SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN TARIM ÜZERİNE ETKİLERİ: BURSA İLİ ÖRNEĞİ

Transkript

1

2 SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN TARIM ÜZERİNE ETKİLERİ: BURSA İLİ ÖRNEĞİ Araş.Gör. Dr. Barış Bülent AŞIK Yrd.Doç.Dr. Gökhan ÖZSOY Doç. Dr. Ertuğrul AKSOY Prof.Dr. A. Vahap KATKAT Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü BURSA TİCARET BORSASI YAYINLARI NİSAN 2013

3 ISBN SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN TARIM ÜZERİNE ETKİLERİ: BURSA İLİ ÖRNEĞİ Barış Bülent AŞIK, Gökhan ÖZSOY, Ertuğrul AKSOY, A. Vahap KATKAT Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü Yayın Koordinatörü Nurşen Günaydın Barış Bülent AŞIK Gökhan ÖZSOY Ertuğrul AKSOY A. Vahap KATKAT Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü Tasarım Bursa Kiraz Halkla İlişkiler Danışmanlık Reklamcılık Turizm San. ve Tic. Ltd. Şti. Basım Özhan Matbaacılık Basım Tarihi Nisan 2013 Bursa Ticaret Borsası Kültür Yayınları Adres: Uzun Çarşı, Borsa Sok. No:3/ Osmangazi/BURSA Telefon: Faks: E-posta: btb@btb.org.tr BURSA TİCARET BORSASI YAYINLARI NİSAN 2013

4 İçindekiler Sunuş Giriş Bursa da Sanayileşme Organize Sanayi Bölgeleri Tamamlanan Organize Sanayi Bölgeleri Devam Eden Organize Sanayi Bölgeleri Yatırım Programında Yer Almayan OSB Projeleri Küçük Sanayi Siteleri Tamamlanan Küçük Sanayi Siteleri Bursa da Kentleşme Bursa İli Güncel Arazi Kullanımı ve Tarımsal Yapı Bursa nın Ovaları Bursa İli Güncel Arazi Kullanımı Tarım İşletmelerinin Yapısı ve Kırsal Nüfus Bursa İli Tarımsal Üretim Durumu Bitkisel üretim Hayvansal Üretim Gübre ve Kimyasal Kullanımı Tarım Alet ve Makine Varlığı Tarımsal Gelir Bursa Ovası Arazi Kullanımı ve Toprak Sorunları 55 Sorun ve Öneriler 67 Kaynaklar 69 07

5 AKILCI TOPRAK KULLANIMINI GÖZETEN YENİ BİR TARIM EKONOMİSİ ANLAYIŞINA İHTİYAÇ VAR Üretimde verimlilik ve karlılık ancak doğayı ve toprağı gereği gibi kullanmakla mümkündür. Doğanın ve toprağın korunması yani ekolojinin rehberliği insanoğlunun yaşam sürdürülebilirliği açısından da lüzumdur. Hedefsiz, plânsız ve programsız kişiliksiz kalkınma ve işsizliği önleme motifleri maalesef öncelikle toprak değerlerini kaybetme ile sonuçlanmaktadır. Ekonominin özü ve en reel alanı olan tarım ve tarım ekonomisini ana mihver sayan ve politikalarını buna göre düzenleyen ve de sanayileşme ve refahı arttırma argümanlarını akılcı kullanan ülkeler gelişmiş ülkeler kategorisine kolaylıkla girmiştir. İnsanlığın geleceği için yeni bir tarım ekonomisi anlayışına mutlak ihtiyaç olduğunu düşünmekteyiz. Doğanın ve toprağın akılcı kullanımını, özetle, kentleşme ve sanayileşme sürecinde toprak kullanımının önemini anlatan ve verilen bilgilerle bizi adeta sentez yapmaya davet eden değerli öğretim üyeleri; Sayın Prof. Dr. A. Vahap KATKAT, Sayın Doç. Dr. Ertuğrul AKSOY, Sayın Yard. Doç. Dr. Gökhan ÖZSOY, Sayın Araş. Gör. Dr. Barış Bülent AŞIK a değerli emeklerinden ötürü teşekkür ediyoruz. Rıza AYDIN Bursa Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı 09

6 1. Giriş Marmara Bölgesi nin güneyinde yer alan Bursa ili tarih, turizm, sanat, ticaret ve sanayi kenti olduğu kadar, Türkiye coğrafyası üzerindeki konumu ve ekolojik yapısının getirdiği önemli avantajlardan dolayı bitkisel ve hayvansal üretimde de önemli potansiyele sahip bir tarım kentidir. 40 derece doğu boylam ve derece kuzey enlemleri arasında yer alan Bursa, kuzeyde Marmara Denizi, Yalova ve İzmit, doğuda Bilecik ve Adapazarı, güneyde Kütahya ve batıda Balıkesir illeri ile çevrilidir (Harita 1). Yüzölçümü ,38 km2 olan ilin yüzey şekilleri, birbirinden eşiklerle ayrılmış çöküntü alanları ile dağlar halindedir. Çöküntü alanlarını İznik ve Uluabat Gölleri ile Yenişehir, İnegöl, Mustafakemalpaşa, Karacabey ve Uludağ ın kuzeybatı eteklerinde uzanan Bursa Ovası oluşturmaktadır. Önemli akarsular ise Mustafakemalpaşa Çayı, Nilüfer Çayı, Göksu Çayı, Koca Dere, Kara Dere ve Aksu Deresi dir. Marmara ve Ege Bölgeleri arasında bir geçiş alanında yer alan Bursa nın iklimi karmaşık bir yapı gösterir. Kuzey kesiminde Akdeniz ikliminin Marmara kıyılarına özgü tipi etkili olurken güney ve iç kesimlerde iç-batı Anadolu nun karasal iklimi görülür. Buna bağlı olarak doğal bitki örtüsünü alçak kesimlerde Akdeniz kökenli bitkiler, yüksek kesimlerde kuzeye bakan yamaçlarda Karadeniz bitki topluluğu özelliğindeki nemli ormanlar oluşturmaktadır (Anonim, 2010). 11

7 2. Bursa da Sanayileşme Harita 1. Bursa İli ve İlçeleri Konum Haritası Bursa ili çok verimli tarım topraklarına sahiptir. Ancak, ülkemizin birçok diğer yöresinde olduğu gibi, son yıllarda hızlı kentleşme ve buna bağlı olarak ortaya çıkan sanayileşmede hatalı yer seçimi, verimli tarım topraklarının amaç dışı kullanımına ve kirlenmesine neden olmaktadır. Aşağıda buna neden olan kentleşme ve sanayileşme hakkında bilgiler sunulacak en son olarak ta bu faktörlerin tarımı ne şekilde etkilediği ve tarım dışı kalan tarım topraklarının durumu ortaya konulacaktır. Bursa ili bu günkü ekonomik yapısı nedeni ile ülkemizde önemli bir yere sahiptir. İlin sanayisinin ve ihracatının temelinde yatan ana sektörler ise otomotiv, tekstil, makine imalatı ve gıda sektörleridir (Anonim 2012a). Türkiye ve Bursa ili sanayisi birlikte değerlendirildiğinde kayıtlara göre sanayi işletmelerinin, başta İstanbul (% 31) olmak üzere, Bursa (% 8), Ankara (% 7), İzmir (% 5), Konya (% 4), Gaziantep (% 3), Denizli (% 3), Kocaeli (% 2), Adana (% 2), Tekirdağ (% 2), Kayseri (% 2 ), Mersin (% 2) olmak üzere toplam % 71 i oniki ilimizdedir. Bölgelere göre bir değerlendirme yaptığımızda, sanayi işletmelerinin % 48 i Marmara Bölgesi nde, % 17 si İç Anadolu Bölgesi nde, % 14 ü Ege Bölgesi nde, % 8 i Akdeniz Bölgesi nde, % 6 sı Karadeniz Bölgesi nde, % 5 i Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde, % 2 si Doğu Anadolu Bölgesi nde olduğu görülmektedir. Bursa ilinde sanayi siciline kayıtlı sanayi işletmesi sayısı 5804 dür. Toplam sanayi işletmesi içerisinde % 8 lik bir oran ile sanayisi gelişmiş ikinci ildir (Anonim 2012a). Bursa İli nde Büyük Ölçekli Firmalar Araştırmasına göre; Bursa Sanayi Ticaret Odası nın yaptırmış olduğu Bursa nın 250 Büyük Firması araştırmasına göre 2010 yılı itibariyle 250 firmadan, 218 i Bursa Ticaret Odası na 32 si Bursa nın ilçelerindeki ticaret ve sanayi odalarına kayıtlıdırlar. 250 firma arasına giren ilçe odalara kayıtlı firmalara bakıldığında bunların, 13 ü 12 13

8 Gemlik, 9 u İnegöl, 52 si Orhangazi, 3 ü Karacabey, 1 i Mustafakemalpaşa, 1 i Yenişehir Ticaret ve Sanayi, Odasına kayıtlıdır. Sıralamada yer alan firmalardan 52 si tekstil ve konfeksiyon, 64 ü otomotiv ana ve yan sanayi, 27 si makine ve metal, 39 u gıda tarım ve hayvancılık, 12 si inşaat, 10 u plastik kauçuk ve sünger, 6 sı ağaç-orman ürünleri ve mobilya, 3 ü kimya, 9 u enerji elektrik ve elektronik, 2 si deri kürk ve ayakkabı, 3 ü çimento-toprak ve madencilik ürünleri, 5 i nakliye ulaştırma, 2 si de turizm alanında faaliyet göstermektedir. Kalan 16 firma muhtelif iş kollarında faaliyette bulunmaktadır. Yukarıda sunulan bilgiler genel olarak değerlendirildiğinde Bursa Türkiye nin tekstil merkezi olma özelliğine sahiptir. Tekstil sektörü geçmişten günümüze, Bursa nın geleneksel endüstri dokusunda, odak sayılabilecek bir görünüm sergilemektedir. Türkiye de kurulan 11 adet sentetik iplik fabrikasının 8 i, Bursa da bulunmaktadır. Ayrıca dünyada bu kadar iplik fabrikasının bir arada bulunduğu tek bölge Bursa dır. Tekstil sektörü yapısal bakımdan Bursa da ihracatın omurgasını oluşturmaktadır. Hatta kentteki iş istihdamının büyük bir bölümü bu sektörde yoğunlaşmaktadır. Yine sentetik iplik üretimi olarak bakıldığında Bursa, ülkenin toplam kapasitesinin % 75 ine sahiptir. Bursa da tekstil kadar öneme sahip olan bir başka sanayi dalıysa otomobil ve muhtelif yedek parça üretimini içine alan otomotiv endüstrisidir. Bugün Bursa mızda iki adedi binek tipi otomobil (TOFAŞ-Fiat ve OYAK-Renault), bir adet minibüs (KARSAN), az sayıda kamyonet ve de otobüs üretiminin gerçekleştirildiği 4 adet otomobil üretim fabrikası mevcuttur. Aynı zamanda 300 den fazla otomotiv yan sanayinin de gelişmesinin en büyük nedenidir. Bursa da motorlu kara taşıtları için çok sayıda parça ve aksesuar imalatı yapılmaktadır. Bursa da imalat sanayi içerisinde, gerek üretim çeşitleri, gerekse üretim miktarları açısından en geniş faaliyet alanına sahip sektör otomotiv sektörüdür. Bursa da sanayiye yön veren bir başka önemli sektör de, makine imalat sanayidir. Makine sanayisinde faaliyette bulunan kuruluşların çoğu, döküm ameliyesinden, son kullanım aşamasına kadar geniş bir işlem sürecine sahip bulunmaktadır. Dolayısıyla bu sektör Bursa ekonomisinin can damarlarından biridir. Bursa nın doğal koşullar itibariyle uygun bir fiziki konumda bulunması, tarım ürünlerinin, kalite, miktar ve çeşit yönünden zenginlik göstermesine olanak sağlamaktadır. Bursa da gıda endüstrisine ilişkin olarak hemen hemen her dalda faaliyet gösteren firmalar mevcuttur. Bu sektörde et ve sütlü mamuller üretimi, sebze ve meyve işleme endüstrisi, bitkisel ve hayvansal yağlar, un ve unlu mamuller, şekerli mamuller, alkolsüz, gazlı meyve suları üretimi ile soğuk hava depoculuğu en önemli kısmı teşkil etmektedir. Bursa nın imalat sanayisi içerisinde, ülke ekonomisi açısından önem teşkil eden daha pek çok sektör, belirli ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar içerisinde, kimya, deri, hazır giyim, demir çelik, metal ana sanayi, çimento, madeni eşya, mobilya, inşaat taahhüt sektörleri en önemlilerindendir. Bursa, sanayi tesislerinin sayısı, kurulu güç kapasitesi miktarı itibariyle Türkiye nin Sanayi Üssü durumundadır. Bursa nın ticaret, sanayi, tarım, turizm ve hizmet sektörlerinde meydana gelen hızlı gelişmeler, istihdamda da önemli artışlar meydana getirmiştir. Özellikle çok çeşitli kumaş, konfeksiyon, suni ve sentetik iplik, havlu bornoz, pamuk ipliği, makine, otomobil ve yedek parça, çeşitli gıda maddeleri, yaş meyve ve sebze, deri konfeksiyon, tütün ve zeytin gibi maddeler ihracatın en önemli kalemlerini oluşturmaktadır. Bursa dan gerçekleşen ihracatta, tekstil dokuma, hazır giyim, otomotiv, makine ve madeni eşya, gıda, deri konfeksiyon sektörlerine ait olanlar ilk sıraları oluşturmaktadır. Bursa ekonomisinin bu etkin güce kavuşmasında, Bursa daki Organize Sanayi Bölgeleri nin çok büyük rolü bulunmaktadır. Bursa ilindeki organize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi siteleri ile ilgili özet bilgiler aşağıda sunulmuştur (Anonim 2012b) Organize Sanayi Bölgeleri Tamamlanan Organize Sanayi Bölgeleri Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 7) 679 hektar büyüklüğündedir yılında tamamlanmıştır. Bölgedeki; 293 adet sanayi parselinin, tamamı tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; 249 adedi üretim, 3 adedi inşaat, 41 adedi proje aşamasındadır. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; dokuma-giyim, madeni eşya ve elektrikli makineler sanayidir. Ortalama 14 15

9 m3/gün kapasiteli atıksu arıtma tesisi bulunmaktadır. İnegöl Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 187) 300 hektar büyüklüğündedir yılında tamamlanmıştır. Bölgedeki; 107 adet sanayi parselinin tamamı tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; tamamı üretime geçmiştir. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; dokuma-giyim, orman ve gıda sanayidir. Mustafakemalpaşa Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 80) 200 hektar büyüklüğündedir yılında tamamlanmıştır. Bölgedeki; 65 adet sanayi parselinin tamamı tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; 11 adedi üretim, 19 adedi inşaat, 35 adedi proje aşamasındadır. Üretime geçen parsellerde yaklaşık 350 kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; kimya, demirçelik ve dokuma sanayidir. Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 112) 475 hektar büyüklüğündedir yılında tamamlanmıştır. Bölgedeki; 348 adet sanayi parselinin tamamı tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; 328 adedi üretim, 14 adedi inşaat, 6 adedi proje aşamasındadır. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; dokumagiyim, demir-çelik ve elektriksiz makineler sanayidir. Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 183) 232 hektar büyüklüğündedir yılında tamamlanmıştır. Bölgedeki; 286 adet sanayi parselinin tamamı tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; 235 adedi üretim, 13 adedi inşaat, 38 adedi proje aşamasındadır. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; demir dışı metal, karayolu taşıtları imalatı ve dokuma-tekstil sanayidir. Kestel Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 220) 73 hektar büyüklüğündedir. Bölgedeki; 94 adet sanayi parseli bulunmakta olup, tamamının tahsisi yapılmıştır. 67 adedi üretim, 5 adedi inşaat, 22 adedi proje aşamasındadır. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; dokuma, demir-çelik, plastik ve gıda sanayidir. Bursa-Deri İhtisas Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 79) 173 hektar büyüklüğündedir yılında tamamlanmıştır. Bölgedeki; 140 adet sanayi parselinin 33 adedi tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; 20 adedi üretim, 13 adedi inşaat aşamasındadır. 107 adet parsel tahsis edilmemiştir. Üretime geçen parsellerde yaklaşık 750 kişi istihdam edilmektedir Devam Eden Organize Sanayi Bölgeleri Mustafakemalpaşa-Mermerciler Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 100) 2011 yılı Yatırım Programı nda 71 hektar olarak ve TL ödenekle yer almaktadır. Bölgede 32 adet sanayi parseli bulunmaktadır Yatırım Programında Yer Almayan OSB Projeleri Yenişehir Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No:225) 174 hektar büyüklüğündedir. Bölgede cam sanayi sektöründe faaliyet gösteren 2 adet mevcut işletme yer almaktadır. Bu işletmede yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Mustafa Kemal Paşa I (İlave Alan) Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 80) 230 hektar büyüklüğündeki alan OSB yeri olarak uygun görülmüştür m2 büyüklüğündeki alan için kamu yararı kararı verilmiştir. 38 hektarlık alanın imar planı onaylanmıştır. TOSAB Bursa Tekstil Boyahaneleri Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 231) 175 hektar büyüklüğündeki alan OSB yeri olarak görülmüştür m2 yüzölçümündeki alan için kamu yararı kararı verilmiştir. TOSAB Bursa Tekstil Boyahaneleri (ilave alan): (Sicil No: 231) m2 alanın OSB Kanunun 3. Maddesinin (c) bendi gereği OSB nin teknik altyapı olarak kullanılması kaydıyla Bakanlığımızca uygun görüldüğü tarihinde bildirilmiştir. Bursa-Karacabey (75. Yıl KOBİ) Organize Sanayi Bölgesi: tarih ve 7485 sayılı yazı ile 474 hektar büyüklüğündeki alanın yer seçiminin uygun görüldüğü bildirilmiştir. OSB sınırları içinde kalan m2 yüzölçümüne sahip şahıs mülkiyetindeki toplam 621 adet parsel için kamu yararı kararı verilmiştir. Gürsu Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 188) 103 hektar büyüklüğündedir. Bölgedeki; 145 adet sanayi parseli bulunmakta (636 işyerine karşılık gelmektedir) olup, 124 adedinin tahsisi yapılmıştır. Tahsisi yapılan parsellerde 16 17

10 65 adet tesis üretim, 1 adet tesis inşaat, 58 adet tesis proje aşamasındadır. 21 adet parsel tahsis edilmemiştir. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; gıda, pişmiş kil ve orman sanayidir. Bursa İnegöl II Organize Sanayi Bölgesi (Mobilya ve Ağaç İşleri): (Sicil No: 245) 674 hektar büyüklüğündedir. Bölgede 281 adet sanayi parseli bulunmaktadır. Proje Müteşebbis Heyet imkanlarıyla devam etmektedir. Nilüfer Hasanağa (Batı) Organize Sanayi Bölgesi: (Sicil No: 216) 105 hektar büyüklüğündedir. Bölgedeki; 95 adet sanayi parseli bulunmakta olup, tamamının tahsis işlemi yapılmıştır. Tahsisi yapılan parsellerde 68 adet tesis üretime geçmiş, 8 adedi inşaat, 19 adedi proje aşamasındadır. Üretime geçen parsellerde yaklaşık kişi istihdam edilmektedir. Ağırlıklı sektör grubu; plastik, demir-çelik ve madeni eşya sanayidir. Nilüfer (İlave Alan) Organize Sanayi Bölgesi: m2 büyüklüğündeki alanın Nilüfer OSB ilave alanı olarak sınırlarının kesinleştirildiği tarihinde bildirilmiştir Küçük Sanayi Siteleri Tamamlanan Küçük Sanayi Siteleri Bursa ilinde tarihi itibariyle işyeri olan 13 adet Küçük Sanayi Sitesi hizmete sunulmuştur (Çizelge 1). No Küçük sanayi sitesi adı İşyeri sayısı Dolu işyeri sayısı Boş işyeri sayısı 5 Karacabey (Sanatkarlar) Karacabey (III. Bölüm) Karacabey (I. Bölüm) Karacabey (II Bölüm) Mustafakemalpaşa (I. Bölüm) Mustafakemalpaşa (II. Bölüm) Bursa Merkez Orhangazi (I. Bölüm) Yenişehir Toplam Doluluk oranı (%) Ayrıca yukarıda sunulan bilgiler ışığında Bursa Bölgesi nde OSB lere ayrılan alan yaklaşık ha alan kaplamaktadır. Bursa ili sanayi mevcut sanayi dağılım haritası 1/ ölçekli Bursa İl Çevre Düzeni Planı kapsamında haritaya aktarılmış ve aşağıda Harita 2 ve Şekil 1 de sunulmuştur (Anonim 2012b). Çizelge 1. Bursa İli Küçük Sanayi Sitelerine Ait Kimi Bilgiler No Küçük sanayi sitesi adı İşyeri sayısı Dolu işyeri sayısı Boş işyeri sayısı 1 Orhangazi (II. Bölüm) Gemlik İnegöl İznik Doluluk oranı (%) 18 19

11 Harita 2. Bursa İli Planlı Sanayi Alanları Bursa ilinde yukarıda belirtilen planlı OSB (Organize Sanayi Bölgesi) ve KSS (Küçük Sanayi Sitesi) bölgeleri dışında belirli alanlarda ve bu planlamanın dışında sanayi kuruluşlarının bulunduğu alanlar da mevcuttur. Bu alanlar çoğunlukla tarımsal özelliği olan alanlarda kurulmuştur. Barakfakih ten, Kestel, Gürsu, Nilüfer Köyü ne kadar olan alanda bu tür işletmeler bulunmakta; Özlüce, Çalı, Hasanağa, Kayapa, Görükle, İrfaniye vb. yerlerde; Yenişehir, Yenice-İnegöl, Karacabey de denetimsiz sanayi işletmeleri kaçak sanayi bölgelerini oluşturmaktadır. Bu sanayi siteleri tarım toprakları üzerinde faaliyetlerini sürdürmekte olup çevreye olan olumsuz etkileri herkes tarafından bilinmektedir. Bu noktaya; tarımsal işletme (ahır, kümes, tarımsal depo, soğuk hava deposu vb.) adlarla yapım izni alan bu işletmeler daha sonra tesisleri sanayi işletmelerine çevirerek (tekstil boyahanesi vb.) gelinmektedir. Bu duruma örnek vermek gerekirse Osmangazi Belediye sınırları içinde yılları arasında Uludağ, Ovaakça, Nilüfer, Gündoğdu, Ahmetköy, Karabalçık, Çağlayan, Dürdane, Aksungur vb. yerlerde ruhsat alan 63 tarımsal amaçlı işletmenin amacına uygun olanların sayısı yaklaşık % 10 civarındadır. Tarımsal arazide işletme yapmak için önce köylerin sınırları içinde arazi satın alınıp, tapusuyla Ziraat Odası ndan çiftçilik belgesi çıkartılmakta; bu belgelerle işletme kurulmakta ve tarımsal amaçlı tesisler daha sonra sanayi işletmesine dönüştürülmektedir. Şekil 1. Bursa İli OSB Kapladığı Alanlar 20 21

12 3. Bursa da Kentleşme Bursa, Türkiye ortalamasının üzerinde bir nüfus artışı ile en hızlı gelişen kentlerden biridir. Bu hızlı nüfus artışının en önemli etkeni devamlı olarak göç almasıdır. İl in göç almasındaki en önemli neden ise yukarda da belirtildiği gibi, Bursa nın ekonomik açıdan yani ticaret ve sanayi açısından ülkedeki pek çok bölgeye göre gelişmiş olmasıdır. Bursa, nüfus büyüklüğü itibari ile Türkiye nin dördüncü büyük ilidir. Bursa nüfusu 2007 yılında 2.44 milyon ve 2008 yılında 2.51 milyon olmuştur. Aşağıda Çizelge 2 de 2010 yılı Bursa ili ve ilçeler nüfus sayıları verilmiştir. Bursa nüfusu adrese dayalı nüfus sistemine göre 2010 yılına göre 2011 yılında 101 bin 481 kişi artışla 2 milyon 652 bin 126 kişilik nüfusa ulaşmıştır. 23

13 Çizelge 2. Bursa İli ve İlçeler Düzeyinde Nüfus İlçeler 2010 Yılı Verileri Toplam Nüfus Şehir Nüfusu Köy Nüfusu Yüzölçümü (Km2) Kentsel Nüfus % Kırsal Nüfus % B.Orhan Gemlik Gürsu Harmancık İnegöl İznik Karacabey Keles Kestel Mudanya M.K.Paşa Nilüfer Orhaneli Orhangazi Osmangazi Yenişehir Yıldırım Toplam , çalışmak üzere, kırdan şehre göç etmesi, ulaşım tekniklerinin gelişmesi, coğrafî, hukukî ve siyasî problemler ve uluslararası antlaşmalarla sağlanan yabancı işçi göçü gibi faktörlerle hız kazanan şehirleşme (İsbir, 1991), tarihte benzeri görülmemiş bir sosyal değişme sürecinin de başlamasına neden olmuştur. Sanayileşmenin ortaya çıktığı batı toplumlarında sanayileşme, artan iş gücü ihtiyacını karşılamak amacıyla kırdan şehre göçü körükleyen bir işleve sahipken; kırdan şehre göç de sanayileşme hızının artmasında önemli bir unsur olarak görülmektedir (Atalay, 1983). Bursa da da hızlı bir sanayileşme ve nüfus artışının etkisi altında gerçekleşen kentleşme, düzensiz bir gelişim göstermiştir. Bu durum kaçak yapılaşmayı tetikleyen en önemli faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu alanlarda teknik alt yapı, eğitim, spor, sağlık, kültür ve yeşil alan gibi donatı alanlarının yetersiz, ulaşım sisteminin düzensiz ve plansız, bina ve nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu sağlıksız bir yapılaşma dokusu göze çarpmaktadır. Bu duruma nasıl gelindiği Koyunlular (2009) tarafından bildirilmiştir. 1861/62 yılında Suphi Beyin başkanlığında Osmanlı Erkan ı Harp Subayları tarafından yapılmış bir harita o günkü kent yapısı hakkında oldukça bilgi vermektedir. Kentte belirgin bir ticari merkez ve Cilimboz Deresi ile Gökdere civarında iki sanayi bölgesi vardır. Ayrıca kentin kuzey kısımlarında bazı fabrikalar bulunmaktadır (Harita 3). Ahmet Vefik Paşa zamanında yapılan karayolları ile kent üç önemli noktadan kuzeye doğru yayılma eğilimine sahiptir. Cumhuriyet döneminde kentte yapılan fiziksel değişiklikler bugünkü yapısı üzerinde etkili olmuşlardır. Sanayileşmeyle hız kazanan şehirleşme, geleneksellikten modernliğe geçiş sürecinin ilk adımı olarak kabul edilmektedir (Lerner, 1964; Giddens, 1991). Kırdan şehre gelerek yerleşenler için şehirleşme, yeni ve farklı bir hayat tarzı sunmaktadır. Tarımda, teknik ilerlemeler nedeniyle açığa çıkan artı iş gücünün, şehirlerde ihtiyaç duyulan sanayileşmeye dayalı iş kollarında 24 25

14 BURSA TİCARET BORSASI 1960 lı yıllarda Yalakçayır da kurulan Türkiye nin ilk Organize Sanayi Bölgesi Bursa nın hızlı gelişimde önemli bir yere sahiptir. Özellikle 1970 ve 1990 lı yıllar arasında yaşanan aşırı göç dalgası imar planlarının önüne geçerek sağlıksız kentleşmeye neden olmuştur (Harita 4). Harita Yılı Bursa Planı döneminde kentin ovaya doğru büyüme yayılma politikasının Merinos ve İpek-İş fabrikalarıyla daha belirginlik kazanmıştır den sonra bu eğilimin giderek arttığı söylenebilir den sonra yapılan Merinos Evleri işçi konutları fabrikanın yakınında göçmen mahallesinin kuzeyinde yer almaktadır. Bu iki fabrikanın yer aldıkları kuzeydeki alan gerek benzeri sanayi kuruluşlar ve gerekse sanayi-konut-servis ilişkilerine göre bir çekim noktası olmuştur döneminde Bursa, Çekirge yönünde yeni açılan Altıparmak Caddesi üzerinde de bir gelişme göstermiştir. Zaten Çekirge 14. yüzyıldan bu yana rekreasyon açısından önemli yer tutmaktadır ve yüksek gelir grubu için bir çekim alanı olmaktadır ve 1944 te Çelik Palas ve Park Otelleri ile beraber sonradan kurulan 10 otel, merkezdeki 5 otel ve yine aynı dönemde hizmet sektöründeki artış Bursa nın turistik açıdan önem kazanmaya başladığını göstermektedir. Kent bu dönemde ufak lekeler halinde Çekirge ye doğru ve Bursa-Mudanya karayolunun Cilimboz Deresi nin doğusunda kalan kesiminde büyümüştür. 26 Harita 4. Yıllara Bağlı Olarak Kent Gelişimi Bursa kentinin ilk planlama çalışması 1924 te Alman Lörcher tarafından yapılmıştır de elde edilen mevcut harita üzerine dönemin bahçe-kent akımı etkisi altında mevcut dokuyu tamamen yok sayarak hazırlanmış olan plan uygulanamamıştır. Ancak, kentte bu planın getirdiği izlere rastlamak mümkündür. Atatürk Caddesi, Hisar girişi bu plan kararları doğrultusunda açılmıştır (Harita 5). 27

15 BURSA TİCARET BORSASI yoğun gelişme alanları önerilmiştir. Kent kuzeyinde karayolu geçişi bu plan kararları doğrultusunda gerçekleşmiştir. Planın getirdiği bölgesel ölçekteki kararlar (1/10000) tarımsal alanların korunması ve yeni bir sanayi bölgesinin oluşturulmasıdır (Harita 6). Harita Yılı Kent Planı 1938 lerde Prost Bursa Planı çalışmalarına başlamıştır. Fransız aksiyel planlamasının genel ilkeleri doğrultusunda yapı yollar nizamnamesi hükümleri çerçevesinde elde edilen Prost Planı büyük ölçüde uygulama olanağı bulmuş, 1960 larda yapılan plana ve bu plan uyarınca elde edilen uygulama planlarına temel olmuştur. Darmstat Caddesi, (Muradiye Külliyesi aksında), Gazcılar Caddesi (Emirsultan Cami aksında), Fomara, (Fevziçakmak Caddesi), (Ulucami aksında), Atatürk Caddesi (Yeşil Türbe aksında) plan kararları doğrultusunda açılmıştır büyük yangından sonra İller Bankası ve Emlak Kredi Bankası nın desteğinde Bursa da bir İmar Planlama Bürosu kurulmuştur. Büro, 1960 yılında Piccinato danışmanlığında 1/10000 ve 1/4000 ölçekli planlar hazırlanmıştır. Kent nüfusa göre planlanmıştır. Plan temelde kentin sahip olduğu doğal ve tarihi değerleri korumayı, bunun yanında yoğun bir kentsel gelişmeyi amaçlamıştır. Kent merkezi tarihi yapısı ile korunmuş yeni merkez kuzeyde açılan Fevziçakmak Caddesi, İdari Merkez ise Haşim İşcan Caddesi üzerinde geliştirilmiştir. Yeni merkezin doğu, kuzey ve batısında 28 Harita 6. Piccinato Kent Planı İstanbul Nazım Plan Bürosu paralelinde Bursa da bir planlama Bürosu nun kurulma isteği ile Nazım Plan Bürosu oluşmuştur. 3 yıl süren bu ilk çalışma Metropoliten Bölge sınır tespiti, arazi kullanımı, sanayi, işyeri, Resmi Kurum anketleri ve doku analizleri yapılmıştır yılına kadar büroca elde edilen verilerin değerlendirilmesi amacıyla planlama çalışmaları 1/25000 ölçekte Bakanlıkça sürdürülmeğe başlanmıştır. Bu çalışma sonunda 1976 yılında Bursa Kenti ve Yakın Çevresi Nazım Planı elde edilmiştir. Muradiye ve Hisar çevresi için 1/1000 ölçekli koruma amaçlı imar planı düzenlenmiştir. Bu tarihten sonra BNPB tek uzmanla irtibat bürosu niteliğine girmiştir (Harita 7). 29

16 BURSA TİCARET BORSASI Kent merkezi karayoluna kadar genişletilerek yaklaşık 350 ha lık ticaret ve hizmet alanları sağlanmaya çalışılmıştır. Ayrıca halen tek ve güçlü bir kent merkezine sahip olan yerleşmede doğu ve batı da konut bölgeleri içinde alt merkezler oluşturularak bir merkez kademelenmesi oluşturulmaya çalışılmıştır. Yerleşmenin ikincil çalışma bölgesini oluşturan toptan ticaret, hal, hayvan panayırı, tır parkı ve odun-kömür ve tevzi alanları kuzeyde eski Yalova Yolu üzerinde, transit karayolu ve demiryolu triyaj alanı ile ilişkilendirilerek planlanmıştır. Harita Yılı Kent Planı 1975 yılında artan nüfus gelişme hızı, mevcut uygulama planlarının yetersiz kalması yanında Anıtlar Kurulunca getirilen kısıtlama kararlarının büyük boyutlara varan sorunlara neden olması 1/25000 ölçekli planın daha büyük ölçeklere indirgenmesi zorunluluğu nedeni ile Bursa Nazım Plan Bürosu 1980 yılı başında yeniden güçlendirilerek, 1/5000 ölçekli Nazım Planın elde edilmesi amacı ile çalışmalarına başlamıştır. Sanayi alanları batıda Organize Sanayi Bölgesi ve kuzeyde Demirtaş Sanayi Bölgesi ile kent içinde gelişmesi dondurulan mevcut sanayi kuruluşlarından oluşmaktadır. Bu alanların toplamı 810 ha dır. Bunu aşan sanayi yerleşim taleplerinin Bursa merkezi içinde karşılanamayacağı ve bunların desantralize edilmesi önemli bir plan kararıdır. Küçük sanatlar için merkezin uzantısı olan mevcut Duaçınar Küçük Sanatlar Sitesi nin genişletilen alan ile doğu ve batıda iki sitenin oluşturulması öngörülmektedir. Bu alanların toplamı 500 ha a ulaşmaktadır. 1/5000 ölçekli Nazım Plan çalışmaları 1983 yılında tamamlanarak inceleme ve onay sürecine gidilmiş, 1984 tarihinde onaylanarak kesinlik kazanmıştır (Harita 8). Nazım Plan çalışmalarının belirli bir süre alacağı nedeni ile kentte oluşan sorunların öncelikle çözümü sağlamak amacı ile Danışma ve Denetleme Kurulu oluşturulmuş ve öncelikli planlama çalışmalarına başlanmıştır. Yerleşmenin plan döneminde Ankara-İzmir Karayolu boyunca yayılması ana makro form kararı olarak belirtilmiştir. Bunun temel nedeni kuzeyde ova koruma kapsamındaki sulu tarım arazileri ile güneyde Uludağ eteklerinin oluşturduğu doğal sit alanlarıdır. Özellikle batıda, Nilüfer Çayı ndan sonra İzmir ve Mudanya Yolu boyunca uzanan alanlarda yaklaşık 500 bin kişinin yerleşmesi öngörülmüştür. Mevcut Karayolunun kuzeyinde, 1970 sonrası oluşmuş bulunan hisseli parselasyon üzerindeki kaçak yapılaşma bölgeleri ıslah edilecek konut alanı olarak planlanmıştır. 30 Harita Yılı Kent Planı 31

17 BURSA TİCARET BORSASI Büyükşehir Belediyesi Kentsel Gelişim Şube Müdürlüğü nce 1995 yılında 1/5000 ölçekli revizyon imar planı yapılmıştır (Harita 9). Bu planın özellikleri ise o yıllarda başlanan 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı nın ana ilkeleri doğrultusunda olması hedeflenmiştir. Kentin gelişim yönü batı olarak belirlendiğinden bu yöne doğru kentsel gelişim yönlendirilmiştir. Bu doğrultuda Ertuğrul Toplu Konut Alanı planlanmış ve 5 ay gibi bir sürede 18. madde uygulamaları tamamlanarak inşaatlara başlanılmıştır. Nilüfer ilçesinde ayrıca kişilik yeni gelişme alanları açılmıştır. Osmangazi ilçesinde kişilik yeni gelişme alanları önerilirken Yıldırım ilçesinde Ankara Yolu Kuzeyi nden geçen kollektör hattı baz alınarak ovaya doğru bir gelişim alanı belirlenmiştir. Bu alanın nüfusu ise kişi olarak planlanmıştır. Ayrıca kent içinde ulaşımın iyileştirilmesi için özellikle ana aksların açılabilmesi için yoğunluk artışı yapılarak yenilemenin olacağı konut alanları belirlenmiştir. Bursa 2020 yılı 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı ise 2020 yılını hedef alarak, Bursa ilinde sürdürülebilir, yaşanabilir bir çevre yaratılmasını; tarımsal, turistik ve tarihsel kimliğinin korunmasını ve Türkiye nin kalkınma politikası kapsamında sektörel gelişme hedeflerine uygun olarak belirlenen planlama ilkeleri doğrultusunda sağlıklı gelişmeyi ve büyüme hedeflerini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu çevre düzeni planı, Bursa ili bütününü kapsayan plan onama sınırları içinde; bu planın amacına yönelik planlama ilke ve hedeflerini, ana kararlarını, gelişme önerilerini ve sorunlara müdahale stratejilerini kapsamaktadır (Harita 10). Harita 10. Bursa 2020 yılı 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı Harita Yılı Kent Planı 32 Bu plan ile birlikte alt ölçekli planlama çalışmalarını yönlendirecek ve sınırlarını belirleyecek planlama bölgeleri, Bursa Metropolitan Alanı ve Metropolitan Alan Planlama Bölgeleri tanımlanmıştır. Planlama Bölgeleri; İnegöl, MustafakemalpaşaKaracabey, İznik-Orhangazi, Yenişehir ve Metropolitan Alan Planlama Bölgesi 33

18 olarak belirlenmiştir. İlk kez bu planla tanımlanan Bursa Metropolitan Alanı Merkez, Batı, Doğu, Kuzey, Mudanya, Gemlik olmak üzere 7 Planlama Bölgesi olarak ayrılmış ve ana plan kararları üretilmiştir. Yukarıda da belirtildiği gibi çok hızlı gelişen sanayi, buna bağlı olarak artan nüfus ve kentleşme ile birlikte oluşan arazi ihtiyacı verimli tarım topraklarına olan baskıyı artırmıştır nüfus sayımı sonuçlarına göre nüfus 2010 yılında kişiye ulaşmıştır. Bursa da nüfus artış hızı dikkate aldığında 2020 yılı nüfusunun kişiye ulaşacağı söylenebilir. Bu durum tarım arazilerine olan baskıyı daha da artıracaktır. 4. Bursa İli Güncel Arazi Kullanımı ve Tarımsal Yapı 4.1. Bursa nın Ovaları Çevrelerine göre çukurda kalan, çoğunlukla alüvyonlarla örtülü, eğimi az, geniş düzlükler Ova olarak tanımlanmaktadır. Bursa ili, ovalar yönünden zengindir. Bursa il topraklarının % 17 sini ovalar kaplamaktadır. Tarım arazileri, bağ-bahçe olarak kullanıldığı gibi ağırlıklı olarak sulu tarım yapılmaktadır (Harita 11 ve 12)

19 BURSA TİCARET BORSASI a) Bursa Ovası: Uludağ ın kuzey yönünü kaplayan Bursa Ovası, Katırlı Dağları na kadar uzanmaktadır. Genişliği 144 km² dir. Alluviyal ana materyalli topraklarla örtülü olması nedeniyle çok verimlidir. Ova son yıllarda yerleşim alanı ve sanayi kuruluşları nedeniyle büyük ölçüde ekim alanını kaybetmektedir. Kestel ve Gürsu taraflarında genellikle bahçecilik yapılmaktadır. b) İznik Ovası: İznik Ovası yaklaşık olarak 40 km² bir alana sahip olup, genellikle İznik Gölü nün doğusunda uzanmaktadır. Verimli bir ovadır. c) Orhangazi Ovası: Gemlik Körfezi nin kuzeydoğusunda, İznik Gölü nün batı kesiminde yer alan Orhangazi Ovası oldukça geniş bir alanı kaplamaktadır. Büyüklüğü ortalama olarak 55 km² dir. d) Yenişehir Ovası: Yenişehir Ovası şehrin doğusundan İznik Gölü ne kadar uzanan 156 km² lik bir alanı kaplar. Bitki örtüsü bakımından oldukça zengindir. Sulu tarım yaygın olarak uygulanmaktadır. Verimli topraklarında özellikle sebze üreticiliği yapılmaktadır. Harita 11. Bursa İli Ovaların Konumları ve Spot Uydu Görüntüsü (2002) e) İnegöl Ovası: İnegöl Ovası diğer ovalardan daha yüksektir. Rakımı m civarındadır. Ovanın alanı 120 km² dir. Genellikle meyve ve sebze üreticiliği yapılmaktadır. f) Karacabey Ovası: Karacabey ilçesinin etrafında bulunan özellikle Bursa ili yönünde uzanan Karacabey Ovası, Güllüce Ovası ile birlikte 325 km² lik bir alanı kapsamaktadır. Ovada sebze üreticiliği yapılmaktadır. Domates ve soğan üretimi büyük önem taşımaktadır. Sulu tarımın yoğun olarak uygulandığı bir ovadır. g) Mustafakemalpaşa Ovası: Karacabey Ovası nın güney kesiminde, Bursa ilinin batısında uzanan düzlüklerdir. 220 km² lik bir alana sahiptir. Ovada genellikle sebze üreticiliği yapılmaktadır. Halen çalışmaları devam eden 1/ ölçekli planın birçok plan ana kararında Bursa Ovası nın korunması gerektiği vurgulanmış, ova içinde noktasal yer seçmiş sanayi tesisi ve konut alanları gibi yapılaşmaların tasfiye edilmesi hedeflenmiş ve Bursa Ovası nın korunmasına yönelik Ova Eylem Planı nın hazırlanması koşulu getirilmiştir. Harita 12. Bursa İli Gölge Haritası ve Ovaların Kapladığı Alanlar 36 Ancak, 1/ ölçekli planın onaylandığı 1998 yılından günümüze kadar 37

20 Bursa Ovası nın korunmasına yönelik Eylem Planı bir türlü hazırlanamamış, yılında kamu kurum ve kuruluşlarınca hazırlanan Ova Eylem Planı ise yerel yönetimler tarafından onaylanmadığından yürürlüğe girememiş, neticede Bursa Ovası nın büyük bir kısmı kaybedilmiştir. Bursa yönetiminin sosyal politikalardan, planlama kültüründen uzak oluşu kentteki sorunların temelini oluşturmaktadır. Bursa da tarım alanlarımızı, sulak alanlarımızı kirleten ve yargı kararları hiçe sayılarak dimdik ayakta duran ticari rant sağlayanların çevreyi yok eden yaklaşımları halen devam etmektedir. Bir zamanlar yeşili ile hatırlanan Bursa nın, giderek ovası elden çıkmaya ve ülkemizin meyve ve sebze deposu olma özelliğini yitirmeye başlamıştır Bursa İli Güncel Arazi Kullanımı Bursa ili toplam hektar alana sahiptir. Ancak, bu alanın hektarında tarımsal faaliyetler sürdürülmektedir. İlin genel arazi kullanım durumu ise Şekil 2 de sunulmuştur. Şekilden de görülebileceği gibi toplam arazi varlığının ancak %32.66 sı tarım arazisi olarak değerlendirilmektedir. Tarım arazilerinin büyük bir çoğunluğu ise Karacabey, Mustafakemalpaşa, İnegöl ve Yenişehir gibi düz ovalar ile Mudanya, Gemlik, İznik ve Orhangazi gibi kıyı ilçelerinde görülmektedir. Keles, Orhaneli, Büyükorhan ve Harmancık ilçelerinde ise daha çok ormanlık ve fundalık alanlar geniş yer kaplamaktadır. değerlendirme Çizelge 3 de sunulmuştur. Çizelge 3. Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu Kullanım durumu Alan (ha) Yüzde (%) Tarla Arazisi Sebzelik Meyvelik Bağlar Zeytinlik Nadas Alanı Tarıma Elverişli Olup Kullanılmayan Arazi Örtü Altı Tarım Alanı Toplam Tarım alanlarının ( ha) hektarı sulanabilir durumdadır. Ancak, ha DSİ tarafından hektarı İl Özel İdaresi ve hektarı ise üreticiler tarafından sulu tarım alanı olarak değerlendirilmektedir. Bu durum itibariyle toplam sulanabilir alanların % sinin sulandığını göstermektedir. İl genelinde devlet sulamaları genel olarak yer üstü sularından kanal ve kanaletler aracılığıyla sulama gerçekleştirilmektedir. Halk tarafından yapılan sulamalar ise ağırlıklı olarak yer altı sularından yararlanılarak yapılmaktadır. Ancak en son Bursa ili güncel arazi kullanım durumunu belirlemek için STATİP Projesi (Sorunlu Tarım Alanlarının Tespiti ve İyileştirilmesi Projesi) kapsamında hazırlanan veriler ise Çizelge 4 de verilmiştir (Anonim 2012c). Şekil 2. Bursa İli Genel Arazi Kullanımı Tarımsal arazilerde iklim ve toprak koşullarına bağlı olarak hemen her türlü tarım ürünü yetiştirilmektedir. Tarım arazilerinin kullanım durumu ile ilgili 38 39