Toprak Nedir ve Neden Önemlidir?

Transkript

1 Toprak Nedir ve Neden Önemlidir? Toprak, yerkabuğunu oluģturan kayaların, uzun yıllar boyunca parçalanıp ayrıģması ile oluģan gevģek yeryüzü örtüsüne verilen genel bir isimdir. Fakat toprağın, önemine ve iģlevine göre herkes için baģka tanımlamaları da bulunuyor. Örneğin, Toprak, yaşamdan gelir. Toprakta yaģayan bakteri ve mantar gibi canlılar, ölü organizmaları besin ve toprak organik maddesi olan humusa dönüģtürürler. Besin ve humus, toprağın en önemli bileģenlerindendir. Toprak canlıdır. Milyonlarca organizmayı içinde barındırır. Toprak nefes alır. Ġçinde barındırdığı organizmaların çoğu, tıpkı insanlar gibi oksijen soluyup, karbondioksit verirler; yani nefes alırlar. Toprak, doğar ve yaşlanır; bir geçmişi vardır. Dünyamız pek çok farklı toprak çeģidiyle kaplıdır. Çünkü topraklar sabit kalmaz, sürekli bir değiģime uğrarlar. Her birinin farklı bir öyküsü bulunur. Kendine özgü renkleri ve katmanlarıyla, zaman içinde nasıl değiģtiklerinin ipuçlarını verirler bize. Toprak yaşamın kaynağıdır. Bitkiler toprakta ve toprakla büyür, sonra da doğrudan ya da dolaylı olarak dünya üzerindeki tüm canlılar için besin sağlarlar. Yani, toprak olmasaydı yaģam bildiğimiz gibi olmazdı. Öyleyse toprak, su ve hava gibi, tüm canlıların ortaklaģa kullandıkları bir hazinedir aslında. Dünya üzerinde yaģamın sürekliliği bu hazinenin varlığına bağlıdır. Peki, biz bu hazinenin ne kadar farkındayız? Ülkemiz neredeyse dünyadaki tüm toprak çeģitlerini barındırıyor. Bolca organik madde içeren orman topraklarından tutun da yalnızca otsu bitkilerle çalıların yetiģtiği bozkır topraklarına kadar çok çeģitli topraklarımız var. Ancak topraklarımız erozyon ve çölleģme, asitleģme, canlı çeģitliliğinin azalması, toprak verimliliğinin tükenmesi gibi çeģitli değer azaltıcı etkenlerle tükeniyor. Buna dur demenin ilk adımıysa toprağı tanımakla baģlıyor Toprak, yerin derinliklerine doğru inen ve horizon da denen katmanlardan oluģur. Bazı topraklarda katmanlar arasındaki geçiģler çok belirginken, bazılarında katmanların bileģimleri daha yumuģak bir değiģim gösterir. Toprakta bir çukur kazıp incelendiğinde bu katmanlar kolayca görülebilir. Katmanlar, iklim, organizma, topografya, ana materyal ve zaman faktörlerinin bir arada iģleyiģinin gözle görünür kanıtıdır. Sağlıklı bir toprak, genel olarak dört ana katmandan oluģur. Bu katmanlar yüzeyden derine doğru O, A, B, C harfleriyle gösterilir. O katmanı toprağın en verimli kısmıdır. Bu katmanı karaların üstünü örten ince bir deri tabakasına benzetebiliriz. Bütün toprak canlılarını ve değiģimle ortaya çıkan maddeleri kapsar. O katmanındaki tuz, kireç, kil gibi sularda çözünebilen maddeler yağmur sularıyla alt katmanlara taģınır. Bu nedenle, O katmanının altındaki A katmanı birikme bölümüdür. Bu katmanda humus, bitki kökü ve canlı bulunmaz. O katmanının erozyonla yitirildiği yerlerde A katmanı ortaya çıkar. O ve A katmanı, binlerce yılda ortaya çıkan esas toprağı oluģtururlar. B katmanında, henüz tam ayrıģmamıģ ana materyal bulunur. Bunlar, ana kayaya ait iri parçalardır. Bu katta canlı bulunmaz. Bu katman zamanla ayrıģarak A katmanına dönüģür. C katmanı

2 da toprağın en altındadır. Burası, ana kayanın bulunduğu bölümdür. Her ne kadar tüm topraklar katmanlı olmasa da, bilim insanları toprak katmanlarının özelliklerine bakarak toprağı sınıflandırabilirler. BİTKİ BESLEMEDE GEREKLİ OLAN BİTKİ BESİN ELEMENTLERİ Tarımsal üretimin temeli topraktır. Tarımda istenilen miktar ve kalitede ürünün elde edilmesinin birinci Ģartı ise toprakların verimliliklerinin arttırılmasıdır. Toprak verimliliğini arttırmada en önemli faktörlerden biri ise bitki besin elementleridir. Besin elementleri bitki geliģiminin önemli bir parçası olup bir veya daha fazlasının noksanlığı verim ve kaliteyi olumsuz yönde etkilemektedir. Yapılan araģtırmalar, bitkilerin 16 bitki besin elementine mutlak ihtiyaç duyduklarını göstermektedir. Bitki besin maddeleri Makro besinler ve mikro besinler Ģeklinde iki gruba ayrılabilir. Makro besin maddeleri olarak tanımlanan karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O), azot (N), fosfor (P), kükürt (S), potasyum (K), kalsiyum (Ca) ve magnezyum (Mg) elementlerine bitkiler daha fazla gereksinim duyarlar ve bitki bünyesinde bu besin maddeleri fazla miktarda bulunur. Mikro besin maddeleri olarak tanımlanan demir (Fe), mangan (Mn), bakır (Cu), çinko (Zn), molibden (Mo), bor (B) ve klor (Cl) elementlerine ise bitkilerin ihtiyacı azdır ve bitki bünyesinde az miktarlarda bulunurlar. Karbon, hidrojen ve oksijen genel olarak bitkiye karbondioksit ve sudan sağlanır. Ortamda yeterli miktarda bulunmalarından dolayı gübreleme programlarında yer almazlar. Gübreleme programlarında kullanılan üç temel besin elementi ise azot, fosfor ve potasyum olup yüksek miktarlarda kullanılırlar. Akılda kalması açısından basit anlamda ve pratik olarak azot = DAL, fosfor = DÖL, potasyum = BAL olarak nitelendirilmektedir. Yani, azot yeģil aksamın geliģmesinde, fosfor çiçek ve polen oluģumu ile döllenmede, potasyum meyve kalitesi, rengi ve tadı gibi faktörlerde etkili olmaktadır. Toprak ph sı ph toprağın asitlik bazlık derecesidir. Toprağın kireçli mi yoksa asitli mi olduğunun bir göstergesidir. Olması gereken sınırları 6,5 ila 7 arasıdır. Bizim topraklarımızda ph 8,5 olan yerler vardır. YanlıĢ tarım uygulamalarına bağlı olarak ph yükselir. Bunun sonucunda verim kaybı olur. Toprak ph' ı İle Bitkilerin Besin Alımı Arasındaki İlişki Toprak ph' sının normal olmadığı durumlarda toprakta bulunan veya toprağa verilen besin maddelerinin (makro ve mikro besin elementlerinin) alımı zorlaģır. AĢağıdaki grafikle: ph değerlerinde Bitki Besin Elementlerinin kökler vasıtasıyla alınma durumu gözükmektedir.

3 Ph Degerlerine Göre Bitki Besin Alımı Toprak ph oranının yüksek olduğu kireçli topraklarda yine bitki sorunları görülecektir. Yüksek ph ortamı diğer besinlerin alımını etkilemesi yanında ortamda fazla kalsiyum olması olarak da sorun olur. Yüksek ph değerinde demir, manganez ve bor eksikliği görülür. Bu durumda yapraklarda sararma Ģeklinde belirtiler verecektir. Demir eksikliğinde yaprak damarları koyu yeģil olarak kalır. Bor eksikliği bitki formunda eğrilmeler, büyüme sorunları ve tepe tomurcuklarının ölmesi Ģeklinde belirtiler verir. Manganez eksikliği uç tomurcuklar yeģil kalmakla birlikte alt yapraklarda damar aralarında sarılıklar ve çoğu zaman kurumalar görülecektir. Eğer bu madde eksiklikleri topraktaki kireç fazlalığından kaynaklanıyorsa bunların takviyesi topraktaki eksikliklerini gidermez. Çünkü; bu maddeler ne kadarda ilave edilirse edilsin topraktaki fazla kireç bunları tutacağından kökler tarafından alınımını engelleyecektir. Bu durumu gidermek için öncelikle toprak ph' sının düzenlenmesi ve daha sonra eksik madde takviyesi gerekmektedir. Yüksek ph' yı düģürmenin en akılcı ve etkili yolu Kükürt uygulamasıdır ama topraklarımızda eksik olan organik maddenin takviyesi gerekmektedir.

4 KÜKÜRT: Elementel kükürt toprak ph derecesinin ayarlanmasında uygulanan en kesin ve ekonomik yoldur. Kükürt mutlaka toz olmalı ve suda eriyebilir özellikte olması gerekmektedir. Eriyebilir kükürt uygulaması toprağın iģlenmesi sırasında toprağa serpilerek ve daha sonra yüzeyden yaklaģık cm tabana inecek Ģekilde uygulanmalıdır. Son yıllarda dünyada ve ülkemizde yaygınlaģan organik tarımında gerek zirai ilaç kapsamında ve gerekse toprak ıslahında izin verilen ender kimyasal maddelerden biriside kükürttür. Organik tarım yapılan topraklarda elementel toz kükürt normal tarım alanlarında uygulandığı gibi toprak tavında iken saçılıp toprağa karıģtırmak suretiyle kullanılmaktadır. Toprak ph sını düģürmek amacıyla kullanılacak toz kükürt miktarı aģağıda Çizelge de sunulmuģtur. Çizelge. Toprak reaksiyonunu 6.50 ye ayarlamak için gerekli kükürt miktarı (kg/dekar) Toprak ph İdeal ph Kumlu Toprak Tınlı Toprak Killi Toprak Toprağın ph değeri toprak verimliliği açısından sadece topraktaki veya uygulanan gübredeki besin elementlerinin alınabilirliği üzerine etkili değildir. Toprağın ph değeri genel olarak: 1. Toprağın fiziksel 2. Toprağın kimyasal 3. Toprağın mikrobiyolojik özellikleri üzerinde etkilidir. NOT: ph' yı ölçtürmenin en doğru yolu toprak analizi yaptırmaktır. Besin maddesi eksiklik veya fazlalıkları Bitkiler normal geliģmelerini sürdürebilmek için bazı elementlere ihtiyaç duyarlar. Azot, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum ve kükürt gibi bitkilerin fazlaca kullandığı elementlere makro elementler; demir, bor, mangan, çinko, bakır, molibden ve klor gibi daha az kullanılanlara ise mikro elementler denir.

5 Bu elementlerin toprakta yeterli miktarda bulunmaması bitkilerde besin maddesi noksanlığı hastalıklarına neden olur. Bunların normalden fazla bulunması ise toprak reaksiyonunu nötrden uzaklaģtırır ve bitkilere toksik etki yapar. Elementlerin fazlalığında meydana gelen zarar esasen, elementin hücre üzerindeki doğrudan etkisi sonucudur. Bunun yanında bir elementin fazlalığı diğer bir elementin bitki tarafından alımını yada fonksiyonunu engelleyebilir. Böylece bitki element eksikliğinden ötürü de zarar görür. Örneğin, normalden fazla sodyum, bitkilerde kalsiyum eksikliğine yol açmaktadır. Bitkiler için önemli elementler, bunların fonksiyonları ve eksiklik yada fazlalıklarından ileri gelen hastalıklar Ģunlardır: Azot: Bitkiler tarafından fazla miktarda kullanılan bir elementtir. Bu nedenle yetiģtiricilik sırasında gübre halinde toprağa verilmesi gerekir. Bitkiler azotu genellikle nitrat Ģeklinde, bazen de amonyak Ģeklinde alırlar. Bitki hücrelerindeki birçok maddenin içeriğinde; proteinlerde, enzimlerde, klorofilde ve solunum sisteminde bulunmaktadır. Azot noksanlığında bitkiler zayıf ve açık yeģil renkte geliģirler. Bitkiler bodurlaģır, çiçek ve meyve oluģumu azalır. Azot noksanlığı belirtilerini ortadan kaldırmak için toprağa düzenli olarak azotlu gübreleme yapılması gerekir. Rotasyonda baklagillere yer verilmesi topraktan aģırı azot kaybını önler. Gereğinden fazla azot vermek de sakıncalıdır. Bitkiler gevrek ve sert bir yapıda olur, vegetatif geliģme ağırlık kazanır, çiçeklenme ve meyve oluģumu gecikir. Ayrıca bitkiler hastalık ve zararlıların saldırısına hassas hale gelirler. Fosfor: Bitki hücrelerindeki birçok madde içinde; DNA ve RNA da, ADP ve ATP içinde enerji mekanizmasında, solunum enzimlerinde, fosfolipitlerde (zarlarda) ve bazı proteinlerin yapısında yer alır. Noksanlığında ortaya çıkan belirtiler azot noksanlığı belirtilerine benzer. Bitkiler yine zayıf, ince geliģir. Yapraklar normal yeģil rengini kaybeder, koyu donuk, mavimsi yeģil bir renk alır, antosiyan birikimi sonucu yer yer mor lekelenmeler görülür. Bazen alt yapraklarda bronzlaģma olabilir. Sürgünler ince, uzun, dik ve dönük geliģir. Fosfor normalden fazla olduğunda ise bitkiler çinkoyu alamaz ve çinko noksanlığı belirtileri görülür. Potasyum: Hücredeki birçok kimyasal reaksiyonda katalizör görevi yapar, enzimleri aktivite eder. Hücre geçirgenliğini, hücredeki iyon dengesini sağlar. Noksanlığında bitkilerde boğumlar arasında kısalma, sürgünlerde incelme, yaģlı yapraklarda kloroz ve uçlarda kahverengileģme, yaprak kenarlarına yakın kısımlarda kahverengi lekeler, etli dokularda uçlarda nekroz görülür. ġiddetli olduğunda geriye doğru ölümle sonuçlanır. Potasyum eksikliği daha çok süzek topraklarda ortaya çıkar. Toprağa potasyumlu gübre verilerek önlenir. Potasyum fazlalığında ise magnezyum noksanlığı ortaya çıkabilir. Magnezyum: Kloroplastlarda klorofilin yapı maddesi olarak, mitokondrilerde ve birçok enzimin yapısında bulunur. Noksanlığında tipik olarak klorofil kaybı sonucu kloroz görülür. Önce yaģlı, sonra genç yapraklarda damarlar arasında kloroz oluģur, yaprak kenarları yeģil kalır. Yaprak uçları ve kenarları yukarı doğru kıvrılıp sonunda yapraklar dökülebilir. Magnezyum noksanlığı genelde kumlu topraklarda ortaya çıkar. Potasyum fazlalığında da magnezyum bitki tarafından almayabilir. ġeker pancarı, patates, domates ve meyveler hassastır. Yaprağa veya toprağa MgS04 halinde birkaç uygulama Ģeklinde verilebilir. Kalsiyum: Hücre zarlarının geçirgenliğini ayarlar. Birçok enzimin aktivitesiyle de ilgilidir. Noksanlığında özellikle bitkilerin büyüme uçları, sürgünler zarar görür. Genç yapraklarda ĢekilsizleĢme, kenarlarında kıvrılma ve nekroz, kahverengi benekler oluģur. Bitkilerin kök sistemleri

6 de zayıf olur. Ayrıca değiģik bitkilerde farklı belirtilere neden olur. Patateslerde uçtan itibaren siyahlaģma, çok sayıda Ģekilsiz yumru oluģumu, çileklerde uç kısımda yanıklık ve ölüm,elma ve daha birçok meyvede acı çürüklük, marulda uç yanıklığı, kirazlarda ve havuçlarda çatlamalar, bakla gibi büyük daneli baklagillerde tohum bağlamama veya tohumlarda çökme, buruģma, tahıllarda yeni çıkan yaprağın kıvrık kalması, domateslerde çiçek dibi çürüklüğü gibi hastalıklar oluģur. Elma ve domateslerde ıģık Ģiddeti azaltılarak kalsiyum noksanlığı belirtileri azaltılabilir. Bunun dıģında toprağa kireç uygulaması da olumlu sonuç verir. Bor: Hücre içindeki fonksiyonu tam olarak bilinmemekle birlikte, Ģekerlerin taģınması ve hücre duvarı oluģumunda, kalsiyumun kullanılmasıyla ilgili rolü olduğu düģünülmektedir. Noksanlığında uç sürgünlerindeki genç yaprakların dip kısımlarında renk açık yeģile döner, gövde ve yapraklarda Ģekil bozukluğu olur. Bitkiler bodurlaģır. Meyve, yumru, kök veya gövdelerde yüzey çatlakları yada öz çürüklükleri meydana gelir. DeğiĢik bitkilerde farklı belirtiler ortaya çıkar. Kerevizlerde gövde çatlakları, Ģeker pancarında öz çürüklüğü, turunçgillerde sert meyve oluģumu, elmalarda rozetleģme, geriye doğru ölüm ve meyvelerinde mantarımsı öz, yoncada sarılık ve tütün, domates, keten ve daha birçok bitkide tepe ölümleri görülür. Eksikliği daha çok kumlu, kireçli topraklarda ortaya çıkmaktadır.toprağa veya yapraklara boraks uygulaması yapılabilir. Bor, topraklarda gereksinimden beģ kat fazla bulunduğunda bitkilere toksik etki yapar. Yapraklarda kloroz ve uçlarda koyu-kahverengi, siyah yanıklık olur. Patates, mısır, turunçgiller, çilek ve Ģeftali çok duyarlıdır. Kükürt: Bitkilerde bazı amino asitlerin ve ko-enzimlerin yapısında bulunur. Protein sentezinde rolü vardır. Eksikliğinde ortaya çıkan belirtiler azot eksikliği belirtilerine benzer.tek fark genç yaprakların daha hassas olmasıdır.yapraklar uçuk yeģil veya açık sarı renkte olur. Gerektiğinde toprağa kükürt verilerek noksanlık giderilebilir. Demir: Klorofil sentezinde katalizör olarak rol alır. Birçok enzimin, özellikle solunum enzimlerinin yapısında bulunur. Noksanlığında tipik olarak genç yapraklarda damarlar arasında kloroz ortaya çıkar, damarlar yeģil kalır. ġiddetli olduğunda damarlar da sararıp yapraklar tamamen kuruyabilir. Bitkilerin geliģmesinde gerileme olur. Demir noksanlığı daha çok kireçli topraklarda görülür. Demirli bileģikler kireç tarafından tutulup bitkinin yararlanamayacağı forma girdikleri için demir noksanlığı ortaya çıkar. Toprakta suyun fazla olması ve köklerin havasız kalmasıyla yada ıģığın çok fazla oluģuyla hücre özsuyunun alkali hale gelmesi de demirin bitki tarafından alımını engeller. Alkali topraklarda toprağı asit hale getirmek için bol ahır gübresi kullanılmalı, fazla güneģ ıģığını önleyecek Ģekilde budama yapılmalı ve toprağa veya yapraklara demirli preparatlar verilmelidir. Bu amaçla, karaboya (FeS04,1-3 kg / ağaç) yada hazır demirli preparatlardan biri (Sequestrene 138 Fe, % % 1; Fetrilon, % ) kullanılabilir. Çinko: ġekerlerin oksidasyonuyla ilgili enzimlerin yapısında yer alır. Noksanlığında yaprak damarları arasında kloroz görülür. Daha sonra bu yapraklar nekrotikleģir ve morumsu renge dönüģürler. Boğum araları kısalır, yapraklar küçülür, ĢekilsizleĢir, rozetleģme veya kamçılaģma belirtileri ortaya çıkar. Meyve verimi de düģer. Hastalık birkaç yıl devam ederse kamçılaģan sürgün ve dallar kuruyarak ağaç ölüme doğru gidebilir. Ağaçlara durgun dönemde %5 lik (100 litre suya 5 kg), yapraklı dönemde %1 lik çinko sülfat (100 litre suya 1 kg ZnS kg sönmemiģ kireç) püskürtülerek noksanlık giderilebilir. Bakır : Birçok oksidatif enzimin yapısında yer alır. Noksanlığında bitkilerde değiģik belirtiler ortaya çıkar. Tahıllarda genç yaprakların uçlarında kuruma, kenarlarında kloroz meydana gelir.

7 Yapraklar tam olarak açılamaz, kıvrık kalır, solgunluk oluģur. BaĢaklar normalden kısa ve Ģekilsiz olur, daneler buruģur.turunçgillerde, yumuģak ve sert çekirdekli meyve ağaçlarında, yazın sürgünlerde geriye doğru ölüm, yaprak kenarlarında yanıklık, kloroz, rozetleģme gibi belirtiler ortaya çıkar. Sebzeler ise normal geliģme gösteremez. Meyve ağaçlarını paraziter hastalık etmenlerinden korumak için atılan Bordo Bulamacı (CuSO4) veya diğer bakırlı preparatlar, bakır noksanlığını kısmen giderir.toprağa da bakır sülfat uygulanabilir. Bakırın fazlası da bitkilerde toksik etki yapar. Yapraklarda yanıklıklara neden olur. Manganez : Solunum, fotosentez ve azot metabolizması ile ilgili enzimlerin yapısında yer alır.noksanlığında, demir noksanlığına benzer Ģekilde yapraklarda kloroz ortaya çıkar.yalnız farklı olarak damarların olduğu kısımlar kalın bir bant halinde normal rengini muhafaza eder.ayrıca yapraklar üzerinde nekrotik lekeler oluģabilir. ġiddetli durumlarda yapraklar kahverengileģerek kururlar. Organik, turba, kumlu topraklarda, yüksek ph da mangan eksikliği görülür. Yapraklara MnS04 püskürtülmesi tavsiye edilir. Toprak asilliğinin çok yüksek olduğu yerlerde magnezyum ve kalsiyumun alamayıģı nedeni ile mangan toksisitesi ortaya çıkar. Özellikle karnabahar, lahana ve arpa hassastır. Damarlar arasında düzensiz klorotik lekeler oluģur, daha sonra koyu kahve, mor veya siyah nekrotik lekelere dönüģür. Lekeler yaprak kenarlarında yoğundur ve yaprak kenarları içe doğru kıvrılabilir. Molibden : Nitraz redüktaz enziminin önemli bir yapıtaģı olduğu bilinmektedir. Azot fiksasyonunda da rolü vardır. Noksanlığında Ģiddetli sararma ve cüceleģme görülür. Özellikle kavun bitkisi hassastır, meyve vermez. Haçlıgillerde Ģekilsiz, parçalı yaprak oluģumuna neden olur. Diğer birçok bitkide ise yapraklarda damarlar arasında parlak san-yeģil beneklenmeler, yaprak kenarlarında kıvrılmalar ve sonunda yapraklarda kuruma ve çökme Ģeklinde belirtiler oluģur. Toprağa amonyum molibdat uygulanarak bu belirtiler önlenebilir. Bazı bitkilerde klor ve sodyum noksanlığı zararı görülebilir. Domates, marul ve lahana klor noksanlığına, semizotu ise sodyum noksanlığına duyarlıdır. Halojenlerin noksanlığında ortaya çıkan belirtiler birbirine benzer. Yapraklarda sararma, solgunluk ve yaprak kenarı nekrozu görülür. Toprak asitliğinin fazla olduğu durumlarda alüminyum toksisitesi görülebilir. Arpa, Ģekerpancarı ve fasulye buna duyarlıdır. Köklerde lobutlaģma, büyümede gerilik ortaya çıkar. GÜBRE VE GÜBRELEME Genel Bilgi Tarımsal üretimin arttırılması için en önemli faktör bilinçli bir Ģekilde gübre kullanmaktır. Ekilecek olan bitkinin isteğine en uygun gübre cinsi seçilip, bu gübre yeterli miktarda ve zamanında usulüne uygun kullanıldığı takdirde genellikle %50, bazı bitkilerde ise %80 verim artıģı sağlanabilmektedir.

8 Gübreleme bitki yetiģtirilmesinde tatbik edilen fevkalade önemli bir konudur.normal Ģartlarda toprakta bitki için gerekli besin maddeleri vardır.ancak, uzun süre tarım yapılan topraklarda bu besin maddeleri azalır ve toprak besin maddeleri yönünden fakirleģir.gübre kullanılarak tarımsal üretim için toprağın ihtiyaç duyduğu bitki besin maddeleri takviye edilmek suretiyle bitkisel üretimde amaçlanan verim ve kaliteye ulaģılır. Bitkilerin geliģip ürün vermelerinde etkili olan baģlıca besin maddeleri Azot, Fosfor ve Potasyum dur.ġkinci derecede ise Kalsiyum, Magnezyum ve Kükürt e ihtiyaç vardır. Çinko,Bor,Bakır,Mangan,Demir,Molibden,Klor,Sodyum ve Silisyum gibi iz elementler de bitkinin normal geliģmesi için lüzumludur. Ekim yapılacak bitkilerin ihtiyacı olan besin maddelerinin topraktaki miktarlarının tespiti için en doğru iģlem toprak analizi yaptırmaktır. Yurdumuzun pek çok yerinde, Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığına bağlı olarak faaliyet gösteren Toprak Tahlil Laboratuarları nda da ücretsiz toprak analizleri yapılmaktadır. KÂRLI BĠR GÜBRELEMENĠN ġartlari Kârlı bir gübreleme ancak, bitkinin isteği olan gübre miktar ve çeģidini,en uygun zaman ve Ģekilde uygulamakla yapılabilir. Kâzançlı bir gübrelemenin dört Ģartı vardır. Uygun gübre cinsinin verilmesi Bitkinin ihtiyacı kadar gübrenin verilmesi Gübrenin usulüne uygun verilmesi Gübrenin uygun zamanda verilmesi. Bu Ģartların gerçekleģtirilmesi için toprak analizinin mutlak surette yaptırılması gerekmektedir. Toprak ANALĠZĠ YAPTIRILACAK TOPRAK Numunesi Nasıl Alınır? Analiz edilmek üzere alınan toprak numunesi ait olduğu tarlanın özelliğini en iyi Ģekilde temsil etmelidir. Toprak numunesi alınırken dikkat edilmesi gereken hususlar ;

9 YağıĢlı ve don günlerde numune alınmaz. Sap, saman, çiftlik gübresi yığılmıģ ve hayvanların yatıp kalktıkları yerlerden numune alınmaz. Tarla içinde meyil, engebe,renk, toprak derinliği gibi farklılık gösteren yerler ayrı ayrı birer kısım kabul edilerek her birinden ayrı ayrı numune almak gerekir. Numuneler yaģ olarak torbaya konulmaz. Numunelerin, tarlanın bir ucundan diğer ucuna kadar uzanan zik-zak hatlar üzerinde belirlenen noktadan alınması gerekir. Belirlenen noktalarda V harfi Ģeklinde çukurlar açılır. Bu çukurların düzgün taraflarından 3-4 cm. kalınlığında ve cm. boyunda toprak dilimleri alınır. Bu Ģekilde alınan numuneler bir bez üzerinde veya kova içerisinde iyice karıģtırıldıktan sonra bu karıģımdan 1 Kg. kadar numune alınıp numune torbasına konulur. Ayrıca: Toprak numune sahibinin adresi, Toprağa ne ekileceği Numunenim alındığı yer, Toprağın sulanıp sulanmadığı, Toprağa geçen yıl ne ekildiği, Toprağa geçen yıl verilen gübrenin cins ve miktarı kağıda yazılarak bir torbaya konulur, torbanın ağzı bağlandıktan sonra analiz edilmek üzere Tarım ve Köy iģleri Bakanlığı Toprak Tahlil Laboratuarlarından birine gönderilir. GÜBRELERİN SINIFLANDIRILMASI Gübreler yapılarına göre organik, kimyasal ve mikrobiyal gübreler olmak üzere üç gruba ayrılırlar. ORGANĠK GÜBRELER Hayvan Gübreleri Kompost Turba Toprağı (Torf) YeĢil Gübreler Humik Asitler KİMYASAL GÜBRELER 1. TEK BESĠN MADDESĠ ĠÇEREN GÜBRELER Azotlu Gübreler Fosforlu Gübreler Potasyumlu Gübreler

10 2. BĠRDEN ÇOK BESĠN MADDESĠ ĠÇEREN (KOMPOZE) GÜBRELER 3. MĠKRO ELEMENT GÜBRELERĠ MĠKROBĠYAL GÜBRELER ORGONAMĠNERAL GÜBRELER ORGANİK GÜBRELER Tarımsal üretimde yetiģtirilen bitkilerin bitki besin maddesi ihtiyaçlarını sağlamaları amacıyla kullanılan ve çeģitli tarımsal faaliyetler sonucu oluģan organik kökenli tarımsal atıklar ile, doğal kökenli organik maddelerin büyük ölçüde değiģikliğe uğratılmadan elde edilmesiyle ortaya çıkan ve bitki besin maddelerini bünyelerinde organik bileģikler halinde bulunduran bir bitki besleme materyalidir. Organik gübrelerin en önemli özelliği yüksek organik madde içermesidir. Organik maddenin toprağa çok yararları bulunmaktadır. Topraklara besin maddesi sağlamalarına ilaveten toprağın organik madde muhtevasını arttırır ve toprakların fiziksel özelliklerini düzeltirler. Organik madde; toprağın su tutma kapasitesini, havalanmasını, ısınmasını ve su geçirgenliğini artırarak bitkiler için daha uygun bir geliģme ortamı sağlamaktadır. Organik madde içeriği yüksek olan topraklarda rüzgar ve su erozyonu azalmaktadır. Toprak organik maddesinin zenginleģtirilmesi, dolaylı olarak toprak verimliliğinin arttırılmasını sağlamaktadır. Organik gübrelerle, baģta azot olmak üzere, fosfor, potasyum, kalsiyum, bakır, çinko, mangan, demir, bor ve molibden gibi besin elementleri toprağa kazandırılır. Organik gübreler bünyesindeki makro ve mikro besin elementleri içerikleri ile toprakta depo görevi görmektedir. Organik gübreler toprakta mikroorganizma faaliyetini artırır. Sonuç olarak: Organik gübreler toprağın havalanma, su tutma, ısınma ve geçirgenlik gibi fiziksel özelliklerini bitki yetiģmesi için uygun hale getirirken aynı zamanda bitki besin maddelerinin toprakta tutulmalarını ve yarayıģlı durumda bulunmayan besin maddelerinin yarayıģlı hale geçmelerini sağlayarak toprak kimyasal özelliklerini de olumlu Ģekilde etkiler. Toprağa uygulanan organik gübreler toprakların sadece fiziksel ve kimyasal özelliklerini düzeltmekle kalmayıp, toprağın biyolojik özelliklerini tayin eden mikroorganizma faaliyetleri üzerinde de olumlu yönde etki yapmaktadır. Bu özelliklerinden dolayı organik gübrelerin kültür topraklarının verimliliklerinin sürdürülebilirlikleri yönünden önemleri çok büyük olup bu nedenle bu gübrelere toprak özelliklerini düzelten gübreler de denilmektedir AHIR GÜBRELERİ (HAYVAN GÜBRELERİ) Ahır ve kümes hayvanlarının katı ve sıvı dıģkıları ile yataklık malzemenin karıģımından elde edilen materyallere hayvan gübresi (çiftlik gübresi veya ahır gübresi) denilmektedir. Tamamı organik olduğu için mikroorganizmalar için iyi bir geliģme ortamı oluģturmaktadır. Genellikle tarımsal iģletmelerin faaliyetleri sonucu açığa çıkan bu gübreler toprakların verimliliği için değerlendirilmesi gereken önemli kaynaklardır. Resim 2.1. Ahır kenarındaki bir gübre çukuru FAYDALARI NELERDİR? Ahır gübreleri bitkilerin geliģimi için gerekli bitki besin maddelerini sağlar. Aynı zamanda toprağın yapısını tarıma uygun hale getirir. Ahır gübreleri sadece bir bitki besin maddesi kaynağı olmayıp daha

11 da önemlisi toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini düzenleyen bir toprak düzenleyicisidir. Ahır gübresinin toprağa verilmesi sonucu toprağın su tutma kapasitesi artar,geçirgenliği olumlu yönde etkilenir. Böylece ahır gübresi, suyun toprak yüzeyinden bağımsızca akmasına, buharlaģmasına ve tarıma elveriģli toprakları taģıyıp götürmesine engel olur. Ahır gübreleri ile, toprakların tarlada tutulması erozyon tehlikesine karģı bir tedbir olarak düģünülmelidir. Ahır gübrelerinin uygulandığı topraklar daha kolay tava gelir ve iģlenmesi kolaydır. Ayrıca ince yapılı killi toprakların parça bağlılığını gevģetir, hava boģluklarını arttırır ve toprağa bitki geliģimi için uygun bir yapı kazandırır. Kumlu yapıdaki topraklarda ise toprak parçacıklarının birbirine yapıģmasını sağlar. Ahır gübrelerinin en önemli özelliklerinden biri de zengin mikroorganizma kaynağı olmasıdır. Toprakla karıģtırılan ahır gübresi, topraktaki mikroorganizma sayısını ve etkinliğini arttırır AHIR GÜBRELERİNİN BİLEŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTöRLER NELERDİR? Ahır gübrelerinin bileģiminde iki ana faktör etkilidir. Hayvanların cinsi, yaģı ve beslenme durumları, Ahırın yapısı ile yataklık malzemenin cinsi Hayvan gübrelerinin içerdiği bitki besin maddeleri, elde edildikleri hayvanın cinsine, yaģına ve beslenme durumuna göre farklılıklar gösterir. Genelde hayvanlar yedikleri besin maddelerinin ancak %45 inden yararlanabilirler. Yemde bulunan bitki besin maddelerinin yarısından fazlası dıģkı ile ahır gübresine geçer. Ancak geliģme içerisinde olan genç hayvanların gübreleri azot, fosfor, potasyum ve kalsiyum gibi bitki maddeleri açısından, yaģlı hayvanlardan elde edilen gübrelere göre daha düģüktür. Çünkü genç hayvanlar, kemik ve kas yapılarını geliģtirmek için besin maddeleri ile proteinlere daha fazla gerek duyarlar ve kullanırlar. Buna göre; HAYVAN CİNSİNE GöRE GÜBRE İÇERİĞİ DEĞİŞİR! Besin maddeleri bakımından kümes hayvanları gübreleri en zengin, sığır gübresi ise en fakirdir. At ve koyun gübreleri ise bunların arasında yer almaktadır. Koyun ve tavuktan elde edilen ahır gübrelerinin besin maddesi kapsamı, sığır ve beygirden elde edilen gübrelere oranla daha yüksektir. HAYVANIN BESLENME DURUMU GÜBRE KALİTESİNİ ETKİLER! Hayvanlara verilen yemin miktarı ve kalitesi, o hayvanlardan elde edilen gübrenin bileģimini etki etmektedir. örneğin baklagil veya dane bitkileri gibi azot içeriği yüksek bitkilerle beslenen hayvanların gübresi azot bakımından zengindir. Yoğun yemlerle beslenen hayvanların gübresi azot ve fosfor bakımından zengin iken, kaba yemlerle beslenen hayvanların gübresi ise potasyum bakımından zengindir. AHIRIN YAPISI VE YATAKLIK MALZEME GÜBRE NİTELİĞİNİ ETKİLER! Ahırın yapısı ve yataklığın cinsi de gübrenin kalitesinde etkili faktörlerdir. Yataklık materyal gübrenin organik ve inorganik madde miktarını artırır, ayrıca taģınma ve toplanmasını kolaylaģtırır, hayvanlar

12 için de kuru ve sıcak bir ortam oluģturur. Yataklık malzemesi olarak ucuz ve su tutma kapasitesi yüksek olan sap, saman, turba toprağı, yaprak, testere talaģı, çeltik kavuzu ve toprak kullanılabilir. Hayvanların barındığı zeminin toprak veya çimento olması gübrenin besin içeriğinin muhafazası açısından önemlidir AHIR GÜBRESİ NEDEN TOPRAĞA TAZE OLARAK VERİLMEZ? Taze gübre bazı hastalık etmenlerini ve zararlıları içerir. Bünyesinde yabancı ot tohumları bulunur ve uygulandıkları alanda yabancı ot artar. AyrıĢmamıĢ besinlerden bitkiler yararlanamaz. AyrıĢma daha uzun sürer. Parçalanırken bitkiye zararlı toksik bileģikler oluģur. Taze gübrenin parçalanması sırasında topraktaki mevcut azot mikroorganizmalar tarafından tüketilir AHIR GÜBRELERİNİN OLGUNLAŞTIRILMASI Taze olarak kullanımı çok sakıncalı olan hayvan gübrelerinin uygun Ģekilde olgunlaģtırılması yani fermente edilerek yakılması gereklidir. Gübreyi olgunlaģtırmanın en önemli aģaması bekletmedir. Gübrenin olgunlaģması için gereken bekletme süresi birkaç haftadan altı aya kadar değiģebilmektedir. Çiftlik gübresine olgunlaģtırma aģamasında, tonuna 7-8 kg P2O5 hesabı ile fosforlu gübre ilave edilecek olursa, çiftlik gübresinden meydana gelecek olan gaz Ģeklinde NH3 kaybı önlenirken, aynı zamanda çiftlik gübresinin fosforca zenginleģmesi sağlanmıģ olur. Gübrelerin olgunlaģtırılmasında gübre yığınının büyüklüğü ve yüksekliği önemlidir. Ġyi bir yanma olabilmesi için yığın yüksekliği 1,5 m'den yüksek olmamalıdır. Gübre olgunlaģmasında avlu gübresi olarak tabir edilen gübrelerin olgunlaģtırılması esnasında yığının havalanması, sıcaklığı ve nemi çok önemli faktörlerdir. Kontrolsüz Ģartlarda olgunlaģtırılan gübrelerde genellikle gübrenin hava ile teması fazla olacağından oksijenli Ģartlarda meydana gelen ve yığın içi sıcaklığın C yi bulduğu sıcak gübre denilen gübre elde edilir. Kontrollü Ģartlarda ise istenildiğinde sıcak, istenildiğinde soğuk ayrıģma sağlanabilir. Soğuk gübre elde edilmek istendiğinde, toplanan ahır gübresine su verilip sıkıģtırılarak hava ile iliģkisi kesildikten sonra havasız Ģartlarda ayrıģmaya bırakılarak olgunlaģtırılır. Yığın içerisinde havasız koģullarda mikroorganizma faaliyeti ile gübre ısınır ve yanma iģlemi çabuklaģır. Unutulmamalıdır ki iyi bir yanma olabilmesi için ortamda yeterli nemin bulunması gereklidir. Kuru bir gübrede yanma iģlemi olmaz. Yığın içerisinde havalanma iyi sağlanırsa yanma iģlemi çabuk olacaktır. Ama sıcaklığı önleyecek düzeyde fazla havalandırma yapılmamalıdır. Bu amaçla ara sıra gübre yığını aktarılıp karıģtırılarak havalanması sağlanmalıdır. Gübrelerin olgunlaģtırılmasında seçilen en uygun yol yukarıda da bahsedildiği gibi sıcak ve soğuk ayrıģma türünü peģ peģe uygulamaktır. Unutulmamalıdır ki sadece sıcak ayrıģma fazlaca azot ve organik madde kaybına yol açar. Soğuk ayrıģmada ise adı geçen kayıplar az olmakla beraber bu seferde gübrenin olgunlaģma süresi uzar. En uygun yol sıcak ayrıģma ile ile baģlanan iģlemi gübre yığınını ıslatıp sıkıģtırılarak soğuk ayrıģma ile tamamlamaktır. Sıcak ve soğuk Ģartların karıģımından elde edilen gübrelere de serin gübreler denir. Elde edilen çiftlik gübrelerinin bileģimleri ve besin maddeleri içerikleri sabit değildir. ÇeĢitli iç ve dıģ faktörlerin etkisiyle çiftlik gübresi için belirli bir terkip vermek zordur. Bununla beraber genel olarak ifade etmek gerekirse ahır gübresinde % su, % organik olmayan maddeler ile % azot (N), % fosfor (P2O5) ve % potasyum (K2O) bulunmaktadır. Bunlara ilaveten

13 ahır gübreleri küçümsenmeyecek miktarlarda kalsiyum, magnezyum, kükürt gibi besin maddeleri ve az miktarlarda da mangan, çinko, bakır, demir, bor ve molibden gibi iz elementler ihtiva etmektedir. Çiftlik gübrelerinin fazla bitki besin maddesi kayıpları ile karģılaģılmadan olgunlaģtırılmasının sağlanması için dıģkı ve yataklık karıģımının depolandığı yerin zemininin sıvı kısmı koruyacak Ģekilde olmasına dikkat etmek gerekir. Ayrıca gübrenin yığın yapılacağı alan yağıģ ve rüzgar almayan ve dıģ etkenlerden iyi korunmuģ bir yerde yapılmalıdır. Ġmkânlar ölçüsünde üzeri muhakkak kapatılmalıdır. Mümkün olduğu takdirde gübreyi gübre çukurları içerisinde olgunlaģmaya bırakmalıdır. Gübre çukurları kullanılmayacak ise gübrelerin olgunlaģtırılmak üzere bekletildikleri alanların tabanlarının her iki taraftan ortaya doğru meyilli ve sıkıģtırılmıģ toprak, taģ veya betondan yapılmıģ düz ve geniģ bir zemin Ģeklinde olması sağlanmalıdır. Ancak bu alanlarda toplanan gübrelerin düzensiz bir biçimde yığılmalarının önüne geçmek gerekir. Yığın sıcak ayrıģmanın hızının azaltılması için zaman zaman sıkıģtırılmalıdır eğer kuruduysa ıslatılmalıdır AHIR GÜBRELERİNİN UYGULANMASI Çiftlik gübreleri tüm bitkiler ve tüm topraklar için rahatlıkla kullanılabilir. Çiftlik gübresinin toprağa verilme zamanı ile verilme Ģekli ve miktarını toprak özellikleri, bitki çeģidi, iklim, kullanılan kimyasal gübre çeģidi ve miktarı belirler. Ġyi bir Ģekilde muhafaza edilerek olgunlaģtırılan ahır gübresinden beklenen yararın sağlanması için gübrenin, zamanında ve usulüne uygun bir Ģekilde tarla veya bahçeye uygulanması gereklidir. Toprağa uygulanacak ahır gübresinden yüksek oranda yarar sağlanabilmesi için, gübrenin toprağa verileceği en uygun zaman ilkbahar veya sonbahardır. Fazla yağıģ alan bölgelerdeki hafif bünyeli topraklara ilkbaharda verilmelidir. Az yağıģ alan bölgelerde ağır bünyeli topraklara ise sonbaharda verilmesi yararlıdır. Gübre tarlaya serpildikten sonra en kısa zamanda pullukla veya diğer ekipmanlarla toprak altına gömülmelidir. Tarla yüzeyine serpilerek günlerce kapatılmadan bekletilen ahır gübresinden büyük miktarlarda besin maddesi kayıpları söz konusu olmaktadır. Bekletilmenin zorunlu olduğu durumlarda ise yığınlar halinde bekletmek, serili halda bekletmekten daha az zararlıdır.. Toprağa uygulanacak gübre miktarı yapılacak toprak analizlerine göre belirlenmelidir. Resim 2.2. Ahır gübresinin tarlaya uygulanıģı KOMPOST Kompost su tutma kapasitesi yüksek, hacim ağırlığı düģük, bitki besin elementleri içeren ve organik madde düzeyi yüksek materyallerdir. Kompostun elde edilme iģlemine kompostlama denilmektedir. Bitkisel ve hayvansal kaynaklı kısmen parçalanmıģ, tarımsal, endüstriyel ve Ģehir atıkları kompost olabilir. Kompostlanan materyal orijinal yapısını kaybederek farklı bir yapıya kavuģur. Tarımsal iģletmelerde bol miktarda ortaya çıkan veya iģletmelerde yeterince bulunmadığı durumlarda iģletme dıģından temin edilebilen her türlü organik artığın kompostlama teknikleri gözetilerek fermantasyonu ile elde edilen bir gübre çeģididir. ĠĢletme içinde ve dıģında her türlü organik artığın kullanılması kompostlamanın çok ucuza mal olmasını sağlar. Kompost yapımında kullanılan organik artıkların içerisine çeģitli kimyasal maddeler ile besin elementleri katılabilir. Elde edilen materyale olgunlaģması (fermantasyonu) esnasında baģta amonyak ve süper fosfat gibi gübreler ile kireç katılarak elde edilen kompost materyalinin gübre değerinin artması sağlanır. Kompostlar humus niteliğinde olup iģletmenin yapısına göre, tarımsal iģletmelerde bulunan çöpler, hayvansal artıklar, ahır artıkları, sap, saman gibi harman artıkları, mutfak artıkları ve organik yapılı

14 bazı fabrikasyon artıklarının çeģitli iģlemlerden sonra mikrobiyal ayrıģma sonucu mineralize olmalarından elde edilirler. Kompostlama esnasında mikroorganizma faaliyetleri için nem ve yeterince oksijen olmalıdır İYİ BİR KOMPOSTLAMA İÇİN GEREKLİ ŞARTLAR Kompost yapımı için kullanılacak materyallerden temin edilebilenlerin iyice karıģmaları sağlandıktan sonra, tabanı iyice sıkıģtırılmıģ veya bu iģlem için tabanı betonlanarak özel olarak hazırlanmıģ rüzgar almayan bir yere yüksekliği 1.5 metreyi geçmeyecek Ģekilde yığın yapılır. Yığın yapılmadan önce tabana absorbsiyon kabiliyeti yüksek olan sap, saman veya tarla toprağından 5-10 cm lik bir katman serilirse, sızma ile meydana gelecek olan sıvı kaybı önlenmiģ olur. Kompostlamada iyi bir ayrıģma için havalanma, nem, ısı ve besin maddeleri uygun olmalıdır. Mısır sapları gibi büyük parçaların iģlem öncesi küçük parçalara ayrılması gereklidir. Buna ilaveten kompostlamanın iyi bir Ģekilde yapılabilmesi için yığın 150 cm den yüksek olmamalıdır ve yığın nemi % arasında olmalıdır. Kuru ortamda kompost iģlemi yavaģlamaktadır. Kompost yapılması istenen materyal yere serilen katmanın üzerine gelecek Ģekilde cm kalınlığında bir tabaka halinde serilerek üzerine sönmüģ kireç ve toprak serpilir. Sonra bu iģlemler metrelik yığın oluģuncaya kadar devam eder, en üst kısmı ve etrafı 10 cm kadar kalınlıktaki bir toprak tabakası ile örtülür. Yığın hazırlanırken kompostlanacak materyalin ıslatılması unutulmamalıdır. AyrıĢmanın hızlanması için yığınlara bakteri kültürleride eklenebilir. AyrıĢmanın tamamlanması için gerekli süre 6-24 ay arasında değiģir. Kompost olarak; çöpler, evsel ve endüstriyel atıklar, park, bahçe ve pazaryeri atıkları, sokak sürpüntüleri, tarımsal faaliyet sonucu ortaya çıkan atıklar, arıtma çamurları gibi materyaller kullanılmaktadır. Kompostlama metodunda parçalanma aerobik (havalı) ve anaerobik (havasız) koģullarda olmak üzere iki safhada olmaktadır. Havalı koģullarda mikroorganizma faaliyeti ile birlikte oksitlenme olur ve enerji açığa çıkar, bileģikler parçalanır. Havasız koģullarda ise parçalanma fena koku oluģumuna neden olur. Yığındaki sıcaklık etkisi ile zararlı mikroorganizmalar ölmektedir. Böylece kompostlaģma sonucu atıklar sağlık yönünden zararsız hale gelmektedir. Kompstlama iģleminin bittiği yığın ısısının azalması ile anlaģılır KOMPOSTLARIN UYGULANMASI Kompostlar bağlar, bahçeler, yeģil alanlar gibi tarımsal faaliyet alanlarının tamamında organik madde ve bitki besin maddesi kaynağı olarak kulanılırlar. Ahır gübrelerinin kullanılma Ģekli ile benzerlik göstermekle beraber, ağır killi topraklar için kaba yapılı taze kompostlar önerilirken, hafif kumlu topraklar için ise ince olgun kompost önerilir. Kompostlama sonucu elde edilen materyalin doğal ahır gübresi kadar kaliteli olmadığı unutulmamalıdır. Ancak topraklara organik materyal sağlaması yanında fazla olmasada ihtiva ettiği besin maddeleri nedeni ile her geçen gün daha yaygın kullanım alanı bulmaktadır TURBA TOPRAĞI (TORF) Turba (Torf), fosilleģmesini tamamlamamıģ, bol organik atık içeren topraklara denilmektedir. Bataklık kıyıları, kurutulmuģ göl ve bataklıklarda yıllarca biriken organik artıklar toprakla karıģarak organik madde oranı yüksek bir karıģım oluģturmaktadır. Turba toprakları organik maddece zengindir ve herhangi bir zehirli atık içermez, kokusuzdur, zararlı mikroorganizma içermezler, bu nedenlerden dolayı rahatlıkla tarımda kullanılabilirler.

15 Funda toprağı; yetiģtirilecek bitkinin özel istekleri göz önüne alınarak organik gübre, toprak, seyreltici (kum, perlit vs) ile karıģtırılarak hazırlanan yetiģtirme ortamlarına denilmektedir. YetiĢtirme ortamı hazırlanırken bitki besinlerince de zenginleģtirme yapılabilmektedir YEŞİL GÜBRELER Toprağa organik madde sağlamanın bir Ģekli de yeģil gübrelemedir. GeliĢmelerinin belirli bir dönemini tamamlayan yeģil aksamı bol olan baklagil, buğdaygil vb. gibi bitkilerin ya yetiģtiği ortamda, yada bir baģka alanda yetiģtirildikten sonra sürülerek toprak altına getirilmesine yeģil gübreleme denilmektedir. YeĢil gübreleme amaçlı kullanılan bitkilere ise yeģil gübre bitkileri denilmektedir. YeĢil gübre bitkileri eğer baklagilerden bir bitki ise toprağa organik madde yanında atmosferden fikse edilen azotta katılmıģ olur. YeĢil gübreleme bu bitkilerin yetiģmeleri, toprakta ayrıģmaları ve sonraki bitkinin yetiģmesi için yeterli miktarda su bulunduğu koģullarda etkilidir. Kuru tarımın uygulandığı kurak ve yarı kurak tarım bölgelerinde yeģil gübre uygulamalarından beklenen faydalar sağlanamaz. YeĢil gübreleme sonucu; Toprakta organik madde birikimi, özelliklede baklagillerin yeģil gübreleme materyali olarak kullanılması durumunda, toprakta azot birikimi, Topraklardaki K, Ca, Mg gibi katyonların yıkanmasının azaltılması, Topraklara yağıģ sularının giriģine uygun bir yapı kazandırarak, yağıģların bitkisel üretimdeki yararlılığının arttırılması, Toprak yüzeyinin örtülü olması nedeni ile toprakların su ve rüzgar erozyonuna karģı dayanıklılık kazanması, Toprakta biyolojik aktivitenin artması, Toprağın daha gevģek bir yapı kazanması dıģında yabancı ot, zararlılarla ve hastalıklarla mücadele de kolaylık sağlanır. YeĢil gübrelemede çoğunlukla baklagil ve bazen de baklagil olmayan bitkiler kullanılmaktadır. YeĢil gübrelemede kullanılan bazı bitkiler; Yonca, Fiğ, Börülce, Soya, Bezelye, kırmızı tırfıl, çavdar, yulaf, üçgül, acıbakla ve yem baklası v.s YEŞİL GÜBRENİN ETKİSİ YeĢil gübrenin etkisi sadece o yıl için değildir, bir kaç yıl devam etmektedir. Ancak bu etki iklim ve toprak koģullarına göre değiģmektedir. Nemli ve serin iklimlerde, sıcak ve kurak iklimlere göre daha uzun sürmektedir. Kumlu topraklarda ise killi topraklara göre daha kısa süre etkili olmaktadır. Baklagil yeģil gübre bitkileri havanın serbest azotunu bünyelerine alarak toprağa azot kazandırmıģ olmaktadır. Bu Ģekilde azotu bağlayan bitki toprağa karıģtırıldığında bitki için gerekli olan azot sağlanmıģ olmaktadır YEŞİL GÜBRE BİTKİLERİNİN TOPRAĞA

16 KARIŞTIRILMA ZAMANLARI Etkili bir gübreleme için yeģil gübre bitkisinin toprağa karıģtırılma zamanının çok iyi seçilmesi gerekir. Bitkinin toprağa karıģtırılma zamanına bir çok faktör etki eder. Bunlar yeģil gübre bitkisinin geliģim derecesi, hava Ģartları, toprak özellikleri ve yeģil gübre bitkisinden sonra tarlaya ekilecek kültür bitkisinin özellikleridir. Bu faktörlerin yeģil gübre bitkisinin toprağa karıģtırılma zamanını etkilemekle beraber genel olarak en uygun zamanın azot ve organik maddenin bitki bünyesinde daha dengeli olduğu çiçeklenme dönem olduğunu söyleyebiliriz. Ancak burada dikkat edilmesi gerekli en önemli husus yeģil gübre bitkisinin toprağa karıģtırılması ile etkilenecek olan kültür bitkisi toprağa ekildiğinde toprağa karıģtırılan yeģil gübre bitkisinin mineralizasyonunu tamamlamıģ olmasıdır HUMİK ASİTLER Humik asitler organik maddenin parçalanması sonucu oluģan son ürünlerdir. Toprakta organik madde sağlama bakımından uygun materyallerden birisidir. Humik asitlerin baģlıca yararları ise Ģöyle sıralanabilir: Toprağın su tutma kapasitesini artırır ve böylece bitkiler susuzluğa daha dayanıklı olurlar. Toprağın havalanmasını artırarak daha iyi bir kök ve bitki geliģimi sağlar. Toprakta metallerle bileģikler oluģturur ve bitkiye daha iyi beslenme ortamı hazırlar. Toprakta mikroorganizma faaliyeti için uygun ortam oluģturur. Verimi düģük killi toprak zerreleri arasına girerek daha uygun ve verimli bir geliģme ortamı sağlar. BaĢlıca humik bileģikler humik asit, fulvik asit ve huminlerdir. Bunlar sadece toprakta değil, nehirlerde, göllerde, okyanuslarda ve onların sedimentlerinde oluģmaktadır. Ayrıca linyit, leonardit, kömür ve diğer jeolojik kalıntılarda ortaya çıkar. Bu kalıntılar ticari olarak üretilen ve toprağın iyileģtirilmesinde kullanılan humatların kaynağını oluģturmaktadır. Toprağın verimliliğine olan olumlu etkileri nedeniyle humik maddeler büyük oranda toprak ıslahında, toprak düzenleyici veya organik gübre olarak kullanılmaktadır. Katı ve sıvı formda çeģitli humik asit materyalleri piyasada bulunmaktadır ARITMA ÇAMURLARI Arıtma tesislerinde Ģehir kanalizasyon Ģebeke sularının çeģitli arıtma yöntemleri kullanılması ile yapılan arıtma iģlemleri sonucu elde edilen materyallere arıtma çamuru denir. Bu materyaller tarım alanlarında kontrollü olarak kullanılabilirler. ÇeĢitli evsel ve endüstriyel atık suların arıtma tesislerinde arıtıldıktan sonra, elde edilen arıtma çamuru (biyokatı), organik madde ve bazı elementler açısından zengin bir materyal olmakla birlikte çeģitli toksik elementleri de bünyesinde bulundurmaktadır. Kanalizasyon suyundan ayrılan materyal, toprak yapısının düzeltilmesinde ve bir takım bitki besin maddelerinin sağlanmasında yardımcı bir kaynak olarak önem taģımakla beraber, gıdalara, yüzey veya taban sularına karıģma ihtimali bakımından içerdikleri toksik elementlerin durumu bakımından bazı endiģelere de meydan vermektedir. Arıtma çamurlarının tarımda kullanılmaları konusunda birçok araģtırma çalıģmaları yürütülmüģtür. Bu materyalin kullanımı esnasında dikkatli olunmalıdır. Bu materyallerin, Çevre Bakanlığı tarafından yayımlanan Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda hareket ederek tarım topraklarına uygulanması yapılmalıdır. Yönetmelikte arıtma çamurlarının içerdiği toksik elementlerin sınır değerleri belirtilmiģtir. Arıtma çamurlarının kullanımında analiz değerlerine bakılarak kullanılması zorunludur. Arıtma çamurlarının bilinçsiz olarak fazla miktarda kullanımı toprakta kirlilik yaratabilir. Bu kirlilik etkisi uygulandığı yılda olmasa

17 bile sonraki yıllarda ortaya çıkabilir. Arıtma çamurlarını toprağa her yıl değil, ama bir kaç yılda bir uygulamalıdır. Ayrıca yapılacak uygulama miktarı çamurun analiz raporuna göre belirlenmelidir KİMYASAL GÜBRELER Gübreler içerisinde en sıklıkla kullanılan tür, kimyasal gübrelerdir. Bunlara suni veya ticaret gübreleri de denilmektedir. Kimyasal gübreler, bileģimlerinde bir veya birden fazla bitki besin maddesini birarada bulundurur. Organik gübrelerinden farklı olarak yüksek miktarda bitki besin maddesi içerir ve suda kolayca çözünürler TEK BESİN MADDESİ İÇEREN GÜBRELER AZOTLU GÜBRELER Azotlu gübreler bünyelerindeki azot formuna göre genel olarak; Nitratlı gübreler, Amonyumlu gübreler, Amidli Gübreler, Amonyum ve Nitratlı Gübreler olarak 4 grupta toplanabilirler. En çok kullanılan azotlu gübreler; Amonyum sülfat, Amonyum nitrat ve Üredir. ġimdi bu gübreleri kısaca tanıyalım Amonyum Sülfat Ġlk üretilen azotlu gübrelerden biridir. Azot oranı % 20.7 N dir. Ancak nisbeten besin maddesinin düģük ve üretim maliyetinin yüksek oluģu nedeniyle üretim miktarları son yıllarda önemli oranlarda düģmüģtür. Sentetik amonyum sülfat beyaz kristalize bir tuzdur ve bu özelliğinden dolayı çiftçiler arasında Ģeker gübre olarak adlandırılır. Rengi gri, kahverengi, kırmızı,açık mavi, yeģil veya sarımsı olabilir. Bu gübrenin renkli veya renksiz olmasının etkisi ile hiç bir iliģkisi yoktur. Bu gübrenin en önemli özelliği ticari bir ürün olarak bünyesinde % azot ve % 24 oranında kükürt olmasıdır. Kristalize amonyum sülfat serbestçe akar ve depolanmasında herhangi bir sorunla karģılanılmaz. Amonyum sülfatın rutubet alarak topaklaģması azdır. Asit karakterli bir gübre olduğu için nötr ve alkali reaksiyonlu (kireçli) topraklarda güvenle kullanılabilir. Asit reaksiyonlu topraklarda uzun müddet çok fazla miktarlarda kullanılırsa toprakların daha da asitleģmesine sebep olur. Bu nedenle asit karakterli topraklarda, örneğin Doğu Karadeniz Bölgesinde amonyum sülfat yerine kireçli amonyum nitrat kullanılması daha uygun olur. Amonyum sülfat ekimden önce, ekim zamanı ve bitkinin büyüme periyodu süresince bitkiye uygulanabilir. Kapsamındaki kükürt nedeniyle özellikle kükürt noksanlığının mevcut olduğu yerlerde kullanılabilecek bir gübre çeģididir. Çimlenme üzerine etkili olabileceği için tohumla temas ettirilmemelidir Amonyum Nitrat Gübreler içerisinde dünyada olduğu gibi ülkemizde de en çok tüketilen gübre amonyum nitrattır. Saf olarak üretilen amonyum nitrat beyaz kristal halinde taneli veya toz halinde olabilir. % azot (N) ihtiva eder. Amonyum nitratın ihtiva ettiği azotun yarısı amonyum diğer yarısı ise nitrat Ģeklinde bulunmaktadır. Bitki her iki Ģekildeki azottan da yararlanabildiği için bu gübrenin etkisi hem çabuk hemde devamlı olabilmektedir.

18 Bu özelliği nedeni ile ekim zamanı kullanılabildiği gibi bitki geliģiminin çeģitli devrelerinde de rahatlıkla kullanılmaktadır. Bu özellik bu gübrenin dünyada en çok tüketilen gübre olmasını da sağlamaktadır. Amonyum nitrat kullanılan topraklar asitleģme eğilimindedirler. Bu özellik, Türkiye toprak Ģartları göz önüne alındığında gübrenin topraklarımızda kullanımının yaygınlaģması ile ilgili çabaların önemini daha da arttırmaktadır. Saf azotun zayıfta olsa patlama özelliği dikkate alınarak içerisine kil ve kireç gibi maddeler karıģtırılarak daha az azot ihtiva eden çeģitleri üretilmektedir. ġu anda piyasada satılan en yüksek azot ihtiva eden amonyum nitrat gübresi % 33 lük amonyum nitrattır Üre Üre piyasada satılan, içerisinde en fazla azot bulunan azotlu gübredir. Gübre olarak üretilen üre % azot ihtiva etmektedir. Yani bu gübrenin 100 kilosunda kilo amid formunda saf azot bulunmaktadır. Birim maliyet fiyatının diğer azotlu gübrelere nazaran düģük olması bu gübrenin kullanımının yaygınlaģmasını sağlamaktadır. Üre suda tamamen eriyen beyaz renkli, yuvarlak taneli bir gübre olup, topraktan yağmur ve sulama sularıyla yıkanmak suretiyle kaybı diğer azotlu gübrelere göre daha azdır. Buna rağmen zamansız ve yanlıģ bir Ģekilde uygulanması halinde diğer azotlu gübrelerde olduğu gibi bu gübreden de azot kaybı olabilir ve dolayısı ile bu gübreden sağlanmak istenen fayda tam olarak elde edilemez. Üre uygun Ģartlarda kullanıldığında etkili bir gübredir. Uygun Ģartlarda kullanılmadığında üre gübresi yarar yerine zarar verebilir. Bu nedenle ağır bünyeli topraklarda üre ve NH+4 formunda gübre tavsiyesi yapılmaz. Eğer üre gübresinin kumlu ve kireçli topraklara uygulanma mecburiyeti söz konusu ise mümkün olduğu kadar derine vermede fayda vardır. Üre gübresi toprakta hafif asit reaksiyon gösterir. Sonbahar gübrelemelerinde kullanılabildiği gibi bitkilerin belirli geliģme dönemlerinde olmak üzere ilkbahar veya sonrada kullanılabilir. Fazla miktarda verilmesi gerektiğinde, verilecek gübre miktarının bir kaç kısma bölünerek verilmesi düģünülebilir. Dönüme 20 kg dan daha fazla üre verilmesi tasarlanan tarlalarda çimlenmeye zarar vermemek için tohum ile gübrenin temas etmemesi gerekir. Üre toprağa uygulandıktan hemen sonra toprak altına karıģtırılmalıdır. Aksi halde toprak yüzeyinde kalan gübreden azot kaybı olur FOSFORLU GÜBRELER Gübreler arasında çok önemli bir yeri olan fosforlu gübreler, bitki besin maddesi fosforu suda eriyebilir fosfat anyonu halinde bulunduran veya toprağa katıldıktan sonra bünyesindeki fosfor alınabilir hale dönüģen ve azotlu gübrelerden sonra dünyada en fazla tüketilen gübredir. Bunlar Süperfosfat ve Triple süperfosfat olmak üzere iki çeģittir Süperfosfat Normal süper fosfat gübresi gri veya kahverengi renge sahip olup depolama ve uygulama kolaylığı temini için genellikle granül yapıya sahiptir. Toz ürünleri depolama esnasında topaklaģır. Kullanılan aside ve kayanın özelliğine bağlı olarak % oranında toplam P2O5 içerir. Bu miktarın % 90 dan fazlası suda çözünebilir formdadır. Bu gübre ayrıca % 16 civarında kükürt içerir. Granüllü normal süper fosfat tarlaya homojen bir Ģekilde problemsiz olarak uygulanabilir. Az miktarda serbest asit içerdiği için ambalajlamada aside dayanıklı çuvallar kullanılır.

19 Normal süper fosfat gübresi asit karakterli topraklar dıģında ki topraklar için uygun bir fosforlu gübre çeģididir. Kalsiyum ve kükürt noksanlığı gösteren topraklarda kullanılması sonucu bitkilerin kalsiyum ve kükürt ihtiyaçları karģılanır. Suda çözünür fosfatın fiksasyonunu asgariye indirmek amacıyla bu gübreyi banda tohum sıralarının hemen yanına uygulamak gerekir. Son yıllarda hem üretim miktarları hemde tüketim miktarları azalan bu gübrenin çok iyi bir kükürt kaynağı olması, özellikle de kükürt gübrelemesi gerektiren alanlarda kullanılabilecek alternatif bir gübre olarak yeniden önem kazanmasını sağlayabilir Triple Süperfosfat Triple süper fosfat hemen tamamı suda eriyen formda % P2O5 içerir. Toz halindeki triple süper fosfat serbestçe akmaz ve topaklaģma eğilimi gösterir, fakat granüllü halde serbestçe akar, depolanması ve kullanımı mükemmeldir. Kirlibeyaz veya gri renkli tanecikler granüle halindedir. Uzun süre rutubetli bir yerde bekletildiğinde su çekerek topaklaģırsa da bu keseklerin dağıtılarak kullanılmasında tarımsal yönden bir sakınca bulunmamaktadır. Triple süper fosfat gübresi daha az kükürt içerir. Bu gübre normal süper fosfat gübresinde olduğu gibi ekim veya dikimden hemen önce veya ekim esnasında tohum veya kök derinliğine gömülerek uygulanır. Fosforlu gübre olarak kullanılan normal süperfosfatlar ile triple süperfosfat gübrelerinin yurdumuzun toprak ve iklim Ģartlarında ürüne olan etkileri yönünden belirgin bir fark yoktur. Burada belirleyici unsur toprağın kükürt ve kalsiyum ihtiyacı olmalıdır. Tüm Ģartlar incelendiğinde gerekli besin maddesi sadece fosforsa bu durumda kullanılacak gübre cinsini belirleyici unsur gübrenin suda erir besin maddesi içeriği olmalıdır. Bu gübre nötr veya hafif asit karakterde olduğundan toprak ph sını etkilemez POTASYUMLU GÜBRELER Bünyelerindeki potasyumun tamamı suda erir durumdadır. Ülkemiz toprakları genel olarak yapı itibarı ile potasyumca zengin ana materyalden oluģtuğundan ülkemiz topraklarının büyük bir kısmının potasyumlu gübreye gereksinimi yoktur. özellikle de fazla yağıģ alan bazı yörelerimizin asit karakterli topraklarında potasyumlu gübrelemeye ihtiyaç duyulmaktadır. Toprak analizleri dikkate alınarak ürün bazında yapılacak değerlendirmeler sonucu potasyumlu gübre tavsiyelerinde bulunulmalıdır. Kimyasal gübrelerin potasyum içerenleri de iki tanedir. Bunlar Potasyum sülfat ve Potasyum nitrattır. Ülkemiz toprakları genelde potasyum bakımından yeterli durumda olduğundan, potasyumlu gübre tüketimi de sınırlıdır. Potasyum sülfat % oranında potasyum bitki besin maddesi içerir. Potasyum nitrat ise % 46 oranında potasyum içermektedir BİRDEN ÇOK BESİN MADDESİ İÇEREN (KOMPOZE) GÜBRELER Kompoze gübreler birden fazla bitki besin maddesini bir arada bulundururlar. Kompoze gübrenin içerisindeki bitki besin maddeleri azot, fosfor, potasyumdur. Bunlar sırasına göre % olarak ifade edilir.

20 örneğin terkibindeki bir kompoze gübrenin 100 kilogramında 15 kilo saf azot, 15 kilo fosfor, 15 kilo da potasyum var demektir DĠAMONYUM FOSFAT Diamonyum fosfat gübresi fosfor ve azot gibi iki önemli bitki besin maddesini bir arada bir çok bitki türü için daha uygun oranlarda kapsayan ve muhtevası ile ideal bir taban gübresi olarak çok yaygın kullanım alanı bulan kompoze bir gübredir. Diamonyum fosfat gübresi %18 azot ve büyük bir kısmı suda çözünen % 46 fosfor içeriğine sahiptir. Koyu gri, kahverengimsi veya kirli beyaz gibi çok değiģik renklerde tanecikler halinde olabilir. Ġçerisinde her kilo azota karģılık yaklaģık 2.6 kilo fosfor bulunmaktadır. Bu nedenlede daha ziyade fosforlu gübre gibi kullanılması gerekmektedir. Ġçerdiği fosforun % 90 ından fazlası suda eriyebildiğinden diamonyum fosfat gübresi toprağa verildikten sonra gerekli rutubeti bulunca terkibindeki fosfor ve azottan bitkiler derhal yararlanabilirler. Diamonyum fosfat, terkibindeki fosfor ve azot miktarları bakımından bilhassa Orta Anadolu ve geçit bölgelerde yetiģtirilecek buğday için en uygun bir gübredir. Hububat ve benzeri bitkilere sonbaharda, ekim esnasında, mibzerle tohum derinliğine ve bant halinde verilmesi en ideal tatbik Ģeklidir. Ekimle dönüme 18 kilodan fazla gübre uygulanması durumunda gübrenin; tohumla temas etmeyecek Ģekilde, tohum yakınındaki ayrı bir banda verilmesi gübrenin tohum çimlenmesine muhtemelen olabilecek zararlı etkisini giderecektir. Mibzerle ekimin mümkün olmadığı durumlarda diamonyum fosfat gübresini ekimden hemen önce toprak yüzeyine serpip, daha sonra da ekim yapılarak gübrenin toprakla karıģması temin edilmiģ olur. Güzlük bitkilere bu gübrenin uygulanması ekimden hemen önce veya ekim esnasında yani sonbaharda, yapılmalıdır. Meyve ağaçlarında ise kıģın Ģiddetine bağlı olmakla beraber Ģubat ayı sonunda veya mart ayında, cm derinliğine gübrenin gömülmesi Ģeklinde verilmelidir. Ġlkbaharda ekilecek bitkilerde ise ekim esnasında veya ekimden hemen önce güzlük ekimlerde olduğu gibi tohum yatağına gelecek Ģekilde gübrenin uygulanması sağlanmalıdır. Diamonyum fosfat bütün bitkilere baģarıyla uygulanabilecek bir gübredir. Ancak bu gübrenin uygulanması esnasında kazançlı bir gübre uygulaması için bitkilerin fosforlu gübre ihtiyaçları dikkate alınarak uygulanacak gübre miktarı tespit edilmelidir. Yapılan hesaplamalar sonucu aynı bitkinin eksik kalan azot ihtiyacı bitki çeģidine göre ilkbaharda veya daha sonra diğer azotlu gübreler kullanılarak telafi edilmelidir. Diamonyum fosfat nisbi nemin düģük olduğu yerlerde, iyi bir depoda senelerce topaklaģmadan muhafaza edilebilir. Nisbi nemin % 80 in üzerinde günlerce devam edebildiği bol yağıģlı yerlerde üst üste 8-10 çuvaldan fazla konmamak ve depoyu havalandırmak suretiyle gübrenin topaklaģması azaltılabilir. Diamonyum fosfatın 100 kilosunda yaklaģık 66 kilo saf bitki besin maddesi vardır. Bu sebeple de diğer gübrelere kıyasla bu gübre nakliye, depolama ve iģçilikte büyük tasarruf sağlamaktadır DĠĞER KOMPOZE GÜBRELER Üçlü veya ikili değiģik kombinasyonlarda bir çok kompoze gübre üretilmektedir. Bunlardan terkibindeki kompoze gübrenin 100 kilosunda, 20 kilo saf azot, 20 kilo saf fosfor var; potasyum ise yok demektir. Gri-kahverengi granüller halindedir. Uygun Ģartlarda uzun süre saklanabilir ve her türlü toprakta kullanılabilir.