Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

Transkript

1 Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s Recep Batu GÜNÖR 1 THOMAS NAGEL'İN AHLAK FELSEFESİ Özet 20.yüzyılın önemli filozoflarından birisi de Thomas Nagel'dir. Nagel'in özellikle ahlak felsefesi ile ilgili çalışmalarına bakıldığında onun Immanuel Kant'tan etkilenerek nesnel ve evrensel bir ahlak teorisi geliştirmeye çalıştığı görülür. Buna göre Nagel'in ahlak felsefesinde savunduğu öğreti özgecilik düşüncesidir. Özgecilik düşüncesi ahlaki eylemlerin belirlenmesinde bireysel ilgilerin belirleyici olmadığını, aksine ahlaki eylemlerin diğer insanların ilgilerini düşünerek yapılan eylemler olduğunu iddia eder. Nagel, ahlak felsefesinde temel olarak egoizm düşüncesinin zıttı olarak değerlendirilen özgecilik düşüncesi özellikle "Özgeciliğin İmkanı" adlı kitabında ele almıştır. Bu kitabında Nagel, özgeciliğin üç basamak sonucunda ortaya çıkabileceğini iddia eder. Bu üç basamak da; nesnel nedenler, ahlaki ilke ve gayri şahsi bakış açısıdır. Anahtar kelimeler: Thomas Nagel, özgecilik, nesnel nedenler, ahlaki ilke, gayrişahsi bakış açısı. MORAL PHILOSOPHY OF THOMAS NAGEL Abstract One of the most important philosophers in 20th century is Thomas Nagel. Nagel, influenced by Kant, wants to develop a ethical theory which is objective and universal. Nagel defended altruism thought in moral philosophy. Altruism holds that the reasons and motives of the moral acts arise from others people interest not self interest. Nagel examine the thought of altruism, which is the opposite of egoism in moral philosophy, especiallly in his book "The Possibility of Altruism". In this book Nagel holds that altruism is possible only by three steps. Theese steps are objective reasons, moral principle and impersonal standpoint. 1 Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü ABD.,recepbatu@hotmail.com

2 Thomas Nagel'in Ahlak Felsefesi Keywords: Thomas Nagel, altruism, objective reasons, moral principle, impersonal standpoint. Thomas Nagel, 1937 yılında Belgrad'da doğmuş ve daha sonradan da Amerikan vatandaşlığına geçmiş felsefe ve hukuk profesörüdür. Birçok araştırmacıya göre Thomas Nagel, "20 yüzyılın önemli Amerikan filozoflarının başında gelmektedir" (Pyka, 2005; 85). Nagel'in bu önemi, onun özellikle ahlak felsefesi, siyaset felsefesi ve zihin felsefesi alanlarındaki önemli problemler üzerinde etkili analizler yapmış olmasındandır. Thomas Nagel, akademik çalışmalarının ilk yıllarında ahlak felsefesi ile ilgilenmiş daha sonra da ilgi alanını çağının popüler felsefi alanı olan zihin felsefesine kaydırmıştır. Ahlak felsefesi ile ilgili olarak Nagel'in en önemli eseri 1970 yılında yazmış olduğu "The Possibility of Altruism" (Özgeciliğin İmkanı) adlı kitabıdır. Nagel'in bu kitabı döneminde oldukça büyük bir etki yapmış ve ondan fazla dile çevrilmiştir. Nagel'in ahlak felsefesi ile ilgili görüşleri açıklamak için öncelikle onun yılları arasında yaşamış olan Immanuel Kant'ın bir takipçisi olduğunu belirtmek gerekir. Ahlak felsefesi alanında çok önemli bir isim olan ve geliştirdiği öğretiyle kendisinden sonraki bütün ahlak öğretilerini derinden etkilemiş bir düşünür olan Kant gibi Nagel de, ahlak felsefesine rasyonalist bir bakış açısıyla yaklaşılması gerektiğini savunan bir düşünürdür. Kant'ın ahlak felsefesi ile ilgili görüşleri 20. Yüzyıla özellikle Neo-Kantçı düşünürler tarafından sürdürülmüştür. Felsefe tarihinde ahlak felsefesi ile ilgili düşüncelere bakıldığında ahlaki tutumların öznel mi yoksa nesnel mi oldukları probleminin temel bir problem olduğu görülmektedir. Nagel de Kant'tan aldığı etki ile ahlak alanında özellikle bireysel ilginin (selfinterest) bir önem taşıyamayacağını düşünmüş ve kendi öğretisinde bireysellikten uzak bir tutum sergilemiştir. 319 Thomas Nagel, ahlak felsefesi ile ilgili düşüncelerine öncelikle nesnel bir ahlak teorisi ortaya koymak istediğini belirterek başlar. Nagel'e göre "nesnellik, etiğin, hem teoride hem de hayatın içinde yer alan temel problemidir. Bu problem de nesnelliğin ne yapılması veya ne istenmesi gerektiği şeklindeki sorulara nasıl uygulanacağı problemidir" (Nagel 1986; 138). Bu noktadan hareketle Nagel, insanların hangi eylemlerinin ahlaki olarak değerlendirilebileceğini sorgulamaya başlamıştır. Daha sonra ise insanların hangi nedenler doğrultusunda ahlaki olarak değerlendirilebilen eylemlerde bulunduklarını araştırmış başka bir deyişle insanları ahlaki eylemleri gerçekleştirmek için neyin motive ettiğini incelemiştir. Bu sorgulamaların neticesinde ise özellikle egoist etik teorilerine karşı çıkarak özgeci etik teorisini savunmuştur. Bunun için de özgeciliğin mümkün olup olmadığı ve olacaksa da nasıl mümkün olabileceği üzerinde durmuştur. Nagel'in bütün bu araştırmalarının temelinde ise etik alanında bir nesnelliğe ulaşma çabası vardır. Nagel in deyimiyle özgecilik, açığa vurulmamış güdülere ihtiyaç duyulmaksızın, sadece diğer insanların ilgilerini düşünerek, içten gelen bir şekilde eylemde bulunmadır (Nagel 1970; 79). Nagel'in özgeciliğin mümkünlüğünü araştırmasının nedeni tam olarak özgeci bir eylemin kolaylıkla tecrübe edilememesidir. Felsefe tarihinde de özgecilik ile ilgili fikirler ortaya atılmasına rağmen, bunun nasıl olabileceği üzerinde tam olarak durulmamıştır. Nagel'den önce özgecilik terimi bir filozof tarafından ahlak teorilerinin temeline yerleştirilmemiş, özgecilik terimi yerine fedakarlık, yardımseverlik, iyilikseverlik gibi kavramlar kullanılmıştır. Bütün Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

3 Recep Batu Günör bunların farkında olan Nagel, ilk olarak özgeciliğin nasıl mümkün olabileceğinin yollarını aramıştır. Özgecilik, insanlar için olan genel bir etkilenim ile karıştırılmamalıdır. O, bir his değildir (Nagel 1970; 3). Özgeciliğe göre diğer insanların ilgilerini desteklemek için kişinin doğrudan nedeni vardır. Bu nedenin kaynağı da sempati veya fedakarlık gibi duygulanımlar değil doğrudan akıldır. Buna göre insan, rasyonel olarak diğer insanların ilgilerini desteklemeye meyillidir. Nagel, etiğin temelinin akılda, özellikle de pratik akılda aranılması gerektiğini iddia eder. Pratik akıl, bir şeye inanan akıl olan teorik aklın zıttı gibi bir şeyi yapan ya da isteyen akıldır (Liu 2012; 95). Nagel, ahlakın temelini tıpkı Kant'ta olduğu gibi pratik akılda bulur. Ona göre teorik akıl bize inanmamız için nedenler sağlarken, pratik akıl ise nasıl yaşamamız gerektiği ve bunun için de nasıl eylemlerde bulunmamız gerektiği hakkında bize nedenler sağlar. Thomas Nagel'in bu nedenler hakkındaki düşüncesi aslında Kant'ın düşüncesine oldukça benzerdir: "nedenlerin evrensel geçerliliğini yani evrenselliğini kanıtlamaya çalışmak" (Nagel 2001; 69). Nagel'in ahlak felsefesi düşüncesinde ele aldığı başlıca husus insanları belli bir eylemi yapmaları için güdüleyen nedenlerin evrensel olduğudur. İşte bu nedenlerin evrenselliği konusu da pratik aklın alanına giren bir konudur. Bu düşünceye göre şu iddia edilebilir ki, yeryüzünde yaşayan herhangi bir insanın ahlaki eylemlerinden bahsetmek istiyorsak, o kişinin kendi dışındaki diğer insanların ilgilerini veya isteklerini rasyonel olarak düşündüğünü iddia edebiliriz. Nagel'e göre işte bu düşüncenin sonucunda özgeciliğin imkanından söz edilebilir. Nagel in rasyonalist bakış açısına göre, özgeciliğin imkanını açıklamak için sempati ve fedakarlık gibi bizim ahlaki duygularımıza başvurmak yerine aklımıza başvurmamız gereklidir. Ahlaki duygulara başvurmak Nagel'e göre hem gereksiz hem de yetersizdir. Yetersizdir çünkü kişinin diğerlerine karşı sempatisi, belli durumlarda kişinin özgeci olarak davranmasını sağlayabilir, fakat bu her zaman için geçerli olmayabilir ve kişisel çıkar güdüsü karşısında yetersiz kalabilir. Daha da ötesi, böyle bir başvuru gereksizdir çünkü, aklı temele almayan bir ahlaki güdüden bahsetmek sadece bir zaman kaybıdır. 320 Özgecilik ile ilgili şunu ifade etmek gerekir ki Nagel, özgeci olarak değerlendirilecek davranışlarla ilgili olarak çok genel bir tanım yapmaktadır. Yani özgecilik ile ilgili olarak Nagel sadece çok büyük fedakarlıklar gerektiren eylemlerden bahsetmez. O, bu konu ile ilgili olarak şöyle der; "özgecilik ile ben sadece bir çeşit asil fedakarlığı kastetmiyorum. Ben bu sözle, başkasının kazanç sağlayabileceği veya acıdan uzak duracağı inancı ile güdülenmiş herhangi bir davranışı kastediyorum" (Nagel 1970; 18). Nagel'in burada anlatmak istediği özgeci olarak değerlendirilen eylemlerin, eylemi gerçekleştiren kişinin büyük bir fedakarlığını gerektirmemesidir. Burada filozof, Ayn Rand gibi bazı düşünürlerin özgeciliğin kişinin kendisini feda etmesini gerektirdiğini iddialarına karşı çıkmaktadır. Günlük yaşam içerisinde insanların gerçekleştirdikleri pek çok eylem göz önüne alındığında, birçok eylem özgeci özellikler taşımasına rağmen herhangi bir fedakarlık veya özel bir çaba gerektirmezler. Bu eylemlere örnek olarak, kalkmak üzere olan bir araç şoförüne araba lastiğinin inik olduğunu haber vermek veya cebinden yanlışlıkla kimliğini düşüren birisine kimliğinin düştüğünü haber vermek gibi eylemler gösterilebilir. Nagel'e göre "özgecilik kelimesi, böyle durumlarda uygunsuz görülür fakat bundan öte hepsini kapsayan genel bir terim olmadığından, özgecilik kavramı kullanılabilir (Nagel 1970; 18). Görüldüğü üzere filozof, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

4 Thomas Nagel'in Ahlak Felsefesi özgeciliği daha doğrusu özgeci olarak değerlendirilebilecek eylemleri sınırlandırmaz ve bir bütün olarak ele alır. Temel olarak Nagel'in özgeciliğe tamamen rasyonel temelde yaklaşmasının nedeninin, onun tıpkı Kant gibi etiğin kişiden kişiye göre değişmemesi gerektiğini savunması olduğu iddia edilebilir. Arzuların tatmini veya haz için yapılan eylemler bize evrensel değerleri oluşturma şansı vermez. "Evrensel değerlerin bazıları şunlardır: kişisel özgürlük, öz-saygı, ve insanlara yaşamlarını iyileştirme olanağı veren kaynaklara ve fırsatlara ulaşma. Ayrıca her bir insan için aynı derecede önemli olan ve her bir kişinin gayri şahsi bakış açısından sahip olduğu bir nesnel değer vardır ki bu da Kantçı bir değer olan insanlık değeridir" (Pyka 2005; 91). Buna göre özgecilik eğer bir ahlaki değer ise, bu değer kişiden kişiye göre değişmemeli, aksine evrensel nitelikte olmalıdır. Arzular zamana ve şartlara göre değiştiğinden, özgeciliğin temeli duygularda değil akılda aranmalıdır. Özgeciliğin ahlaki bir değer olabilmesini sağlayan ilke ancak akıldır. Kant'ın ahlakın evrenselliği şeklindeki fikri, Nagel'in bir etik teori olarak egoizmi eleştirmesinin bir boyutunu oluşturur. Nagel'e göre egoizm, "eylem için her bir bireyin nedenlerinin ve eylem için mümkün güdülerin mutlaka kişinin kendi ilgileri ve arzularından meydana geldiğini" (Nagel 1970; 84) iddia eden bir görüştür. Sadece bireyin ilgileri belirleyici olduğu ve her bir bireyin ilgileri farklı olduğu için egoizm hakkında ahlakın evrenselliğinden bahsedilemez. Nagel'e göre egoizm, başkalarının ilgilerine göre eylemde bulunulmadığını iddia etmez. Fakat bu eylemler sadece kişinin ilgileri diğerlerinin ilgileri ile bağlantılıysa veya sempati, merhamet veya iyilikseverlik gibi kişinin bazı kendi duygulanımlarının neticesinde mümkündür. Nagel, egoizm konusunda kesin bir şekilde eleştirel tavır takınır. O, egoizm hakkında şunu iddia eder: "Bu felsefi pozisyonda yer alanlar, aslında psikolojik olarak kendilerinin egoist olduğuna inanabilirler, fakat ben bu tipin hakiki bir örneği olduğundan şüpheliyim" (Nagel 1970; 84). Yani Nagel, egoizmin özü itibari ile tam olarak uygulanamayacağını iddia eder. Nagel, bu iddiasının temeli olarak insanların içinde yaşadıkları toplumu görür. Ona göre insanların bir arada yaşadığı bir toplumda tamamen egoist olarak davranan bireyler görülmez. Kant'ın Nagel üzerindeki diğer bir etkisi de özgürlük kavramı hakkındadır. Bu konuda Nagel şöyle der: "Kant ın benim pozisyonuma benzeyen yolu, eylemde bulunan kişinin kesin özelliğinin etik güdülerinin yönetiminde merkezi bir rol oynamasıdır. Kant ın görüşünde bu kavram özgürlükten, benim görüşüme göre kavram yalnızca birinin diğerleri yanında eşit olarak gerçek bir insan olmasıdır. Yine de, farklılıklar böyle olmasına rağmen, her ikisi de bizim kaçamayacağımız kavramlardır (Nagel 1970; 14). Burada önemli olan nokta, her iki düşünürün de belirli bir takım ilkelere karşı insanın duyarsız kalamayacağını düşünmeleridir. Thomas Nagel'in özgeciliğin nasıl mümkün olacağını araştırdığı etik öğretisi incelendiğinde karşımıza temel olarak üç basamak çıkmaktadır. Bunlar; "Nesnel Nedenler", "Ahlaki İlke" ve "Gayri Şahsi Bakış Açısı" düşünceleridir. a) Nesnel Nedenler: Thomas Nagel'e göre ahlak felsefesi açısından değer atfedilebilecek olan şeyler insanların eylemleridir. İşte bu fikirden hareket eden Nagel, insan eylemlerine nelerin neden olabileceğini araştırmak istemiştir. İnsan eylemlerini motive eden etmenlerin neler olduğunu 321 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

5 Recep Batu Günör araştıran Nagel'e göre eylemlerimizi şekillendiren ve belirleyen niteliklere nedenler adını vermek gerekir. Eylemlerimizi şekillendiren nedenleri Nagel ikiye ayırır: "öznel ve nesnel nedenler" (Nagel 1970; 90). Nagel'e göre öznel nedenler, kişinin kendisi, ailesi veya ülkesi ile sınırlanmış ve arzulara dayanan nedenlerdir. Öznel ilkeler özgecilik için bir engeldir çünkü kişisel bir bakış açısı sergilemek zorundadır. Oysa özgeciliğin imkanı için kişisel bir bakış açısı değil kişisel olmayan bir bakış açısı gereklidir. Kabul edilebilir tek nedenler nesnel nedenlerdir ve kabul edilebilir tek pratik ilkeler kişinin nesnel nedenlere dayanan ilkeleridir" (Nagel 1970; 96). İşte kişiye nesnel nedenler sağlayan ilkeler, kişisel olmayan bir şekilde gerekçelendirilmişlerdir ve özgeciliğin ortaya çıkmasını sağlarlar. Başka bir deyişle Nagel'in düşüncesini sadeleştirecek olursak, öznel nedenlere eylemde bulunan kişi ile yani fail ile ilgili nesnel nedenlere de failden bağımsız nedenler diyebiliriz. Nagel, öznel ve nesnel nedenler ayrımı ile ilgili olarak üç farklı önermeyi örnek olarak verir: (a) Herkes, kendi zekasını geliştirmelidir (b) Herkes, kendi ailesine yardım etmelidir (c) Herkes, kendi ülkesini savunmalıdır (Nagel 1970; 93) Nagel, öncelikle bu önermelerin ahlaki birer ilke olarak düşünülmesi ve ona göre değerlendirilmesini ister. Nagel'in bu önermelerden hareketle kanıtlamak istediği üç temel düşünce vardır. Bunlardan birincisine göre bütün öznel olarak gözüken nedenlerin arka planında nesnel nedenlerin olmasıdır. İlk bakışta bu üç önerme de öznel nitelikte olarak gözükmektedir zira her önermede kendi kelimesi geçmektedir. Buradaki kendi kelimesi de bu ilkelerin öznel nitelikte olduğunu belirtir gözükmektedir. Fakat Nagel'e göre "bu ahlaki ilkelerin arkasında aslında nesnel nedenler vardır" (Nagel 1970; 92). Bunun nedeni bu ilkelerin herkes için geçerli olmasıdır. 322 Nagel'in bu önermelerle birlikte hedeflediği ikinci sonuç her öznel nedenin egoist olamayacağını kanıtlamaktır. İnsanın kendi ülkesini savunmak için kendisinden büyük fedakarlıklar beklenebilir. Kendi istek ve arzularından feragat ederek ahlaki ilkeye uygun olarak eylemde bulunan bir insanın da egoist olduğunu söylemek zordur. Yani ilk bakışta egoist olarak görülen önermeler ve hatta eylemler bile bize egoizmin varlığını kanıtlamaz. Çünkü bu önermelerin veya eylemlerin arkasında temel olarak egoizm ile uyuşmayan noktalar olabilir. Buna benzer bir şekilde Nagel'in ulaştığı üçüncü sonuç her nesnel nedenin mutlak özgeci eylemler doğurmak zorunda olmadığıdır. Bazı nesnel nedenler vardır ki diğerlerinin ilgilerinden ziyade bireyin kendi çıkarlarına ve ilgilerine hizmet etmesini gerektirebilir. Nagel'e göre "bütün öznel nedenler egoist değillerdir. Bazı öznel ilkeler, öznel olarak tanımlanmış amaçların hizmetinde aşırı fedakarlık gerektirebilirler. Daha da ötesi, nesnel ilkelerin hepsi özgeci değildirler. Bazıları, kişinin kendisinin veya diğerlerinin ilgilerinden ziyade, kendi ilgisini içeren amacın peşinden koşmayı emredebilir" (Nagel 1970; 96). İnsanların eylemlerini güdüleyen yani motive eden unsurların neler oldukları konusunda oldukça fazla fikir vardır. "İnsanlar iyilikseverlik, sempati, aşk, kişisel çıkar, ve çeşitli diğer Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

6 Thomas Nagel'in Ahlak Felsefesi etkiler tarafından güdülenebilirler, fakat burada başka bir şey vardır, bunların hiçbiri olmadığı zaman güdü olabilir ve onlar mevcut olduğu zaman insanın üzerinde rasyonel gereklilik durumuna sahiptir (Nagel 1970; 80). Yani Nagel'e göre arzular, kişisel çıkar veya sevgi gibi etmenlerden bağımsız olarak insan eylemlerini güdüleyen bir ilke vardır. İşte bu da diğer insanların ilgilerini gözetmektir. Böylelikle filozofa göre saf özgecilik gibi bir şey vardır. Buradan hareketle şunu iddia edebiliriz ki özgeciliğin arkasındaki ilke, değerlerin mutlaka nesnel olması, ve öznel olarak görünen herhangi bir değerin, öznel olamayan diğerleri ile mutlaka bağlantılı olmak zorunda olmasıdır. Burada unutulmaması gereken önemli bir nokta her nesnel nedenin mutlak özgeci bir eyleme yol açacağı düşüncesinin yanlışlığıdır. Bir eylemi güdüleyen neden veya nedenler nesnel olsalar da o eylem özgeci olmak zorunda değildir. b) Ahlaki İlke Bu öznel ve nesnel nedenler ayrımından hareketle Nagel'in etik düşüncesinin önemli bir kavramına ulaşılır. Kant'ın düşüncesinde olduğu gibi nasıl teorik akıl inançlarımızı temellendirmede işimize yarıyorsa, pratik akıl da karar almamızda ve eylemlerimizi şekillendirmemizde işimize yarar. Nagel'e göre "pratik akıl yürütmenin bazı biçimsel ilkeleri vardır ve bu ilkeleri araştırdığımız zaman karşımıza sadece bir kaynak çıkar: kişi kavramı" (Thomas 2008; 108). Buna göre Nagel'in ahlak felsefesi ve özgecilik ile ilgili düşüncesi "insanların, kendilerini diğer eşit insanlar arasında sadece bir kişi olarak kabul etmesi" (Nagel 1970; 100) ilkesi ile başlar. Bu ilke ile birlikte insan diğer insanların farkına varır. İnsanlar bu ilkeyi gerçekleştirmek zorundadırlar çünkü bu gerçekliğin farkına varamayan insan ahlaki açıdan doğrulara ulaşamaz ve özgeciliği anlamlandıramaz. Thomas Nagel'in düşüncesinde özgecilik kavramı, kişinin diğerleri arasında bir insan olduğu kavramı ile bağlantılıdır. Bu kavram sayesinde bir kişi kendisini ben veya tıpkı herhangi biri olarak görme şansına sahip olur. Burada önemli olan nokta, kişinin "ben" olabilmesine karşılık, "başkası" da olabilmesidir. Bu düşünceye göre özgeciliğin mümkün olduğunu ifade eden Thomas Nagel, bu mümkünlüğün temel şartı olarak "kişinin özgeci eylemleri gerçekleştirmesi için, kendisini mutlaka diğer birçokları arasında sadece bir birey olarak gözetmesi" (Liu 2012; 96) ni görür. Bir anlamda bu bir gerekliliktir ve bu gerekliliğin iki önemli sonucu vardır. Birincisi, kişi bu sayede ahlaki değerler ölçeği içinde diğerlerinin varlığının durumunu geliştirir, ikincisi ise kişi kendisi ve diğerlerini tarafsızca gözeterek kendisinin şahsi önemini düşürür. Nagel, The Possibility of Altruism adlı kitabının her bölümünde kendinizi, diğerleri arasında sadece bir insan olarak düşünmek ne anlama gelir? sorusunu cevaplamaya çalışmıştır. Bu sorunun en basit yanıtı, bu ilke ile birlikte kişinin diğer insanların farkına varması ve onlarla aynı şekilde var olduğunu anlamasıdır. Nasıl benim isteklerim varsa başkalarının da istekleri vardır ve nasıl ben bazı şeyleri yapmaktan haz alıp bazılarından acı duyuyorsam aynı şekilde başkaları da bu özelliklere sahiptir. Nagel e göre, kişi bu gerekliliği gerçekleştirdiğinde yani kendisini diğer insanların gerçekliği arasında sadece bir birey olarak görmeyi başarabildiğinde, iki temel psikolojik özelliği geliştirmiş olur: "empatik hayal gücü ve gayri şahsi bakış açısı" (Liu 2012; 96). Empatik hayal gücü aslında temel olarak başka insanların durumunu ve eylemlerinin amacını anlayabilmek esasına dayanır. Nagel'in bu argümanı açıklamak için kullandığı ilk soru; size birisi önceden bir davranışta bulunduğunda siz aynı davranışı nasıl yaparsınız? sorusudur. Eğer 323 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

7 Recep Batu Günör bu davranışı beğenmek ya da o davranıştan hoşlanmak yerine o davranışı beğenmemiş isek, doğal olarak o davranıştan rahatsız olmuş oluruz. Temel olarak Nagel'in iddiası burada devreye girmektedir. Eğer biz bize yapılan bir eylemden rahatsız olmuşsak, o kişinin yaptığı eylemi kendimiz yapmaktan kaçınırız. Aynı şekilde eylem bize yapılmasa da bir eylemden rahatsızlık duyabiliriz. Yani bir kişi bize değil de başka birisine de karşı olumsuz bir eylem gerçekleştirdiğinde bu eylemden de rahatsız oluruz ve bu eylemin bir daha gerçekleşmesini istemeyiz. Nagel'in felsefesinde bu kaçınma doğal olarak bizim rasyonelliğimizden kaynaklanmaktadır. Bu iddia kişinin kendi çıkarını düşünen yani kendi yaşadığı olumsuz durumdan hareket eden bir iddia değildir. Nagel'in düşüncesine göre bu örnek genişletilebilir. Yani bir kişinin bir eylemi gerçekleştirmesinden kaçınması için mutlaka o olumsuz eylemin kendisine yapılması gerekmez. Bir insan, kendisinden başka bir kişiye yapılan bir eylemi değerlendirdiğinde ve bunun olumsuz bir eylem olduğunu gördüğünde de aynı şekilde o eylemi başkalarına yapmaktan kaçınır. Bir anlamda bunun nedeni hayal gücünün bizi diğerlerinin yerine koyması ve kendimizi diğerlerinin eylemlerinin olası alıcıları olarak düşünmemizi sağlamasıdır. Özetle özgeciliğin altında yatan, özgeciliği mümkün hale getiren düşünce temel olarak kişinin kendisini diğerleri arasında ya sadece kendisi ya da herhangi başka birisi olarak görmesidir. Önemli olan nokta bu iki seçenek arasında hiçbir fark olmamasıdır. Kişi hangisi olursa olsun aynı eylemi yapmaya motive olmuştur. Bu fikir aynı zamanda egoizmi de çürütmektedir. Çünkü egoizm bu iki seçenek arasında kişinin mutlak kendisi olması seçeneğini seçmek zorundadır. Oysa kişi kendi ilgileri gibi diğerlerinin de ilgileri olduğunun farkına varırsa, kişisel ilgilerinden dolayı hareket etmekten, yani egoizmden uzaklaşmış olacaktır. Nagel'in öne sürdüğü bu ilkenin bir diğer özeliği ise ilkenin her zaman geçerli olmasıdır. Şu an ya da gelecek zaman ayrımı olmaksızın bu ilke her zaman geçerlidir. Ayrıca bu bir zorunluluktur çünkü eğer zamandan zamana göre değişen bir ilke olsaydı o zaman bu ilkenin nesnelliğinden bahsedilemezdi. Dolayısıyla kişinin kendisini diğerleri arasında sadece bir kişi olarak görmesi ilkesi her zaman geçerli olmak zorunda olan bir ilkedir. c) Gayri Şahsi Bakış Açısı Kişinin kendisini diğer insanların gerçeklikleri arasında sadece bir birey olarak görmesinin ikinci sonucu, kişinin böylelikle gayrişahsi bir bakış açısı geliştirmesidir. Nagel, kişinin kendisini diğerleri arasında sadece bir insan olarak onaylamasının kişiye onun içinde bir yer vermeksizin bir dünya görüşü" (Nagel 1970; 102) sağlayacağını iddia eder. Nagel e göre, "dünyanın gayrişahsi tarifi şahsi bakış açısı içinde ben olan kişinin tarifini içerecektir, ve birinci şahıs içinde bu birey hakkında söylenebilecek her şeyi gayrişahsi terimler içinde değiştirecektir (Liu 2012; 96). Nagel'in bu düşüncesinin nedeni, gayri şahsi bakış açısı sayesinde kişinin nesnel olarak diğerlerine yardımın gerekip gerekmediğini değerlendirebilmesidir. Örneğin, bir kişinin başına doğal felaket geldiği taktirde, gayri şahsi bakış açısı ile birlikte kişi, bu felaketin kendi başına geldiğindeki olumsuz durumu bilir. Temel olarak Nagel'in gayri şahsi bakış açısı düşüncesi, egoizmi çürütme çabası olarak değerlendirilebilir. Kişi, gayri şahsi bakış açısı ile birlikte nesnelliğe yaklaşır ve öznellikten uzaklaşır. Kişi öznellikten uzaklaştığı zaman da kendi isteklerinden ve arzularından uzaklaşmış olur. Örneğin bir kişinin kendi istekleri olduğunu varsayalım. Hem şahsi hem de egoist bakış 324 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

8 Thomas Nagel'in Ahlak Felsefesi açısına göre kişinin bu isteklerine uygun olarak davranması doğaldır. Şahsi bakış açısına göre kişinin bu istekleri birincil dereceden önem arz eder. Egoizme göre de zaten bireysel isteklerin tatmin edilmesi kişinin birincil hedefi olmalıdır. Oysa dünyada o kişiden başka insanlar da bulunmaktadır ve o insanların daha acil durumda olan istekleri olabilir. İşte insan şahsi bakış açısı ile diğerlerinin daha acil olan isteklerini kavrayamaz ve onlara uygun olarak hareket edemez. Gayri şahsi bakış açısının önemi, insanları öznellikten nesnelliğe doğru yönlendirmesi ve böylelikle insana diğer insanların ilgilerini kavramayabilme olanağı vermesidir. Nagel'in hayal gücü ve gayri şahsi bakış açısı konusundaki fikirleri, birbirleri ile bağlantılı iki kavramdır. Kişi, gayri şahsi olarak düşündüğünde empatik hayal gücü için uygun desteği yaratabilir. Burada önemli olan nokta herhangi bir kişiye yardım eden eylemi gerçekleştiren kişinin, bu eylemi belli bir kişiye karşı olarak değil de herhangi bir kişiye karşı gerçekleştirmesidir. İnsanlar birbirlerine belli bir kişinin ihtiyacı olduğu için değil, herhangi bir kişinin ihtiyacı olabileceği için yardım ederler. "Eylem için nedeni bu yolla düşünmeye devam ederek, kişi, eğer diğerleri herhangi birinin ihtiyacı olduğu için yardım ediyorsa, o zaman kişinin de herhangi birisinin ihtiyacı olduğu için eylemde bulunması gerektiğini anlayacaktır" (Liu 2012; 97). Bu düşünce ile birlikte eylemde bulunan kişi böylelikle özgeci davranmak için rasyonel olarak güdülenmiş olur. Kişinin belli bir kişiye karşı değil de herkese karşı aynı şekilde davranması hem nesnellik ilkesini sağlar hem de kişinin bu eyleminden ileride herhangi bir çıkar beklentisini ortadan kaldırmış olur. Gayri şahsi bakış açısı daha basit olarak şöyle açıklanabilir: Bir kişi, gerçekleştireceği ahlaki değeri uygulamak için, kişinin kendisi olduğu olgusundan soyutlanmalı ve başka herhangi bir kişiye o ilkeyi uygulayabilecek durumda olmalıdır. Burada önemli olan nokta, kişinin kendi gerçekliği ile diğer insanların gerçekliği arasında bir fark görmemesi gerekliliğidir. Ahlaki bir ilke kişiden kişiye göre değişmemeli, istisnasız herhangi bir kişiye uygulanabilir olmalıdır. Sadece kişinin kendisine uygulanabilen bir ahlaki ilke değer taşımaz. Daha önceden de belirtildiği gibi zaten sadece evrenselleştirilebilen ilkeler ahlaki ilkeler olarak kabul edileceğinden, şahsi ilkeler ahlaki bir ilke olarak değerlendirilemezler. 325 Nagel'in temel ilkesi olan kişiyi diğerleri arasında sadece bir kişi olarak görmek, sadece failden bağımsız olan pratik ilkelerin kullanılmasına rasyonel olarak bağlıdır. Çünkü kişiyi, diğerleri arasında sadece bir insan olarak düşünmek, faille bağlantılı pratik ilkelerin kullanımı ile uyuşmaz. Dolayısıyla faille bağlantılı nedenleri ve pratik ilkeleri kullanmamız akla aykırıdır. Bu düşüncenin doğru olduğunu kabul edersek hiç kimsenin apaçık kişilerarası özgecilik gerekliliğinden kaçınılamayacağı söylenebilir. (Powell 2005; 238) Görüldüğü gibi Nagel'in felsefesinde nesnel nedenler ile gayri şahsi bakış açısının birbiri ile çok yakın bir ilişkisi vardır. Nagel, nesnel nedenleri ahlaki bir ilke olarak hedefler ve bu hedefe de gayri şahsi bakış açısı ile ulaşılabileceğini ileri sürer. Dolayısıyla da Nagel'in ahlak felsefesinde özgeciliğin imkanını arayan araştırmasında elde etiği sonuç; özgeciliğin imkanı için nesnel nedenler, ahlak ilke ve gayri şahsi bakış açısı düşüncelerinin birbirine mantıksal açıdan bağlı olduklar gerektiği ve bu düşüncelerden vazgeçilemeyeceğidir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

9 Recep Batu Günör KAYNAKLAR Liu, J.L. (2012). Moral Reason, Moral Sentiments and the Realization of Altruism: A Comparative Study of Nagel, Zhang Zai and Wang Fuzhi. Asian Philosophy: An International Journal of the Philosophical Traditions of the East. (Vol. 22, Issue 2) Nagel, T. (1970). The Possibility of Altruism. Princeton: Princeton University Press, Nagel, T. (1986). The View From Nowhere. New York: Oxford University Press Nagel, T. (2001). The Last Word. Oxford: Oxford University Press Niall Scott and Jonathan Seglow, Altruism, Open University Press, USA, 2007 Powell, B. K. (2005). Revisiting Nagel on Altruism. Philosophical Papers. (Vol.34, Issue 2) Pyka, M. (2005). Thomas Nagel on Mind, Morality, and Political Theory. American Journal of Theology & Philosophy 326 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s