TELEÜTLER VE DİLLERİ THE TELEUTS AND THEIR LANGUAGE Larisa Tybykova Çev. Hatice Saat

Transkript

1 TELEÜTLER VE DİLLERİ THE TELEUTS AND THEIR LANGUAGE Larisa Tybykova Çev. Hatice Saat 1. İç Adlandırma ve Dış Adlandırma Teleütler iletişim durumuna bağlı olarak kendilerini farklı şekillerde adlandırmaktadırlar. Türkçenin yaygın konuşulduğu diğer Türk bölgelerinde yaşayanlar ve Teleütler ile olan iletişimlerinde Telengitler; Rusya da milliyetleri ile ilgili soruları cevaplarken Teleütler; birbirleriyle ana dilleriyle konuşurken, kendi kendilerini ve dillerini ifade etmek için Tadar kelimelerini kullanmaktadırlar. Sayan-Altay Türklerinin büyük bir bölümü Teleütleri Baçat-Paçat olarak bilmektedir. 20. yüzyılın sonuna kadar yaşadıkları bölgelere göre Baçat, Tomsk, Altay, Chumysh gibi bazı etnik gruplara bölünerek birbirlerinden ayrılmışlardır. Şimdi daha çok Kemerova bölgesinde yaşayan Baçat Teleütleri, kendi milli kimliklerini hala korumaktadırlar yılına kadar Teleütlerin resmi olarak Güney Altaylılar arasındaki etnografik bir grup olduğu düşünülmüştür. Daha sonra onlardan bağımsız bir grup olarak bahsedilmiştir. Rusya Federasyonunun Kuzey, Sibirya ve Uzak Doğusundaki, sayıları çok fazla olmayan yerli halkın bir bölümüdürler. Antropolojik açıdan, Teleütler; Şorlar, Kumanlar ve Hakaslar ile birlikte Kuzey Altay grubuna dahil edilmektedirler. 2. Din ve Kültür Sayılarının az olmasına ve sürekli asimilasyon sürecine rağmen Teleütler geleneksel ve manevi kültür unsurlarının bazılarını korumuşlardır. Ailelerin ayin ve törenleri önemsemesi, kültürel bir özgünlüğe sahip olduklarını açıkça göstermektedir. Düğün ve cenaze törenlerindeki özellikler korunmaktadır. Tören ve şarkı türleri hala folklorun korunan belli unsurlarıdır. Teleütlerin geleneksel inançları Şamanizm ile bağlantılıdır ve bu Şamanizm diğer Sibirya Türk bölgelerindeki Şamanizm inancıyla ortak özellikler taşımaktadır. Şaman gösteri ve törenleri ile bazı inançlar (emergen, kom) hala yaşamaktadır. Önemli bir dini tabaka Ortodokslukla ilişkilidir. Altay Ortodoks Kurulu, Teleütler arasında Hıristiyanlığın yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Altay misyonerleri 19. yüzyılın sonunda, Teleütlerin yaşadığı bazı yerlerde ilk okulları açmışlardır; 20. yüzyılın başında rahipler, öğretmenler ve etnografları da kapsayan Teleüt milli aydın kesimi oluşturulmuştur. Teleüt kimliğini ve yazılı Teleüt dilini sağlamlaştırma çabaları altay-kiži varyantına dayalı Altay Özerk Bölgesinin kurulmasıyla yarıda kalmıştır. Teleütler, Altay edebi dilini kendi ana dilleri olarak kullanmak zorunda kalmışlardır da Ene-Bayat isimli Teleüt Derneği kurulmuştur (Başkan-N. P. Todyshev). Teleütler şu an henüz gelişmekte olan Tazïldar isimli milli kültür merkezi dışında herhangi bir halk kuruluşuna sahip değillerdir. Folklor, Teleütlerin manevi kültürü içerisinde önemli bir yere sahiptir. Teleüt folklorunda anıtsal sayılabilecek en önemli tür, kahramanlık destanlarıdır ( Altay Kuučun, Koziyka and Bayan-Slu ve diğerleri). Destan anlatıcılarına qayčï denilmekteydi. Teleüt-Jungar savaşları ile ilgili olayları anlatan efsaneler ve hikayeler oldukça yayılmıştır. 1

2 Müzik folkloru ise çok geniştir: tarihi, dini tören, dans şarkıları, tabïr adı verilen şarkılı bahar oyunları. Dini tören folkloru, aile törenleri (düğün, doğum günü, vb.) ile alakalı iyi dilekleri (alqïš) içermektedir. Çok eski Türk devirlerine kadar uzanan en eski folklor türü sïγït adı verilen ağıtlardır. Şaman büyüleri, aile ve kabile koruyucuları Teleüt folklorunun önemli bir bölümünü kapsamaktadır. Bir zamanlar son derece zengin olan Teleüt folkloru, şimdilerde daha çok özel ya da devlet arşivlerinde yer almaktadır. Kültürlerini çok iyi özümsemiş yalnızca birkaç yaşlı Teleüt bu folkloru hafızasında korumaktadır. Müzik folkloruna ait özellikler ise daha iyi korunmaktadır. Geleneksel meslekler ve el sanatları Teleüt yerleşim bölgesinde iki temel ekonomik ve kültürel sınıf oluşturulmuştur: Dağlık bozkır bölgelerinde göçebe hayvancılık yapan grup ve tayga steplerinde yaya olarak yapılan avcılık ile ilgilenen grup. Son yüzyıllarda Teleütler göçebe hayvan yetiştiriciliğinden (sayısız at sürüsü, koyun, sığır ve deveye sahipken) yerleşik hayvan yetiştiriciliğine ve tarıma geçiş yapmışlardır. Asıl işleri tarım, avcılık, balıkçılık ve toplayıcılıktı. Dikiş, kemer dokuma ve kuyumculuk, deri çizme üretimi, demircilik gibi bazı Teleüt el sanatlarında da bir hayli ilerlemişlerdi. Bugünlerde şehirlerde yaşayan Teleütler genellikle düşük vasıflı işlerde çalışıyor, sosyal sınıf içerisinde yalnızca %8 lik bir kısım daha yüksek ve daha ileri tahsil gerektiren işlerde çalışabiliyor. Birçok Teleüt ün yerleştiği Belovo ve Guryevo ekolojisi yoğun bir şekilde Kuzbass endüstrisi ve kömür madenlerinden etkilenmektedir. Kemerovo ilinin çevre haritasında Teleütlerin yoğun olarak yaşadıkları kırsal yerleşim yerleri ekolojik facianın yaşandığı bölgelerdir. Bu bölgeler ağır metaller, organik klor, vb. tarafından kirletilmektedir. Tahrip edilen alanlar üzerinde Teleüt tarımı sürekli azalmakta, işsizlik oranları yükselmekte, insanların yaşamsal ve kültürel standartları düşüş göstermektedir. Yemek Kültürü Geleneksel Teleüt yemekleri at ya da koyun etinden ve sütünden yapılmaktadır. Buna ek olarak avcılık, balıkçılık ve toplayıcılık ürünleri de yemekler arasında önemli bir yere sahiptir. tutmaš (haşlanmış ve kesilmiş hamurlu, soğanlı ve etli tavuk eti suyuna çorba), kun (soğan ya da sarımsaklı koyun ya da attan yapılmış sosis), t örgöm (yürek, karaciğer, akciğer ve içyağlı koyun bağırsağı dolması), güneşte kurutulmuş at eti gibi geleneksel yemekleri hala oldukça yaygındır. Rus mutfağından alındığı düşünülen büyük ay şekli verilen pelmeni ve diğer unlu yemeklerinin aynı zamanda geleneksel olduğu düşünülmektedir. Milli içecekleri sütten yapılmış olan ayran, čegen, arakı (süt votkası), varenet (kaynamış sütten yapılan ekşi bir süt ürünü) ve farklı peynir türleridir. 3. Coğrafya ve Nüfus Teleütler, Güney Sibirya daki azınlık Türk uluslardan birisidir deki son sayımlara göre teleüt nüfusu 2650 kişiden oluşmaktadır. Aynı sayımlar Kemerova bölgesi sınırlarında yaşayan 2534 kişi olduğunu ve bunların % 96 sının Belova, Çelukhoeva, Verhovskaya, Şanda, Novo-Baçat gibi kasaba ve köylerde yoğunlaştıklarını göstermektedir. Belova çevresindeki bölgelerde 1135, Belova da 790, Novokusnetsk de 304, Guryevo da 214 Teleüt yaşamaktadır. Esas yoğunluğun Büyük ve Küçük Baçat 1 2

3 nehirleri bölgesinde olması nedeniyle bu gruba baçat teleütleri denilmektedir. Etnik faaliyetlerini hala koruyan küçük Teleüt grupları Altay topraklarındaki Zarinsk ve Kytmanovo bölgelerinde yaşamaktadırlar. Ayrıca, 32 kişi Teleüt kimlikleri üzerine hak talep ettikleri Altay Cumhuriyetinin bir bölümüne yerleşmişlerdir. Gorno Altay da yaşayan Teleütler ise Altaylar tarafından tamamıyla asimile edilmiş ve çocukları da büyük bir çoğunlukla Dağlık-Altay ve Şebalinsky bölgesinde yaşamaktadırlar. Son nüfus sayımıyla, 2010 da toplam nüfusun 2643 olduğu görülmüştür. Nüfusun 1198 i şehirlerde, 1445 i ise köylerde yaşamaktadır Tarihi Arka Plan Teleüt etnik tarihi Ortaçağa kadar uzanmakta ve Teleütler kendilerini Tom nehri havzasında yaşayan ve kuzneckie Tatary olarak bilinen yerli Kıpçak Türk kabilelerinin devamı olarak düşünmektedirler. 17. yy ın başlarında Teleütler, Rus kaynaklarında -Teleutskaya Zemlitsa- Teleüt toprağı olarak bahsedilen, farklı Teleüt kabilelerinin otok ya da beylik dedikleri, ilk feodal birliği kurmuşlardır. Teleüt idarecilerinin ana yazlık alanları İrtiş nehri boyunca Yukarı-Tom bölgesinde ve Altay dağlarının eteklerinde yer almıştır. Onların kışlakları ise Tomsk ve Kuzneck arasındaki Uskat, Bačat, Inja, Čumyš nehirleri boyunca yer alan Aşağı-Tom bozkırlarıdır. Rus kaynakları bunlardan ilk defa 17. yüzyılın başlarında belye kalmyki Beyaz Kalmuklar olarak bahseder. 5. Dil a. Teleütçe ve Diğer Türk Dilleri Tarih öncesi dönemde Ket ve Ob-Ugor dilleri, erken Türkçe döneminde İran dilleri ve daha sonra Moğol dilleri ile, bugün de Rusça ve Sibirya Türk dilleri özellikle Altay edebi diliyle yakın temasları bulunmaktadır. b. Teleütçe 19.yy da dilleri, kültürleri ve yaşayış biçimleri açısından güney ve kuzeydeki Altay boyları arasındaki farkı ilk gören kişi V.I. Verbitskiy dir. Altay edebi dilinin güney ve kuzey olmak üzere iki gruba, diyalekte ayrıldığı düşünülmüştür. Güney grubu; altay-kiji, Telengit ve Teleüt olmak üzere üç diyalektten meydana gelir. Kuzey grubunu oluşturan üç diyalekt ise; Tuba, Kumandı ve Çalkandu idi. Daha sonra N. A. Baskakov, N. P. Dyrenkova gibi ünlü Türkologlar da bu tasnifi izlemişlerdir. Baskakov un tasnifine göre dilbilimsel özellikleri açısından Teleütçe Türk dillerinin Kırgızca-Kıpçakça doğu koluna aittir. Bu nedenle Kırgızca ile Teleütçeyi birleştiren bazı özellikler bulunmaktadır. Örneğin, gırtlak seslerinin uzun ünlüye dönüşümü: tuγ dağ yerine tuu, eptig yerine epte rahat. Teleütler vaftiz edilen ilk Altay topluluğudur. Altayların ilk rahibi M.V. Chevalkov bir Teleüt tü. Chevalkov, Altaylar arasında Hıristiyanlığın yayılmasını sağlayan Altay Dini Misyonu hareketinde de aktif olarak görev almıştır. Teleütçe, Altay misyonerleri tarafından temel alındığı için seçilmiştir. Bölgeye gelen misyonerler tarafından, Teleüt ağzı esas alınarak oluşturulan yazılı edebi dilin Altaydaki nüfus için faydasız olduğu görülmüştür. Çünkü oradaki nüfusun büyük bir çoğunluğu Altay-kiji varyantını kullanmaktaydı. Daha sonra, 1922 de, Sovyetler Birliği kurulduğunda Altay-kiji ağzını esas alan Altay edebi dili oluşturulmuştur. Gorno-Altay bölgesinde yaşayan Teleütler Altayca konuşan, yani Altay-kiji ağzına mensup olan halkın çoğuyla benzer özelliklere sahiptirler. Onlar Altay nüfusunun içinde eriyip kaybolmuşlardır

4 Gorno-Altay bölgesinde yaşayanlar, bir Altay varyantı olan Teleüt ağzının özelliklerini kaybettiler, diğerleri ise hala Kemerova bölgesinde yaşayan Baçat Teleütlerinin yaşadıkları bölgeye göç etmişler ve hala bu bölgede yaşamaktadırlar. Teleütçe özellikle 19.yy da bilim adamlarının ilgisini çekmiştir. Teleütçe yle ilgili ilk bilimsel veri ve malzemeler, Altay Dini Misyonu üyesi olan Güney Sibirya Türk dilleri araştırmacılarının eserlerinde bulunmaktadır. Altay Dili Grameri (1869) Altay dağlarındaki dillerin gramatikal yapıları, özellikle Teleüt dili malzemelerine dayandırılarak tanımlanmıştır. Altay Teleüt dili esas alınarak hazırlanmış gramer yapısı üzerine bir açıklamadır. Ünlü Türkolog V.V. Radloff ve misyoner V. M. Verbitsky 19.yy daki Altay boyları araştırmasına çok fazla katkıda bulunmuşlardır. V. Radloff bu konuda ilk yazılanları Almanca ya çevirmiş ve Güney Sibirya da Dzhungar Steplerinde Yaşayan Boyların Halk Edebiyatı Örnekleri (Radloff, 1866) adlı eserlerinde açıklanan pek çok Teleüt metnini dünya biliminin kullanımına sunmuştur. Aynı zamanda V. Verbitsky, Altay Dini Misyonu nun başrahibi, Teleüt folkloruyla ilgili çalışmalarını The Altay People (Altay halkı) (1870) adlı kitabında toplamış ve yayımlamıştır. Ayrıca The Dictionary of the Altay and Aladag Dialects (Altay ve Aladağ Şiveleri Sözlüğü) adlı bir eser daha yayımlamıştır. Daha sonra Radloff un A dictionary experience of Turkic dialects ( , v. I-IV) isimli sözlüğü yayımlanmıştır. Bu eser, Teleüt dili verilerinin iyi bir şekilde yansıtıldığı Güney Sibirya Türk dillerinin ilk sözlükbilimsel araştırma çalışmasıdır. Mevcut durumda, Teleütçenin bütün dil özellikleri ya yeterli bir biçimde ya da hiç çalışılmamıştır (Fisakova nın çalışmaları dışında). Teleütçenin Çağdaş akademik bir grameri ve çağdaş bir sözlüğü de bulunmamaktadır. Kemerova bölgesinde izole bir biçimde konuşulan Teleütçe yazılı biçim olarak edebi Altaycayı kullanamaz, okullarda öğretilmez ve edebi Altayca ağız sistemi içinde yer almaz. Bağımsız bir dildir. Bilimsel yazında bu dil için başka bir isim yoktur. Bazı araştırmacılar bu dil için Baçat-Teleütçesi adını kullanır. Teleütçe yazısız olarak devam eden bir Türk dilidir. c. Ses Bilgisi Teleütçe yi Altaycadan ayıran birçok ses özelliği bulunmaktadır. Ünlü Sistemi: Teleüt ağzındaki ünlü fonemler, sekiz kısa ve sekiz ünlü fonemi (a, o, ї, u, α, ö, i, ü) Türk ünlü sistemi temel alınarak belirlenmiştir. Uzun ünlüler yarı ünlü arasındaki ünsüzlerin birçoğunun düşmesiyle oluşmuştur. Dudak uyumu edebi Altaycadaki gibi tutarlı değildir. Alt. qurut yerine tel. qurїt syrchik (ulusal bir peynir türü), alt. susqu-tel. susqї kepçe gibi kelimeler bu duruma örnek olarak verilebilir. Teleütçe iki heceli kelimelerin son hecesindeki a yı ї ye çevirmektedir (a > ї). Örneğin; Altayca alγan- Tel. alγїn aldı, Alt. qayda- Tel. qaydї nerede gibi. Alt. biyik- Tel. piik yüksek ; Alt. kiyik- Tel. kiis kalın keçe ; Alt. kiyim-tel. kiim kelimeleri de yarı ünlü y nin düşüşüne örnek olarak verilebilir. Ünsüz sistemi tam ya da kısmi gerileyici benzeşme ve yarı ünlü durumundaki ötümsüz ünsüzlerin varlığıyla nitelendirilmektedir. Alt. tize- Tel. tise diz örneğinde görüldüğü gibi. Altaycada patlayıcı ağız ünsüzü ötümsüz t ve sızıcı ağız ünsüzü y yerine ağız ünsüzü patlayıcı ötümlü d (isteğe bağlı) kullanılmaktadır. alt. d alaŋ- tel. t alaŋ, yalaŋ yalın, düz, sade ; alt. d astїq-tel. t astїq, yastїq yastık kelimeleri bu duruma örnek olarak verilebilir. 4

5 d. Biçim Bilgisi Teleüt morfolojisi eklemeli sistemle ifade edilir. Morfolojik açıdan isimler sayı, hal, iyelik, ek-fiil; fiiller ise kip, zaman, kişi, sayı, görünüş, accionsart, çatı, olumsuzluk kategorilerine sahiptir. Gelişmiş bir yer/mekan durum dizgesine sahiptirler. Fiil: Genellikle hareket, kip, aspekt-zaman anlamları art fiillerle kurulan analitik fiillerle ifade edilir. Bitimsiz fiillerin gelişmiş bir dizgesi vardır: Sıfatfiiller çok fonksiyonlu biçimlerdir. Sayısız zarffiil biçimleri ve isimfiiller vardır. Ad soylu ve fiil soylu kelime yapıları dilbilgisel bir düzen ile açıklanabilir: En fazla ad soylu kelime yapısı sözlüksel morfem, çokluk eki, aitlik eki, hal ekinden; en fazla fiil soylu kelime yapısı sözlüksel morfem (kök ya da türemiş sözcük, muhtemelen accionsart özellikleriyle), olumsuzluk eki, kip, kişi ekinden oluşmaktadır. Baçat Teleütçe sinde birçok kısalmış biçimler vardır. İsimlerin ve zamirlerin ilgi durumları kısalmıştır. Örneğin: Alt. Meniŋ-Tel. meŋ benim ; alt. Kižiniŋ-Tel. kižiŋ kişinin. Altayca Şimdiki zamanı gösteren -a tur biçimi Baçat-Teleütçesinde neredeyse kullanılmamaktadır. Şimdiki zamanı ifade eden esas biçim -їp zarf-fiili + čat yat-, yaşa- yardımcı fiil yapısıyla kurulmaktadır. Bu yapının Ortak Şimdiki Zamanın durumundaki gelişimi geniş zaman eki -ça: alčam alırım biçiminin sentezlenmesi ile ortaya çıkmıştır.. Sıfat-fiilli biçimler de ifade eden biçim de aynı süreci geçirmiştir (-turγan, -čatqan). Sözdizimsel Sistem Teleütçe nominatif dil yapısına sahiptir. Cümledeki normal öğe sırası: özne-nesne-yüklem biçimindedir. Cümlenin bağımlı sözdizimsel parçaları (ek-fiilli ve ek-fiilsiz) baştan önce gelir. Sözdizimsel ilişkiler yan cümlelerdeki bitimsiz fiil biçimlerine sahip tek bitimli karmaşık cümlelerle ifade edilir. e. Sözcükbilim ve Sosyo-linguistik Görünüm Sözvarlığı Teleütçe sözvarlığının genel özelliği Moğolca nın gözle görünen, Arapça ve Farsça nın ise zayıf bir etkisinin olmasıdır. Teleütçe nin söz varlığını tarihsel gelişimi içerisinde açıklarsak bir takım temel katmanlara ayrıldığını görmek mümkün olacaktır. En eski katman tüm Altay dilleri için ortaktır. Sonraki katman tüm Türk ve Moğol dilleri için de ortaktır. Teleüt sözvarlığının büyük bir çoğunluğunu oluşturan Moğolca ödünç kelimeler daha yeni bir katmana işaret etmektedir. Son olarak Rusçadan Teleütçe ye girmiş olan kelimeler en yeni ödünçlemelerdir. Çağdaş Teleüt kişi isimlerinin büyük bir bölümünün Rusça isimlerden oluşması bu duruma örnek olarak verilebilir. Üç parça kişi adları modeli de (soyisim+ isim+ baba ismi) Rusçadan alınmıştır. Teleüt tiponimi çalışmaları, Teleütlerin şu an yaşadıkları topraklarda Moğolcadan birçok yer ismi aldıklarını göstermektedir. Ancak yer isimlerinin büyük bir kısmı Türk dillerine kadar uzanmaktadır, bu arada, yer isimlerinin önemli bir kısmı Eski Türkçe, Altayca, Kırgızca, Hakasça, Şorca ve diğer komşu Türk dilleriyle tutarlılık göstermektedir. 5

6 Farklı bölgelerde yaşayan Teleütler ve sözvarlıklarındaki değişiklikler; Tablo no:1 Altay yazı dili Dağlık Altay Teleütçesi Kemerova-Belovo Teleütçesi bozu bozu tel nik buzağı čïmalï qïmïsqa küzürim karınca bisle pispile pis mïnaŋ bizle/bizimle Sosyo-Linguistik Görünüm Bugün dili koruma ana konulardan birisidir, belki de Teleüt modern kültür hayatının en önemli konularındandır daki verilere göre Teleütlerin yalnızca %56 sı evlerinde çocukları ile ana dilde konuşmaktadır. Teleütçe nin herhangi bir yasal statüsü bulunmamakta, yalnızca aile içerisindeki iletişimde ve geleneksel ekonomiyle ilgili faaliyetlerde Teleüt grupları tarafından kullanılmaktadır. Şimdilerde ise durum gittikçe kötüleşmektedir. Teleütçe yalnızca Belovskiy çevresindeki Bekovo köyünde (Kemerovo bölgesi) bir okulda okutulmakta; ama burada bile dersler isteğe bağlı olarak verilmektedir. Dili popüler hale getirmek için çocuk el kitapları ve Teleütçe-Rusça sözlük yayımlanmıştır. Ancak bu teşebbüs, bu büyük ve zorlu iş için yalnızca ilk adımdır deki Rus nüfus sayımına göre Teleütlerin %52 si Teleütçenin ana dilleri olduğunu düşünmekte; ama D. M. Nasilov un savına göre yalnızca % 1.9 u dillerini konuşabilmektedir. Teleütçe, unutulan bir dil olarak The Red Book Russian People s Languages e dahil edilmiştir. [2002] f. Teleütçe Özgün Bir Metin Örneği 17 Ağustos 1991 de D.A. Funk un yazdığı Aktandas adlı masaldan bir parça. (Funk 2006: 29-33) 1. Ozo, ozo poltїr. 1. Uzun uzun yıllara önceydi. 2. Pir qaannїŋ qїzї t attїr. 2. Orada bir hanın kızı yaşıyordu. 3. Ol qaannїŋ qїzї adї polγon Talїm-qїs. 3. Bu hanın kızının adı Talym-Kys du. 4. Talїm-qїsї cїrayї yaqїncaq poltїr. 4. Talym-Kys un yüzü güzeldi. 5. Qoltuγa paratan caaγї yet kelgende, anї qudalazїp köp kizi kelgen. 5. Evlenme vakti geldiğinde birçok kişi onunla yakından ilgilenmeye başladı. 6. Piydiŋ uuldarї-da, qaannїŋ-da uuldarї alalbaγandar. 6. Şehzade ve hanların oğulları ona evlenme teklif etmeyi başaramıyorlardı. 7.Talїm-qїs poyїnїŋ tabïšqaqtarï taptïrγanda, pirüzi-de tabalbay aaŋ učun Talïm-qïs alarγa parbaγan 7. Talym-Kys bilmecelerini sorduğu zaman, hiç kimse onları tahmin edemedi, bu yüzden de evlenmedi. 8. Payat kečire t er üyde yatqan Aqtandas dep abïšqa. 8. Yaşlı bir adam olan Aktandas nehrin karşısında bir yeraltı sığınağında yaşıyordu. 9. Pir qatap Aqtandas payatqa kelgen palïq aŋdïyirγa. 9. Bir zamanlar Aktandas balığa gitmiş. 10. Kört et, Talïm-qïstïŋ yalčïzï qaat kelt et suuγa. 10. Talym-Kys un hizmetçisini suyun üzerinde yürürken görmüş. 11. Uuzïn tiktir qoytïr: M,m,m tept et 11. Ağzı dikilmişti: M,m,m - konuşmayı denedi. 6

7 12. Aqtandas qïčïrïbalïp, uuzïn sögö tartïbiygen, suraybeedi: Uuzïŋdï nerek qoyt et? 13. Talïm-qïsqa quda kelt adïlar, ol alarγa tabïšqaq taptïrt et. 12. Aktandas onu çağırdı. Ağzını eski haline getirdi ve Ağzın niçin dikildi? diye sordu. 13. İnsanlar Talym-Kys a evlenme teklif etmeye geldiklerinde, o onlardan bilmecelerini çözmesini istedi. 14. Tabïšqaqtarïn tabalbaγan, qoltularγa parbayat. 14. Eğer bilmeceyi tahmin etmezlerse, o evlenmeyecekti. 15. Aaŋ tabïšqaqtarïn men le pilt am. 15. Ben onun bilmecelerini bilen tek kişiyim. 16. Aaŋ učun meeŋ uuzïmdï tik qoyt et. 16. Bu yüzden ağzım dikili. 17.Aqtandas suraybeedi: Qandïy tabïšqaqtar? 17. Aktandas sordu: Nasıl bilmeceler? 18. Yalčï qaat ayt pert et tügeze. 18. Hizmetçi ona her şeyi söyledi. Kaynaklar Altajskij fol klor (1995). Gorno-Altajsk. Fisakova, G. G. (1977). Bačatsko-teleutskije teksty, pogovorki i zagadki. In. Jazyki narodov Sibiri, s. ( ). Fisakova, G. G. (1976). Vzpomogatel nye glagoly v jazyke bačatskix teleutov. In: Yazyk bačatskix teleutov. Kemerovo, s. ( ). Funk D. (1999). Les Teleoutes, le peuple qui n existait pas. Siberie II. Questions siberiennes. Histoire. Cultures. Litterature. s. ( ). Funk D. (2004). Teleut Shamanhood: Some Unknown Pages of Ethnographic Studies. (Budapest). 12, 1-2, Budapeşte: s. (97-113). Shaman Funk D. (2004). Teleutian Shamanism (Ed. Mariko Namba Walter and Eva Jane Neuman Fridman). Shamanism: an encyclopedia of world beliefs, practices, and culture. Santa-Barbara, Denver, Oxford: ABC-CLIO, II, s. ( ). Funk D. (1996). The Teleut Ritual Chymyr: Exorcism and Explanation // Anthropology and Archeology of Eurasia. Yaz 35, 1. s. (83-104). Funk, D. A. (2006). Teleutskij fol klor. Moskova: Nauka. Funk, D.A. (2006). Teleuty. In: Tjurkskie narody Sibiri. Moskova: Nauka, s. ( ). Jazyki narodov Rossiji. Krasnaja kniga. Ėnciklopedičeskij slovar -spravočnik. -Moskova: Academia, S Kučigaševa, N.A. (1981). Terminy rodstva v teleutskom dialekte altajskogo jazyka // Voprosy izučenija altajskogo jazyka. Gorno-Altajsk, s. (87-98). Radloff V.V. ( ). Opyt slovarja tjurkskix narečij. SPb., s. (1-4). 7

8 Radloff W. (1866). Die Sprachen der turkischen Stämme... Theil 1: Die Dialekte des eigentlichen Altaj: der Altajer u. Teleuten, Lebed-Tataren, Schoren und Sojonen. St.-Pbg., s. ( ). Rjumina-Syrkaševa, L. T., Rjumin N. M. (2002). Russko-teleutskij slovar. Orus-teleut sözlik. Kemerovo. Rjumina-Syrkaševa, L. T., Kučigaševa, N. A. (1995). Teleut-orus sözlik. Teleutsko-russkij slovar. Kemerovo: s. (119). Rlumina-Syrkaševa, L.T. (2003). Teleutskij slovar antonimov, omonimov, palindromov, sinonimov. Kemerovo. Tokmašev M.G., Tokmašev D.M. (2005). Russko-teleutskij razgovornik. Orus-teleut ermekteri. Novokuzneck: s. (116). Verbickij, V. (1884). Slovar altajskogo i aladagskogo narečij tjurkskogo jazyka. Kazan, s. 498). 8