Kültür kelimesinin ortaya çıkışından bahseder misiniz?

Transkript

1 Son dönemin önemli İslam mütefekkirlerinden Abdurrahman Arslan Hocamız ile kültür, medeniyet ve uygarlık kavramlarının kökenleri üzerinde konuştuk. Abdurrahman Arslan Hoca bu mülakatımızda Medine den türetilen ama içi Batılılar tarafından doldurulan medeniyet kavramının arızalarını masanın üzerine döktü. Din olgusunun yerine kültür ve medeniyet olgusunun konulmaya çalışıldığının henüz birçokları farkında değil. Birilerinin Müslümanlara Medine ye göç ederken ilk Müslümanların medeniyet kurmak veya bir medeniyeti yüceltmek gibi bir kaygılarının olmadığını hatırlatması gerekiyor. Bu açıdan bu mülakatın ufuk açıcı olmasını ümit ediyoruz. Kültür kelimesinin ortaya çıkışından bahseder misiniz? Kültür cult kökünden gelir o da din, mezhep, tarih, çığır anlamına gelir. Batı daki karşılığı olan cultivation ise toprağı ekip biçmek anlamına gelir. Ziya Gökalp Farsça ekip biçmek anlamına gelen hars kelimesini kullanmıştır. Hıristiyanlığın tarihi süreci içerisinde aslında kültür kelimesinin irfanî bir anlamı vardı. Bir Hıristiyan ın gözünde toprağı ekip biçmek o toprağın vermiş olduğu bereketin hikmetini yakalamaktır. Toprak vesilesi ile insanoğluna verilen o lütfun bir bakıma bilincine varmaktır. Sıradan bir toprağa bir tohum atıyorsunuz Allah onun karşılığını size bereketlendirerek kat be kat veriyor. Bunun sırrına erme becerisidir. Kültür ün bu anlamı bizdeki irfani bakışla aşağı yukarı bir benzerlik taşımaktadır. Yani Hristiyanlıkta bahsettiğimiz o ince tefekkür kabiliyetini taşımak anlamına gelen kültür İslam a da tam da uymaktadır. Kültür çok malumat sahibi olmak değildir. Ama kültür kavramı ulus devletle birlikte vatandaşın kimliğini tanımlamakta bir araç olarak kullanılmıştır. O geleneksel kökünden koparılmıştır. Bu anlamda kültürün de insanoğlunun geçmişini ilkellik olarak algılayan medeniyet kavramının da Müslüman açısından kullanışlı kavramlar olmadığını düşünüyorum. Müslümanların kültür kavramına karşı çıkmaları gerektiğini savunuyorum. Çünkü kültür kavramı eski bir kavram değil yeni bir kavramdır. Eğer kültür kavramı olmasaydı ulus devlet vatandaşına kimlik veremezdi. Kültür insanların kimliğinin kökeni olarak kabul edilmektedir. Ben de buna itiraz ediyorum. Kültür kendi tanımı gereği ile benim kimliğimin kaynağı olamaz. 1 / 8

2 Bizim; Dinimizde var yerine kültürümüzde var ifadesini kullanmamız bile bu hastalıklı kavramın neyin yerine türetildiğini ortaya koyuyor. Evet, bu meselenin öneminin farkında değiliz. Eğer Müslümanlar illa da bir kültür aramak istiyorlarsa Müslüman ların kültürü sünnet olabilir. Çünkü sünnet bizim kim olduğumuzu, nasıl davranacağımızı, hem düşünce olarak hem de amel olarak düzenleyen asıl unsurdur. Dolayısıyla bizim referans kaynağımız kültür olamaz. Bir Müslüman olarak kültür bana kim olduğumu söyle yemez Onun böyle bir hakkı da yoktur, gücü de yoktur. Müslümanın amellerini hangi kalıpta ifade edeceğini yalnızca sünnet söyleyebilir. Kültür ancak ulus devletin, laik bir vatandaşın kabul edeceği bir şeydir. Ben İslam Kültürü diye bir şeyin olduğunu da kabul etmiyorum. Çünkü kültür tanımının kökenine baktığımızda bizim kabul edebileceğimiz bir şey değil. Tanımı gereği insana kimliğini bildirir ona kim olduğunu söyler. Ben bu kültür meselesini belki on yerde anlattım ama dinleyenlerin zihinlerinde oturmadı bu söylediklerim. Ya hocam ama kullansak ne olur dediler. Niye? Çünkü zihninde kültüre bir karşılık arıyor. Diyorum ki: Bu kelime çıkmadan önce Müslümanlar ne diyorlardı, töre mi diyorlardı, gelenek mi diyorlardı, sünnet mi diyorlardı; adet mi diyorlardı; öyle bir şey kullanalım. Müslüman dünyada medeniyet kavramının ortaya çıkışından bahseder misiniz? Batı da medeniyet kavramı 1775 yılından itibaren kullanılmaya başlıyor. Medeniyet kelimesinin Müslüman dünyada kullanılışı ise 1838 tarihine uzanıyor. Bundan önce medeniyet kavramına biz rastlamıyoruz. Hatta Batı daki medeniyet anlamına gelen city, civilization kavramına karşılık arandığında hazeri ve bedevi kavramlarından yola çıkarak hazeriyat kavramını kullanıyorlar. Denilir ki II. Mahmut bu kavramı sevmemiştir, sevmediği için de medine den yeni bir kavram türetilmeye çalışılmıştır. Hakikaten kavramın türetiliş biçimine baktığımız zaman batıdaki gibi bir yol izlenilmiştir. Bu yolda da şehir esas alınmıştır çünkü Batı da medeniyet ile şehir ve şehirleşme aynı anlamlara gelir. Dolayısıyla Batı, medeniyeti şehirleşmeyle başlayan bir süreç olarak görür. Şehirleşmeden öncesini de insanoğlunun tabii hali, vahşi hali yani ilkel olarak düşünür. 2 / 8

3 Uygarlık kavramı ne zaman kullanıl maya başlıyor? Medeniyet kavramı aşağı yukarı 1940 lara kadar medine den türetilen bir kavram olarak kullanılıyor. Kırklardan itibaren öz Türkçe cereyanının yaygınlaşması ile birlikte onun yerine uygarlık kavramı kullanılmaya başlıyor. Uygarlık kavramı da ırkçı bir okumayla tarihte Türklerin kurmuş olduğu devletler içerisinde Batılı anlamda en uygarının Uygurlar olduğunu düşünerek bu kelimeden uygarlığı türetiyorlar. Batıdaki civilization un karşılığı olarak. Bir kesim medeniden türetildiği için medeniyet kavramını çok sevimli buluyor ve bu kelimeyi kullanıyor. İslamcı veya muhafazakar kesim bu kelimeyi tercih ediyor. Fakat laik veya ırkçı olanlar da kavramın Uygurlardan türetilmiş olan uygarlık kelimesini kullanıyorlar. Medeniyet kavramı insana tarihi bir perspektif mi sunmaktadır? Medeniyet kavramı insana tarihle ilgili iki algı sunar. Bu algılardan biri medeniyet kavramının oluşumu içerisinde insanın kökeninin ilkelliğe dayandığı kabulüdür. Bu bizim açımızdan kabul edilir değildir. Çünkü bizim Âdem ve Havva nın yeryüzüne ilk geldiklerinde köken olarak bir ilkellikten evrim geçirerek mükemmele doğru gittikleri şeklinde bir kabulümüz söz konusu olamaz. Bu kabul sosyolojinin ürettiği bir tarih yorumudur. Biz biliyoruz ki Hz Âdem ve Hz Havva birçok bilgiyle donatılmış olarak yeryüzüne gönderilmişti. Ve onların insanca ve bir mümin olarak yaşayacakları bir donanım onlara öğretilmişti. Aynı zamanda da Cebrail tarafından sürekli kontrol altında tutulmuş ve sürekli yol gösterilmişti. Dolayısıyla insanoğlunun kökenine bir ilkellik bir vahşilik algısını koymak bence İslam açısından mümkün değildir. Tarihsel süreç içinde biz şunu görüyoruz ki insanlar kıtlıktan tutun da savaşlara kadar bir sürü sebepten dolayı göçebeliği tercih ediyorlar. Bunu bir hayat tarzı haline de getiriyorlar. Fakat vahiy kaynaklı bütün dinlere baktığımızda bir kere bu göçebeliği sevmiyorlar. Dolayısıyla da göçebelikten yerleşik 3 / 8

4 hayata geçirmek istiyorlar. Zaten sosyalleşme de insanoğlunun yerleşik hale gelmesiyle başlıyor. Bu perspektif Müslümanca bir perspektif olmasa gerek, öyle değil mi? Medeniyet kavramı bize tarihi okumak gibi bir perspektif sunuyor. Ama bu perspektif İslami bir perspektif değil Batılı bir perspektiftir. Medeniyet kavramının muhtevasına baktığımızda onu Müslüman ların tanımlamadılar. Batıda tanımlanmış haliyle onu alıp sahip çıktılar. Dolayısıyla medeniyet kelimesinin en büyük tehlikesi bir toplumun dini tecrübesini ikinci plana itmesidir. Ona nötr bir kimlik vermesidir. Sekülerleştirilmiş bir toplumun tarihi tecrübesine karşılık olarak kullanılmaktadır. Mesela biz Hıristiyanların tarihsel tecrübesi yerine Batı medeniyeti diyoruz. Bu modernleşme süreçleri ile başlayan bir olaydır. İlk defa Batı da medeniyet kelimesini çok yaygın bir şekilde kullananlar Fransızlar olmuştur. Daha sonra Almanlar Avrupa nın Fransızlaştığını düşünerek veya böyle bir endişeye kapılarak onların yaygınlaştırdıkları medeniyet kavramına karşılık onlar da kültür kavramını öne sürmüşlerdir. Fransızların medeniyeti tanımladıkları gibi onlar da kültür kavramını tanımlamaya ve yaygınlaştırmaya çalışmışlardır. Medeniyet perspektifi ile tarihe bakmanın çok yaygın olduğunu söyleyebilir miyiz? 4 / 8

5 Günümüzde benim gözlemlediğim kadarıyla yeni kuşak medeniyet kavramından hareket ederek yani Batı nın tarihe bakış usulüyle tarihine bakıyor. Yani sürekli olarak tarihin ve zamanın daha iyiye gittiğini kabul eden ilerlemeci ve tekamülcü bir medeniyet perspektifiyle bakıyor, tarihi daha kötüden daha iyiye giden bir süreç olarak algılıyor. Biz tarihin böyle bir süreç işlediğini kabul edemeyiz bir Müslüman olarak. En azından ben böyle düşünüyorum. Tarihte çürüme de vardır neşvünema bulma da vardır. Eğer neşvünema bulma dönemini söz konusu edersek bu peygamberlerin geliş dönemlerine denk gelir. Eğer insan medeniyet algısında olduğu gibi tarihi süreç içinde kemal noktasına doğru gidiyor olsaydı o zaman peygamberlere gerek kalmazdı. Bu da hayal kırıklığına yol açabilir. Bu şekilde tarihe bakmak çok cazip geliyor gence Bir de tarihe bakma hususunda bir kolaycılık getiriyor. Belki de bunun için bu kadar revaçta Medeniyet kavramından yola çıkarak bir gelecek tasavvuru yapmamız doğru mudur? Biz yarının var olup olmadığını bilen ve onu o şekilde tasavvur eden insanlarız. Bu geleceğe dair hesap yapıp yamayacağımız anlamına gelmez. Hz. Yusuf un kıssasına göre geleceğe dair planlar yapmamız gerektiğini biliyoruz. Ama bu hesap modern anlayışın yaptığı hesap gibi değildir. Çünkü modern anlamdaki geleceğe dair hesap Allah ın iradesini dışlamış bir hesaptır. Böyle bir hesabı bence Müslüman zihnin yapmaması gerekir. Medeniyet kavramından yola çıkarak bir gelecek tasavvurunda bulunmak benim geleceğimi ipotek altına almak demektir. Tarihte hiçbir peygamber ve hiçbir vahye muhatap olan insan topluluğu geleceği bu şekilde kavramadılar. Onlar inançlarını yaşadılar ve onlar inançlarının belirlediği bir daire içerisinde kalmaya çalıştılar. Yani onlar üretirken, tüketirken, yaşarken, ölürken inançlarının kriterlerini kullandılar. Bunları yaparken nereye vardılar ne ortaya koydular siz onu sonradan medeniyet olarak tanımlıyorsunuz. Ama vahye muhatap olan ilk insanlar bunu tarihte böyle düşünmediler. Bu ideali insana önceden vermek insanın özgür alanını kısıtlamak demektir. Müslüman beyni Batı kurgusu kavramların işgali altında diyebilir miyiz? 5 / 8

6 Medeniyet gibi böyle birçok kavram sonradan türetilmiştir. Mesela özgürlük kavramı da bunlardan biridir. Müslümanlar adalet peşinde mücadele ederken aynı zamanda da özgürlüğü tanımlıyorlardı. Özgürlük rönesanstan itibaren birey merkezli olarak yeniden içeriklendirilmiştir. Kavramların anlamları postmodernizmle birlikte değişime uğruyor. Mesela özgürlük bir toplumun siyasal özgürlüğü olarak anlaşılıyordu oysa bugün böyle anlaşılmıyor. Bu özgürlük birey in kişisel özgürlüğü olarak anlaşılıyor. Mesela eşitlik kavramı da böyle Müslümanlar İslam ın adaletini bırakıp eşitlik ideolojisini benimsediler. Medeniyet Medine den türetiliyor dediniz. Peki, Medine ye göç eden ilk Müslümanlarda bir medeniyet perspektifi var mıydı? Mesela medeniyet için mi çalışıyorlardı? Medine bir medeniyetin değil dinin yaşandığı bir yer anlamına geliyor. Hz Peygamber bir medeniyetin temelini atmamıştır ama bir vahyin nasıl yaşanacağının örneğini sunmuştur. Benim için önemli olan bir medeniyet kurmak değil benim için önemli olan bu dini yaşamak ve onu yaşamama mani olan her şeyi de zararsız hale getirmektir. Medine ye hicret eden ilk Müslümanlar da Benim bu yaptığım dinime uygun mudur, vahye uygun mudur, sünnete hadise uygun mudur bunu düşünüyorlardı. Medeniyet için değil dini için çalışıyorlardı. Zaten böyle bir şeyi Müslüman tahayyül edemez. Medeniyet için çalışmak da ne demektir? Bu, dini ihmal etmek demektir. Siz diyeceksiniz ki Efendim medeniyet için çalışırsam dinim için çalışmış olurum. Yok, böyle bir şey O günün Müslümanları Allah ın rızasını kazanmak için mücadele ediyorlardı. Bugünün Müslümanları Batı dan öğrendikleri medeniyet kavramından hareket ederek onların bu yaptıklarını yeniden kavramsallaştırıyorlar. Ben kişisel olarak bunu sağlıklı bulmuyorum. Yeni bir medeniyet söyleminin arızaları nelerdir? Medeniyet yeni olabilir mi mesela? 6 / 8

7 Hayır, Müslümanlar açısından bu asla düşünülemez. Modern medeniyet mesela Hıristiyanlığın söylediğinden yeni bir şeydi. Ama bütünüyle yeni değildi. Ama modern medeniyet Hıristiyanlık olmasa olamazdı. İslam açısından ise böyle bir kelimeyi telaffuz etmek bile absürttür. Köklerini değiştirmek demektir, böyle şey olur mu? İkinci olarak da bizde yeni ve eski arasında böyle bir kopukluk olamaz. Yeni medeniyet demek temel kabullerini yeni bir yerden alan medeniyet demektir. Bizim muhkemlerimiz vardır, biz bu temel kabulleri terk edemeyiz ki bu mümkün mü? Aslında Müslümanlar medeniyet derken burada düşündükleri büyük bir oranla rasyonel bir kurgudur. Öyle tarihteki Müslümanların tecrübesini çok göze alarak yapılmış bir şey değil. Burada İslamcılığın bir çıkmazı var. Batı uygarlığı karşısında kendi aşağılık kompleksinden hareket ederek İslam uygarlığını tasarlamıştır. Ama bu tasarlamadaki mantık batı uygarlığının bir kopyasıdır. Yenilik algısı da bu uygarlığın temel bir kabulüdür. Müslümanlar bunu kabul edemezler. Yeni nedir? Her gün televizyonda yeni yeni yeni dün gördüğümüzü bir daha görmek istemiyoruz. İslam da yenilik bir ölçüde olsa da değişmez muhkemler de vardır. Biz her gün aynı namazı kılıyoruz. Bu yenilik söylemi Batı medeniyeti karşısında Müslümanın aşağılık kompleksini tatmin için uydurduğu bir söylem. Batı medeniyetinden söz edebiliriz değil mi? Hıristiyanlar emperyalist diyemeyiz ama Batı medeniyeti emperyalist deriz. Çok yaşayın, çok yaşayın!. Bir kere şu tespiti yapalım, İslam la Batı medeniyeti arasındaki çekişme İslam la Hristiyanlık arasındaki bir çekişme değil. Modern uygarlık ile İslam arasında bir çekişmedir ve bu modern uygarlık ile Hristiyanlık da bir çekişme yaşamaktadır. Önce bu tespiti yapalım. Bugün İslam la Batı da ister medeniyet dediğiniz ister modernlik dediğiniz şey arasındaki bir gerilim var. Onun temel kabulleri, insan tanımı, toplum tanımı, kainat tanımı, akıl tanımı; bütün bunlar ile İslam uyuşamıyor. Bunlarla aslında Hristiyanlık da uyuşamıyor. Bakın dikkat edin papa sürekli olarak klonlamaya karşı çıkıyor, aile planlamasına karşı çıkıyor, bir sürü şeye karşı çıkıyor. 7 / 8

8 Medeniyet kurmak ifadesi de bir arıza değil midir? Medeniyet, kurulan bir olgu mudur yoksa kendiliğinden oluşan mı? Tarihteki bütün medeniyetler kendiliğinden oluştu. Hiçbir dini topluluk biz bir medeniyet kuracağız diye işe başlama mıştır. Biz dinimizi yaşayacağız, onun belirlediği bir hayat nizamı içinde şehirlerimizi kuracağız demişlerdir. Burada medeniyet kurma söz konusu değildir. Yeni bir şey kurma düşüncesi modern döneme ait bir hastalıktır. Bir de bizim medeniyetimiz yenildi diyenler var? Bu konuda ne söylemek istiyorsunuz? Bir Müslüman olarak bilgimim, inancımın, yapıp ettiklerimin geri olduğunu, onlardan aşağı olduğunu düşünmüyorum. Onların silahların çokluğu yönünden üstünlükleri var. Onlar sahip oldukları teknoloji sayesinde üstün olduklarını düşünüyorlar. Biz ise bunu bir ölçüt olarak kabul edemeyiz. 8 / 8