balkanlardaki savaştan kısa süre önce normal süresi dolmuş olan silah altındaki askerlerin bir kısmının terhis edilmek zorunda kalınması 10, savaş için kalifiye insan gücü sıkıntısı yaratırken 11 ; ordunun geri hizmetleri, ulaşım ve ikmali, askerin yiyecek ve beslenmesinde yaşanan sıkıntılar 12, teşkilat, eğitim, haberleşme, sağlık yetersizlikleri, II. Meşrutiyetin getirdiği partileşme sürecinde ordu içerisinde yaşanan siyasi çatışmalar (orduda İttihat ve Terakki otokrasisine karşı, Halaskar Zabıtan hareketi doğmuştur), iç siyasi çekişmeler (bu dönemde politik alanda mücadele eden iki parti, İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf partileridir), ordu ve donanmanın politika aleti olarak kullanılması, Osmanlı nın Rumeli savunması için gereken tedbirleri almasını güçleştirmiş ve böylece savaşta Osmanlı nın büyük kayıplar vermesine yol açmıştır Enver Ziya Karal, a.g.e., s Zafer Toprak, a.g.m., s. 47; Ahmet Halaçoğlu, a.g.m., s Osmanlı Devleti, Halaskarlık Hareketi ve Arnavutluk isyanı sırasında Rumeli deki yüz yirmi tabur (75 bin) talimli askeri terhis etmiştir. Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya da Milli Mücadele, C: I., TTK, Ankara 1987, s. 64. Terhis olayı hakkında tartışmalar için bkz. Rıfat Uçarol, Balkan Savaşı Öncesinde Terhis Olayı ve Seferberlik İlanı Sorunu, Dördüncü Askeri Tarih Semineri, Ankara 1989, s Balkan Savaşlarının kaybedilmesinde önemli sıkıntılardan biri, ordunun mevcudu olmuştur. Osmanlı ordusunun barış mevcudu iken, savaş zamanında bine çıkarılmıştır. Ancak bu kuvvetin silah altında bulunan ve eğitim görmüş yedeklerinden i, savaş için faydalanılabilecek durumda olup; bir kısmının da Kuzey Doğu Anadolu, Suriye ve Irak ta bulundurulması gerektiğinden, Rumeli de savaşacak kuvvetler 7 kolorduyu ancak bulabilmiştir. Enver Ziya Karal, a.g.e., s İbrahim. Artuç, a.g.e., s Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C.II, Kısım II, TTK, Ankara!991, s. 1-19; Rıfat Uçarol, a.g.e.,, s ; Tevfik Bıyıklıoğlu, a.g.e., s.63.

17 Balkan Savaşları nda Şehit Olan Bursalılar 5 Balkan ittifakından iki ay sonra hükümetin başı olan Sait Paşanın Meclis kürsüsünden söylediği Balkan hükümetleriyle ilişkilerimiz en iyi şekilde yürümektedir sözleri ve Sait Paşadan sonra Gazi Ahmet Muhtar Paşa hükümetinde dışişleri bakanı olan Ermeni asıllı Noradunkyan Efendinin Türk gazetecilerine verdiği Bulgar hükümetinin barışçı beyanatının samimiyetine inanmamak için hiçbir sebep mevcut değil şeklindeki beyanatı, bu süreçte Osmanlı yöneticilerinin içine düştükleri durumun vahametini göstermektedir 14. Balkan devletlerinin Osmanlıya karşı mücadelelerini teşkil eden Balkan Savaşlarının ilk safhasında, doğu ve batı olarak iki ordu kurulmuştur 15. Doğu Ordusu Trakya da Bulgar ordusuna karşı, Batı Ordusu ise Sırp, Yunan ve Karadağ ordularına karşı Makedonya da savaşacaktı. Batı ordusu, Makedonya hududundaki Bulgar tehlikesine karşı da bir kısım kuvvet ayıracaktı 16 Doğu cephesinde Harbiye Nazırı Nazım Paşa, başkumandan vekili olarak bütün orduların başına geçmiş; Doğu ordusunun en önemli kısmı olan Edirne kumandanlığına da Erzurumlu Şükrü Paşa tayin edilmiştir 17. Trakya Cephesinde, Kırklareli, Vize, Lüleburgaz, Pınarhisar muharebeleri gerçekleştirilmiştir. Bu cephede yapılan çatışmalar sonunda, Bulgarların Edirne yi ele geçirmesi, Çatalca ya kadar gelmesi ve başkenti tehdit etmesi üzerine Osmanlı ordusu, kendisinden sayıca üstün olan düşman kuvvetleri karşısında geri çekilmek zorunda kalmıştır 18. Batı cephesindeki muharebeler ise, Karadağlılarla Berno, İpek, Mitroviça, Yakova, İşkodra da; Sırplarla Kumanova, Üsküp, Koçana, İştip, Pirlepe, Manastır da; Yunanlılarla Teselya, Yanya, Alasonya, Serfice, Karaferye, Yenice, Selanik, Manastır da; Ege denizinde Yunanlılarla cereyan etmiştir 19. Savaşın bu ilk safhasında, Trakya da Bulgar kuvvetleri karşısında alınan yenilgiler yanında, Yunanlıların da Selanik ve Ege Adalarını (Limni, İmroz, Taşoz, Sakız, Bozcaada ve Midilli) ele geçirmesi üzerine, Osmanlı Devleti, İstanbul ve Çanakkale üzerindeki baskıdan kurtulmak için barış talebinde bulunmuş; taraflar arasında, 30 Mayıs 1913 te Londra Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma ile, Osmanlı sınırları Midye-Enez hattı olarak belirlenmiş; Ege Denizinde Enez den Karadeniz de Midye ye giden hattın batısında kalan Balkan toprakları Balkanlı müttefiklere terk edilmiştir. Selanik, Güney Makedonya, Girit Yunanlılara, Orta ve Kuzey Makedonya Sırbistan a, Kavala, Dedeağaç, Edirne Bulgarlara bırakılmıştır. Balkan topraklarının büyük kısmı bu şekilde yitirilirken; Ege adalarının geleceği büyük devletlerin denetimine bırakılmıştır 20. Böylece Balkan Savaşlarının birinci safhası, Osmanlı Devleti için büyük kayıplarla kapanmış oluyordu. Londra Anlaşması sonrasında, Balkanlarda kurulan yeni statü, Balkanlarda yeni bunalımları beraberinde getirmiştir. Elde edilen toprakların özellikle Makedonya nın paylaşılma meselesi, Balkan devletleri arasındaki ayrışma ve çıkar hesaplarını derinleştirmiş; Balkan ittifakının parçalanmasına, dolayısıyla da Balkan İttifakı devletleri arasında yeni bir savaşın başlamasına yol açmıştır. 29 Haziran 1913 te Bulgar kuvvetlerinin Sırplara karşı saldırıya geçmesiyle yeni bir savaş başlamıştır 21. Balkan ittifakını oluşturan devletlerin bu savaşı, II. Balkan Savaşı olarak adlandırılmıştır. Balkan Devletlerinin içine düştüğü bu çatışma durumunda, Bulgar odularının Yunan ve Sırp orduları karşısına yenilgiye uğraması, Türk kuvvetlerinin Londra Antlaşması yla belirlenen Midye Enez hattını geçerek Doğu Trakya da ilerlemesine ve Edirne nin geri alınmasına fırsat teşkil etmiştir. Çatalca daki Hurşit Paşa ve Süleyman Şefik Paşa ların 14 İbrahim Artuç, a.g.e., s Zafer Toprak, a.g.m., s Enver Ziya Karal, a.g.e., s.311, İbrahim Artuç, a.g.e., s Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., II/II,s İbrahim Artuç, a.g.e., s ; Tevfik Bıyıklıoğlu, a.g.e., s Balkan Savaşlarında Doğu cephesinde yapılan kara ve deniz savaşları için bkz. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi, Garp Ordusu Karadağ Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993; Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi, Garp Ordusu Yunan Cephesi Harekatı, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993; Türk Silahlı Kuvetleri Tarihi, Balkan Harbi, Garp Ordusu Vardar Ordusu ve Ustruma Kolordusu, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993; Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi, Osmanlı Deniz Harekatı , Genelkurmay Basımevi, Ankara, Hamza Eroğlu, Türk İnkılap Tarihi, Savaş Yay., Ankara 1990, s Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s ; Enver Ziya Karal, a.g.e., s.337; Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 441; Tevfik Bıyıklıoğlu, a.g.e., s.65; Zafer Toprak, a.g.m., s.48-49; Ahmet Halaçoğlu, a.g.m., s Enver Ziya Karal, a.g.e., s.340; Tevfik Bıyıklıoğlu, a.g.e., s.67.

18 6 BURSA ŞEHİTLERİ ve ŞEHİTLİKLERİ kumandasındaki kolordular, Edirne ye doğru 20 Temmuz da harekete geçmiş 22 ; 23 Temmuz 1913 te, Edirne ve Kırklareli ni Bulgarlardan geri almıştır 23. Kendisi Mirzaoba Köyü nden olan ve köyündeki şehitler üzerine çalışmalar yürüten Sait Alper, Balkan Savaşlarında babası Ali Alper in içinde bulunduğu saray askerleri de dâhil Türk kuvvetlerinin, Bulgarları Çatalca önlerinde durdurduklarını ve 1913 yılında Edirne yi geri aldıklarını kaydetmektedir. Bu saray askerlerinin belirlenmesi konusunda da, Mirzaobalı gençlerin padişaha yakın Kayı Boyuna mensup olmaları itibariyle, genellikle İstanbul a gitmek üzere saray askeri olarak yazıldıklarını ve İstanbul da Osmanlı askerliği konusunda talim yaptıktan sonra bir kısmının saray askeri, bir kısmının da Osmanlı mülkünü korumak için seçilen bölgelere gönderildiklerini belirtmektedir 24. Büyük Devletlerin Balkanlarda yaşanan bu gelişmelere müdahalesiyle birlikte Balkan Devletleri arasında 10 Ağustos 1913 te Bükreş Antlaşması imzalanmış; böylece savaş haline son verilmiştir. Yine bu süreçte Bulgaristan ile Osmanlı Devleti arasında 29 Eylül de İstanbul 25, Yunanistan ile 14 Kasım da Atina Antlaşmaları imzalanmıştır 26. Osmanlı Devleti ile yapılan bu antlaşmalarla yeni Türk-Bulgar sınırı Meriç Nehri olarak kabul edilmiş; böylece I. Balkan Savaşı nda kaybedilmiş olan Edirne, Kırklareli ve Dimetoka geri alınmıştır. Bunun yanında Londra Anlaşması ile geleceği büyük devletlere bırakılan adalar sorunu, 1914 Şubatında karara bağlanmış; İmroz ve Bozcaada Türklerde kalmak şartıyla, işgal altındaki diğer adalar Yunanlılara verilmiştir. Ancak dünya savaşının çıkması nedeniyle, bu kararların hukuki zeminini oluşturacak anlaşmalar yapılamamıştır 27. I. Dünya Savaşından sonra, Ege kıyısındaki Bulgar topraklarının Yunanistan a geçmesi dışında, Trakya ve Makedonya da çizilen sınırlar değişmemiş 28 ; bu sınırlarla, Balkanların siyasi haritası yeniden şekillenmiştir Balkan Savaşları, 1878 Berlin Anlaşmasından sonra, büyük güçlerin Doğu Sorunu projesinin uygulamaya geçirilmesi yolunda büyük bir başarı teşkil etmiştir. Batı Trakya, Makedonya, Arnavutluk ile Ege adalarının bu şekilde kaybedilmesi, Osmanlının batı sınırlarını daraltırken; Anadolu daki Türk varlığını da emperyalistlerin hedefi haline getirmiştir. Avrupalı devletler bu savaşlardan aldığı güçle, I. Dünya Savaşı öncesinde ve sırasında yaptıkları gizli anlaşmalarla Osmanlı topraklarını kendi aralarında paylaşmışlardır. Dolayısıyla Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşına giden sürece büyük ivme kazandırmıştır. Zafer Toprak da, 20. yüzyıl Balkan tarihinin dünya tarihi içinde ayrı bir konuma sahip olduğunu, 20. yüzyıl tarihini belirleyen Balkanlardır. Uzun 19. yüzyılı sona erdiren ve kısa 20. yüzyılı başlatan Balkanlardır. 19. yüzyılın tüm umutlarını çökerten Cihan Harbi, Balkanlardaki gelişmelerin fitillediği bir savaştır. Keza 20. yüzyıl sona ererken dünya barışının çıbanbaşlarından biri yine Balkanlardır sözleriyle ortaya koymaktır 29. Balkan Savaşları sonunda, kazanılan yeni topraklarla Balkan ülkelerinin nüfusu artarken; Osmanlı Devleti, Avrupa daki topraklarının % 83 ünü, nüfusunun % 69 unu, önemli ölçüde bir ziraat potansiyelini ve devlet gelirlerinden önemli bir kısmını kaybetmiştir 30. Balkan ülkeleri içerisinde Sırbistan, % 82 lik toprak artışıyla toprak bakımından en kazançlısı çıkmış; osmanlı nın Avrupa daki toprakları da, kilometrekareden kilometrekareye gerilemiştir Fahir Armaoğlu, a.g.e., s Tevfik Bıyıklıoğlu, a.g.e., s ; Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s. 425; Ahmet Halaçoğlu, a.g.m., s Sait Alper, Osmanlıdan Cumhuriyete Mirzaoba, Bursa Defteri, Eylül 2000, s Yusuf Hikmet.Bayur, a.g.e., II/II, s ; Hamza Eroğlu, a.g.e., s Enver Ziya Karal, a.g.e., s Zafer Toprak, a.g.e., s Ahmet Halaçoğlu, a.g.m., s Zafer Toprak, a.g.m., s S. J. Shaw-E. K. Shaw, a.g.e., s Zafer Toprak, a.g.m., s.51.