T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI FIRKA-İ İSLÂHİYE AKİF BİLGE ÇELİK YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI FIRKA-İ İSLÂHİYE AKİF BİLGE ÇELİK YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ HAZİRAN

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI FIRKA-İ İSLÂHİYE Danışman: Prof. Dr. Ahmet EYİCİL Akif Bilge ÇELİK YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Haziran 2008

3 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI FIRKA-İ İSLÂHİYE AKİF BİLGE ÇELİK YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No: Bu Tez 20/06/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Prof. Dr. Ahmet EYİCİL Doç. Dr. Orhan DOĞAN Yrd. Doç. Dr. Hasan ALTINZENCİR DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ FIRKA-İ İSLÂHİYE Akif Bilge ÇELİK DANIŞMAN: Prof. Dr. Ahmet EYİCİL Yıl: 2008, Sayfa: 164 Jüri : Prof. Dr. Ahmet EYİCİL : Doç. Dr. Orhan DOĞAN : Yrd. Doç. Dr. Hasan ALTINZENCİR Osmanlı Devleti nde XIX. yüzyılda merkezi yönetim zayıflayınca çeşitli bölgelerde isyanlar ortaya çıktı. Anadolunun güneyinde Çukurova ve Amik ovası, Maraş ve Antep bölgelerinde merkezi yönetimin zayıflaması sonucunda ortaya çıkan durumdan faydalanan hanedan aileler ve konargöçer aşiretler isyan etti. Mahalli yönetimi güçlendirmek, isyancıları kontrol altına almak ve bu bögelerde asayiş ve huzuru sağlamak amacıyla Fırka-i İslâhiye adı verilen bir ordu kuruldu. Bu ordu, konargöçer aşiretleri iskân etti, çeşitli kazalar ve köyler kurdu, siyasî, ekonomik ve idarî düzenlemeler yaptı. Bugün önemli bir demografik ve ekonomik gücü olan Osmaniye ili, İslâhiye, Hassa kazaları ve pek çok köy bu ordu tarafından kuruldu. Türkoğlu ilçesi ile buraya bağlı bazı köyler, Kılılı kasabası yine bu ordu tarafından kuruldu. Fırka-i İslâhiye aynı zamanda bölgede ihtiyaç duyulan imar faaliyetlerini de yürüttü. Yapılan ıslahat çalışmaları sonunda uzun yıllardanberi boş ve harap bir şekilde kalmış olan yerler imar edildi, konargöçerlerin sebep oldukları düzensizlikler ortadan kaldırıldı. Bu çalışmada Fırka-i İslâhiye nin yaptığı faaliyetler, Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan belgelerden ve yazılı literatürlerden yararlanılarak ortaya konuldu. Anahtar Kelimeler; Maraş, Fırka-i İslâhiye, Çukurova, Türkoğlu, Hassa, İslâhiye, Konargöçerler. I

5 DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA THESIS FIRKA-İ İSLÂHİYE Akif Bilge ÇELİK Supervisor: Prof. Dr. Ahmet EYİCİL Year : 2008, Pages: 164 Jury : Prof. Dr. Ahmet EYİCİL : Assoc. Prof. Dr. Orhan DOĞAN : Assist. Prof. Dr. Hasan ALTINZENCİR In the XIX th century the central authority had weakened in the Ottoman Empire, there had been appeared rebels in some regions. As a result of the weakness of the central authority some dynastic families and nomadic tribes, who were took advantage for this weakness, revolted in the South of the Çukurova, Amik Plain, Maraş and Antep regions. In order to strength the regional government, to take undercontrol the rebellions and to provide the public security and peace in this regions an army called Fırka-i İslâhiye was founded. This army placed the nomadic tribes, founded some counties and villages and they made some administrative arrangements. Today the city of Osmaniye, which has a very important demographic and economic power, the county of Türkoğlu and some villages, that included Türkoğlu, Kılılı Town were founded by this army. At the same time Fırka-i İslâhiye made settlement activities too, which were needed in the region. As a result of the settlement activities some lands that were empty and exhausted for a long time were settled and the chaos, that the nomades caused, were ended. In this thesis the activities of Fırka-i İslâhiye has been clarified with the help of the Ministry of Ottoman Archive and written resources. Key words; Maraş, Fırka-i İslâhiye, Çukurova, Türkoğlu, Hassa, İslâhiye, Nomads. II

6 ÖN SÖZ Tarih boyunca insanların en çok etkilendiği olaylardan biri yaşadığı coğrafyanın değişmesidir. İnsanlar, coğrafyanın yanı sıra tecrübe ile kazandıkları hayatlarının ve öz değerlerinin değişmesinden de etkilenmektedirler. Değerlerin ve yaşanan yerlerin değişiminin insanların istekleri dışında veya istekleri dâhilinde meydana gelmesi, bu gelişmeleri yaşayanlar açısından bir takım sorunlara neden olmaktadır. Meydana gelen bu sosyal, ekonomik ve siyasî sorunların çözümlenmesi zamanla gerçekleşmektedir. Geçmişte konargöçer aşiretler birçok problemin ortaya çıkmasına neden olmuşlardır. Osmanlı Devleti bu problemleri çözmek amacıyla içinde bulunduğu iç ve dış siyasî şartları da göz önünde bulundurarak çeşitli çözüm yolları üretmeye çalışmıştır. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti nin kuruluşundan itibaren uygulanan iskân politikasının XIX. yüzyılın ikinci yarısında Fırka-i İslâhiye tarafından geliştirilen boyutu ortaya konuldu. Araştırmamıza konu olan Fırka-i İslâhiye nin görev yaptığı Amik ovası bölgesi, Çukurova bölgesi, Cebel-i Bereket (Gâvur Dağı-Kâfir Dağı), Kozan Dağları ve Zeytun (Süleymanlı) bölgesinde bu gün var olan idarî, siyasî, etnik ve kültürel yapıyı anlayabilmenin en önemli şartlarından birisi, tarih içerisinde bölgenin geçirmiş olduğu değişiklikleri incelemektir. Biz bu sebepten dolayı bölgenin en önemli değişimleri yaşadığı, bir dönüşüm süreci olarak nitelendirilebilecek Fırka-i İslâhiye ıslahatlarını araştırma konusu olarak ele aldık. Osmanlı Devleti nin en sıkıntılı yüzyılı diyebileceğimiz XIX. yüzyılın ikinci yarısında kurulan Fırka-i İslâhiye nin yapmış olduğu ıslahat faaliyetleri, bölgenin mevcut düzeninin oluşumunda şüphesiz en büyük payı alan askeri, ekonomik, siyasî ve toplumsal bir harekettir. Fırka-i İslâhiye, bir ıslahat ordusudur. Osmanlı Devleti nin iç ve dış siyasî gelişmeler sebebiyle ilgilenemediği bir bölgeyi yeniden iskân ve imar faaliyetleriyle devlete kazandırmak Fırkanın en önemli görevidir. Devlet otoritesini tanımayan ve birçok probleme sebep olan konargöçerleri iskân edip yerleşik hayata geçirmek, bölgede etkinliği artan hanedan aileleri devletin kontrolü altına almak, boş tarım arazilerinin ekilmesini sağlayarak vergi gelirlerini artırmak, yeni kazalar ve nahiyeler meydana getirerek idarî düzeni kurmak, halkı toprağa bağlamak ve halkın toprağı sahiplenmesini sağlamak, yabancı devletlerin özellikle Tanzimat ve Islahat fermanları sonrasında bölgede artan etkinliklerini yok etmek ana amaçlardandır. Bu hedefleri gerçekleştirmek için ön görülen faaliyet bölgesi, oldukça geniş bir coğrafyadır. Yukarıda kabaca sınırları çizilen hedef ıslahat alanı içinde bugün Sivas, Kilis, Antakya, Maraş, Adana, Osmaniye, Mersin ve Kayseri olmak üzere 8 il bulunmaktadır. Dolayısıyla yaptığımız çalışma bu sahadaki yerleşim merkezlerinin geçmişleriyle, Fırka-i İslâhiye tarafından kurulan kazaların tarihleriyle doğrudan ilişkilidir. Çalışmamızın temel kaynağını Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri oluşturmuştur. Arşiv belgelerinin metin içerisinde kullanımı sırasında okuyucuların olayları kolayca anlayabilmesi için elden geldiği ölçüde Osmanlıca-Farsça kelimeler kullanmaktan kaçınılmıştır. Çalışmamızda bizzat olayları yaşayan ve Fırka-i İslâhiye görevlileri arasında bulunan XIX. yüzyıl Osmanlı devlet adamlarından Ahmet Cevdet Paşa nın yazdığı Tezâkir ve Ma rûzât adlı eserelrinden yararlanımıştı.. Fırka-i İslâhiye konusunda daha önce araştırmalar yapılmıştır. Yapılan araştırmalardan biri, Yusuf Halaçoğlu nun Fırka-i İslâhiye ve Yapmış Olduğu İskân adlı makalesidir. Ayrıca Paul Dumont un 1865 Tarihinde Güneydoğu Anadolu nun III

7 Islahı adlı makalesi bulunmaktadır. Bu eserler yanında XIX. yüzyıl Osmanlı siyasî, ekonomik ve toplumsal tarihi ile ilgili çeşitli araştırmalar yer almaktadır. Bu çalışmamı yaparken gereken kolaylığı sağlayan İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanlarına, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi ve Çukurova Üniversitesi kütüphanesi çalışanlarına teşekkür ederim. Kişisel kütüphanesinden yararlandığım İbrahim DAVUTLUOĞLU na, bazı belgelerin sağlanmasında emeği geçen Zekiye ÇAMUR a ve Fransızca bir belgenin Türkçeye çevrilmesini sağlayan Mustafa ÇAKIR a şükranlarımı sunarım. Her türlü sıkıntıma katlanan ve sürekli manevî desteğini gördüğüm eşim Aykağan ÇELİK e teşekkür ederim. Beni bu çalışmayı yapmaya yönlendiren ve her konuda sürekli olarak yanımda olan, ders döneminden itibaren tecrübeleriyle yol gösteren danışman hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet EYİCİL e gösterdiği destek ve katkılardan dolayı saygılarımı sunuyorum. Akif Bilge ÇELİK IV

8 KISALTMALAR A. MKT. MHM. Sadaret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrakı A. MKT. MVL. Sadaret Mektûbî Meclis-i Vâlâ Kalemi Evrakı A. MKT. UM. Sadaret Mektûbî Umum Vilâyet Kalemi Evrakı AKDTYK Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu BDAGM Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü bk. Bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA TD Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir (Defteri Hâkânî) Defterleri bs. Baskı, basım C Cilt çev. Çeviren ÇÜ Çukurova Üniversitesi DİBY Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları dn. Dipnot drl. Derleyen DTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi ed. Editör H Hicrî HR. SYS. Hariciye Siyasî HR. TO. Hariciye Tercüme Odası hzl. Hazırlayan İ. DHL. İrade Dâhiliye İ. HR. İrade Hariciye İ. MMS. İrade Meclis-i Mahsus İ. MVL. İrade Meclis-i Vâlâ İ. ŞD. İrade Şura yı Devlet M Milâdî MÖ Milâttan önce MS Milâttan sonra Nu. Numara OVSH Osmanlı Vilâyet Salnamelerinde Halep, Global Strateji Enstitüsü, Ankara, S Sayı s. Sayfa SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü TAD TD. 998-II TDAD TDAV TDVİA TED Ts. TTBD Tarih Araştırmaları Dergisi 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr Ve Arab Ve Zü l-kâdiriyye Defteri (937/1530) II-Dizin ve Tıpkı Basım, Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Tarih Enstitüsü Dergisi Tasnif Türk Tarih Belgeleri Dergisi V

9 TTK Türk Tarih Kurumu vb. Ve başkası, ve başkaları, ve benzeri, ve benzerleri vd. Ve devamı, ve diğerleri Vrk. Varak Vs. Vesika vs. Vesaire Y. EE. Yıldız Esas Evrakı Yay. hzl. Yayına Hazırlayan Yay. Yayını, yayınları VI

10 İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT... II ÖN SÖZ...III KISALTMALAR...V İÇİNDEKİLER...VII 1. GİRİŞ ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ Islahat Bölgesi Islahat Bölgesinin Tarihi Kilikya Ermeni Krallığı Dönemi Selçuklular Dönemi Osmanlılar Dönemi ISLAHAT BÖLGESİNDEKİ TÜRKMEN BOYLARI VE KONARGÖÇER AŞİRETLER Islahat Bölgesine Yerleşen Oğuz-Türkmen Boyları Konargöçerlik ve Islahat Bölgesindeki Aşiretler Konargöçerlerin İçtimaî, Hukukî, İktisâdi Düzenleri ve Ödedikleri Vergiler İçtimaî ve Hukukî Düzenleri İktisâdi Düzenleri ve Ödedikleri Vergiler OSMANLI DEVLETİ NİN İSKÂN POLİTİKASI Fırka-i İslâhiye den Önce Aşiretleri İskân Çalışmaları FIRKA-İ İSLÂHİYE NİN KURULMASININ NEDENLERİ Siyasî Nedenleri...44 VII

11 5.2. Askeri Nedenleri Ekonomik Nedenleri Toplumsal Nedenleri Toplumsal Yapı Toplumsal Nedenleri İdarî Nedenleri FIRKA-İ İSLÂHİYE NİN KURULUŞU VE GÖREV BÖLGESİNE HAREKETİ FIRKA-İ İSLÂHİYE NİN FAALİYETLERİ Fırka nın Görev Yaptığı Sırada Meydana Gelen İlk Gelişmeler Uzeyr (Payas) ve Reyhanîye Çevresinde Yapılan Faaliyetler Hassa Kazasının Kurulması Maraş Çevresinde Yapılan İskân Faaliyetleri İslâhiye ve İzziye Kazalarının Kurulması Osmaniye Kazasının Kurulması Kozan Bölgesinde Yapılan Faaliyetler Kars-ı Zülkadriye de (Kadirli) Yapılan Faaliyetler Zeytun ve Sis Bölgesindeki Ermenilerle İlgili Düzenlemeler ISLAHAT BÖLGESİNDE YAPILAN DİĞER FAALİYETLER SONUÇ KAYNAKÇA SÖZLÜK GENEL DİZİN ÖZ GEÇMİŞ EKLER VIII

12 GİRİŞ 1. GİRİŞ Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş dönemlerinde fethedilen yeni yerlere çok miktarda Türkmen nüfus iskân edildi. İskânın en önemli sebebi fethedilen bölgenin veya yörenin Türkleştirilmesi ve buna bağlı olarak buraların güvenliğinin kalıcı olarak sağlanabilmesi hususuydu. Osmanlı Devleti fethedilen bölgeden ordusuyla beraber geri dönerken orada bir miktar kale muhafızı ve askeri güç bıraksa da, bu güvenlik için yeterli olmuyor ve fethedilen topraklar yeniden el değiştiriyordu. Osmanlı Devleti nin fethettiği topraklar çeşitli etnik kökenlerden insanları bünyesinde barındırmaktaydı. Bu durumda merkezi idarenin etkin olabilmesi bir bakıma takip edilecek iskân politikalarına bağlıydı. Klâsik dönemde izlenen iskân siyaseti ile incelediğimiz XIX. yüzyılın ikinci yarısında izlenen iskân siyaseti arasında önemli farklar görülmektedir. Osmanlı Devleti nin kuruluş ve yükseliş döneminde izlenen siyaset yeni yerlerin fethedilmesiyle birlikte fethedilen bölgenin Türkleştirilmesi ve bir daha terk etmemek üzere ele geçirilmesi amacıyla çeşitli yöntemler kullanılarak bölgeye Türkmen aşiretlerinden ve Anadolu daki yerleşik halktan nüfus kaydırmak şeklinde gelişmiştir. Anadolu, bir iç bölge olarak değerlendirilecek olursa (devletin temelini meydana getiren unsurların Anadolu da olduğu kabul edilerek), yapılan bu çalışmaları Anadolu nun dışında gerçekleştirilen, Halaçoğlu nun deyimiyle dışa dönük 1 iskân çalışmaları olarak düşünebiliriz. Buna göre, Osmanlı Devleti nin dışa doğru yayılma eğilimi durduktan sonra ortaya çıkan yeni gelişmelerden dolayı izlenen iskân politikası da içe dönük iskân politikasıydı. Fırka-i İslâhiye, içe dönük iskân ve ıslahat anlayışına yeni bir boyut kazandırmıştır. Osmanlı tarihinde bu dönemden önce iskân, özel olarak sadece iskân işleriyle uğraşması amacıyla kurulan bir ordu aracılığıyla gerçekleşmemiştir. Bununla beraber Fırka-i İslâhiye sadece iskân amaçlı kurulan bir ordu olarak da nitelendirilemez. Fırka-i İslâhiye, ıslahat alanı içerisinde bulunan konargöçer aşiretleri iskan etmiş, yeni kasabalar ve köyler kurmuş, kurulan bu yeni yerleşim merkezlerinin de dâhil edildiği idari değişiklikler gerçekleştirmiş, ekonomik anlamda yeni düzenlemeler yapmış, bölgenin güvenliğinin kalıcı olarak sağlanması amacıyla çeşitli önlemler almıştır. Fırkai İslâhiye nin yaptığı önemli değişikliklerden bir diğeri de bölgede bulunan ve devlet otoritesini, mahalli yönetimleri tanımayan hanedan ailelerle bunların yakınlarını çeşitli yerlere sürgün etmesidir. Bu çalışmada, giriş bölümünün ardından gelen II. bölümde ıslahat bölgesinin coğrafyası ve tarihi anlatılmıştır. Islahat bölgesinin coğrafyası ve tarihi incelenildiği zaman Osmanlı Devleti nin bu ıslahata neden bu kadar önem verdiği ve Fırka-i İslâhiye nin kurulduğu daha iyi anlaşılmaktadır. III. bölümde Osmanlı Devleti içerisinde var olan sosyal guruplardan olan Türkmenler ve konargöçerlerin bölgedeki varlıkları, ekonomik faaliyetleri, ödedikleri vergiler ve hukukî nizamları anlatılmıştır. IV. bölümde Osmanlı Devleti nin iskân politikası ve uygulanması, Fırka-i İslâhiye den önce devletin aşiretleri iskân çalışmaları arşiv belgelerinden yararlanılarak ortaya konulmuştur. V. bölümde Fırkanın hazırlanma sebepleri siyasî, askeri, ekonomik, toplumsal 1 Dışa dönük iskân ve içe dönük iskân kavramlarıyla ilgili olarak bk. Halaçoğlu (2006: ). 1

13 GİRİŞ ve idarî açılardan belgeler ışığında ele alınmıştır. VI. bölümde Fırka-i İslâhiye nin kuruluş talimatnamesi ve kuruluşu, görev bölgesine hareketi incelenmiştir. VII. bölümde Fırkanın bölgede yaptığı iskân faaliyetleri, yeni kurulan kazalar, kazalarda yapılan idarî teşkilâtlanma, imar faaliyetleri, ekonomik değişiklikler ve aşiret mensupları ile hanedan ailelerin bölgeden dışarıya çıkarılması ortaya konulmuştur. Son bölümde ise, Fırka-i İslâhiye nin ıslahat bölgesinde yaptığı diğer çalışmalar ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. 2

14 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ 2. ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ 2.1. Islahat Bölgesi Fırka-i İslâhiye nin ıslahat yapmakla görevlendirildiği bölge, Anadolu nun güneyinde ve doğu Akdeniz de yer almaktadır. Günümüzde bu bölgede nüfus yoğunluğu, iş gücü, ekonomi, sanayi ve endüstri kuruluşları ile mamur birçok şehir bulunmaktadır. Bunlar; Sivas, Kilis ve Kayseri illeri ile Çukurova (Antakya, Maraş, Adana, Osmaniye, Mersin) bölgesidir. İşte Fırka-i İslâhiye nin faaliyet alanları ve ıslahat bölgesi bu şehirleri ve bölgeyi kapsamaktadır. Çukurova, Kilikya bölgesinde bulunan en geniş arazidir. Bölgenin coğrafyası incelendiğinde Gülek Boğazı ve Çukurova strateji, ulaşım ve tarım bakımından önem arz etmektedir. Burada bulunan ulaşım yolları, tarih boyunca medeniyetler ve kültürlerin gelişimi açısından önemli rol oynamıştır. Özellikle insanların ihtiyacı olan zengin su kaynakları burada bulunmaktadır. Orta Toros Dağlarından çıkan bu su kaynakları bölgenin öneminin artmasına neden olmaktadır. Orta Toros Dağları, Bolkar Dağı, Aladağ, Tahtalı Dağlar ve Binboğa Dağlarından oluşmaktadır. Tahtalı ve Binboğa Dağları, Seyhan ve Ceyhan nehirleri arasında bulunmaktadır. Orta Anadolu yaylasını Kuzey Suriye ye bağlayan ana yol, Toros dağlarını geçerek Anti-Toroslar ı diklemesine aşmaktadır. Bu noktada bulunan derbentlerin en önemlileri Kayseri den Elbistan Ovası na uzanan geçitlerde bulunmaktadır. Maraş ın stratejik önemi ise bu geçidi kontrol etmesi ve Antep-Halep yolunun buradan geçmesinden kaynaklanmaktadır. Bunun dışında daha çok kullanılan geçit ise Gülek boğazıdır. Gülek Boğazı, Ereğli den başlayıp Toroslar üzerinden Kilikya ya inen yol üzerindedir (Kopraman, 2002: 470). Kilikya ve Amik ovası bölgesi ilk devirlerden beri insanların göç yolları arasında yer almıştır. Bu bakımdan bir geçiş noktası olmuştur. Ceyhan ın yirmi kilometre kadar kuzeydoğusundaki Anavarza nın ve Göksun un Romalılar devrinde önemli yol kavşaklarında olduğu bilinmektedir. Anadolu nun tarihi coğrafyası ile ilgili haritalarda Anavarza ile Göksun arası, Kozan-Feke-Saimbeyli güzergâhı üzerinden işaretlenmiştir. Bu güzergâha dikkat edildiğinde, ancak böyle bir yol takip edilerek kuzeye geçilebildiği görülmektedir. Anavarza-Mehmetli-Çiçekli deresi vadileri üzerinden Bağdaş-Mazgaç derbentleri aşılarak Göksun a daha kısa yoldan ulaşmak mümkündür (Alkım, 1949: 368). Amanoslar doğal bir duvar halinde kuzey kuzey-doğudan güney güney-batıya doğru Maraş tan başlayıp İskenderun un güney batısında Hınzır burnuna kadar uzanır. Bu dağların hem Küçük Asya ile Suriye ve dolayısıyla Mezopotamya arasında doğal bir engel teşkil etmeleri, hem de sedir, şimşir gibi sağlam inşaat için kullanılan ağaçlardan meydana gelen ormanlara sahip olmaları dolayısıyla Mezopotamya sakinlerini kendisine çekmiştir (Karaboran, 1994: 159). Asi ve Ceyhan Nehirleri arasında batıdan kuzeydoğuya doğru uzanan sıradağların İskenderun İskelesi ile Amik Ovası arasında oluşturduğu bölgede Belen Kasabası bulunmaktadır (BOA., İ. MVL. : 538/24169, Vrk. : 48, Nu. : 45). Bu kasaba, eski çağlarda bir ordunun veya bir kervanın geçebilmesi için gereken geçitlerden birini içerisinde barındırmaktadır (Karaboran, 1994: 159). Belen, Türkçede iki dağ arasındaki yer, geçit anlamına gelmektedir. Evliya Çelebi, buradan bahsederken, Türkmen 3

15 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ lisanında yokuş olan yere Belen 2 dendiğini belirtmektedir. Belen, Amanos dağlarının geçit noktasında bulunmaktadır (Halaçoğlu, 1992: 403). Halep e giden yol buradan geçmektedir. Çalışmamızı kapsayan dönem içerisinde Amanos sıradağlarının Belen Boğazı ndan Ceyhan Nehri ne kadar olan kısmına Gâvur Dağı adı verilmiştir. Yine bu dönemde Gâvur Dağı nın Kuzey Batısında İskenderun Körfezi ne bakan kısmı Dağ Köyleri olarak adlandırılmıştır. Bu köyler Uzeyr (Payas) Kazası idaresi altındadır. Çukurova dan yükselen Pazar yeri adlı bölgenin üst tarafında, dağın eteklerinde bulunan nahiyeye de Kıyı Köyleri denilmektedir. Daha yukarı tarafta, Karayiğitoğlu ve Kaypakoğlu köylerinden Tiyek üzerinde bulunan yaylalara kadar olan bölgedeki dağın zirvelerinde Ulaşlı Nahiyesi bulunmaktadır. Kıyı köyleri ve Ulaşlı nahiyesi de Uzeyr idaresi altındadır. Ulaşlı Nahiyesi, dağın yüksek ve sarp yerlerindedir ancak buradan daha yüksek ve sarp yerler de vardır. Buralar ise Kösürük ve Güllü Dağlarıdır (BOA., İ. MVL. : 538/24169, Vrk. : 48, Nu. : 45). Islahat bölgesi içerisinde yer alan Cebel-i Bereket, Toros sıradağlarının Akdeniz e bakan kısmının sonunda ve en büyük kolunu oluşturan dağdır. Bu ismin, Fırka-i İslâhiye nin ıslahatlarından sonra, tahminen 1890 yılından biraz önce arazinin verimliliğini ifade etmek için kullanıldığı sanılmaktadır (Halaçoğlu, 1993: 185). Ancak Bereket Dağı ve Gâvur Dağı adına incelediğimiz arşiv belgeleri içerisinde bu tarihten daha önce rastlanmaktadır. Bereket Dağı, yöre halkı tarafından Gâvur Dağı olarak isimlendirilirken Araplar; Cebel-i Sûr, Cebel-i Lekkâm ve Karamaniyye olarak adlandırmaktadırlar (Bayraktar, 2004: 1). Rakka Valisi Vezir Ahmet Paşa ya gönderilen bir hükümde Kâfir dağı adı geçmektedir (Ahmed Refik, 1989: 201, Vs. Nu. : 232). Bu isim de Gâvur (Bereket) dağı yerine kullanılmıştır. Cebel-i Bereket, bölge dâhilindeki en önemli yerlerden birisidir. Her tarafından posta yolları geçmektedir. Adana, Maraş, Kayseri ve Halep i birbirine bağlayan yollar da burada bulunmaktadır (BOA., Y. EE. : 34/23). Bunun yanı sıra, Suriye ile Anadolu arasında doğal bir sınır vazifesi görmektedir. Bölge Yavuz Sultan Selim in Mısır seferi sonrasında Osmanlı Devleti ne bağlandıktan sonra Uzeyr Sancağı adı ile anılmıştır. Dörtyol, Payas, İskenderun ve Derbsak çevresi buraya dâhil olup, Özeroğulları hâkimiyetinde bulunduğundan dolayı Uzeyr olarak adlandırıldığı belirtilmektedir (Tutar, 2003: 146). Gâvur dağlarının doğusunda kendisine paralel olarak uzanan Kurt dağları vardır. Bu dağlar da ıslahat bölgesi dâhilindedir. Yapılan ıslahatın önemli bir bölümünü teşkil eden Kozan Sancağı kuzeyden Sivas, güneyden Adana, doğudan Maraş ve batıdan Kayseri ve Niğde Sancaklarıyla çevrilidir. Bölgede bulunan Zamantı nehri, Kayseri ve Niğde Sancakları ile Kozan Sancağını ayırarak Sis in alt tarafında Kozan Sancağından çıkan Göksu nehriyle birleşir ve Seyhan nehrini meydana getirir (Cevdet Paşa, 1986b: 115). Fırka-i İslâhiye nin bir başka faaliyet bölgesi olan Zeytun (Süleymanlı), Maraş ın batısında Ceyhan nehri ile Göksun çayı arasında bir vadi boyunca uzanan çevresi yüksek dağlarla çevrili bir bölgededir. Fırka-i İslâhiye nin kurulduğu zaman itibarıyla hedef ıslahat bölgesi daha geniş bir alanı kapsamasına rağmen, yukarıda kısaca coğrafî durumu ortaya konulan sınırlar içerisinde faaliyetlerini gerçekleştirmiştir. 2 Nitekim Antalya iline bağlı Manavgat ilçesinde bugün adına Türk Beleni denilen yolu yokuş, tepede bulunan bir mesire yeri vardır. 4

16 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ 2.2. Islahat Bölgesinin Tarihi Çukurova Bölgesi eski çağlarda Kilikya olarak adlandırılmaktaydı. Kilikya ismine tarihte ilk kez Homer in İlyada destanında rastlanıldığı öne sürülmektedir (Ener, 1960: 20). Bazı bilim adamları Kilikya adının bölgede bol miktarda rastlanan kireç taşının İbranîcede ve Lâtincedeki karşılığı olan kilkim ve sileks kelimelerinden geldiğini belirtmektedir (Ener, 1960: 21; Çıplak, 1968: 16). Kilikya adını Fenikeli Agenor un oğlu Kiliks in bu bölgeye verdiği söylenilmektedir (Altay, 1965: 7). Ancak bütün bu görüşler nazariyelere dayanmaktadır. Bu nazariyelerde, bölgede kullanılan yer adları dil bilimi kuralları çerçevesinde açıklanamamaktadır. Bu yer isimleri bölgede yaşayan medeniyetler veya devletlerle doğru bir şekilde ilişkilendirilemediği gibi kaynağı da tespit edilememiştir. Kilikya bölgesi, Eski çağlarda Taşlık Kilikya ve Ovalık Kilikya olarak ikiye ayrılmaktaydı. Anadolu Selçuklularının İç il olarak adlandırdıkları bölge (bu günkü Mersin şehri ve çevresi) klâsik Yunan, Roma ve Bizans kaynakları tarafından Taşlık Kilikya olarak biliniyordu. Ovalık Kilikya olarak adlandırılan bölge ise Çukurova bölgesi ve İskenderun-Antakya bölgesinin sahil kısmını kapsıyordu (Çıplak, 1968: 14). Kilikya bölgesi MÖ XV. yüzyılda Hitit federasyonuna dâhil olmuştur. Hititler zamanında Çukurova bölgesi Kizzuwatna olarak adlandırılmıştır (Kınal, 1998: 8 90; Kurt, 1990: 179). Hind-arî kabileleri, Kizzuwatna Krallığı adında bir krallık kurmuştur (Kınal, 1998: 95). Kizzuwatna Krallığı, Hititler ile Mitanni devletleri arasında bir tampon bölgesiydi (Kınal, 1998: 90). MÖ XV. yüzyıl ortalarında Hititlerin Suriye ve Mezopotamya ovalarına kadar nüfuz etmeleriyle Antakya taraflarında yalnız ticaret bakımından değil, stratejik bakımdan da önemli olan ulaşım yolları geliştirmişler ve bir takım yerleşme merkezleri kurmuşlardır (Karaboran, 1994: 157). Hitit federasyonundan sonra bölgeye Kilikya ismini veren Asurlular hâkim olmuşlardır. Kilikya ismi Asurcadır. MÖ XIII. yüzyılda Asurluların çivi yazılı levhalarında Kilikya adı bulunmaktadır. Bu isim daha sonra Yunanlılar tarafından kullanılmıştır. Yani Kilikya adını Asurlular ve Yunanlılar kullanmıştır (Çıplak, 1968: 15). Kilikya ismi MÖ IX. yüzyıldan itibaren Asur kaynaklarında Hilakku olarak yer almaktadır. Klâsik çağlarda bu bölgenin adına Asurlular Que diyorlardı. Que dâhilinde birçok şehirler bulunuyordu. Yani Que bölgesinde şehir krallıkları konfederasyonu vardı (Kınal, 1998: ). Karatepe de yapılan arkeolojik kazılarda çıkarılan ve çözümleri yapılan Fenike ve Eti tabletlerinde; Denyen (Danunalar) Devleti ve Adana ovasının Asur metinlerinde Que olarak adlandırıldığı bildirilmektedir. Bu tabletlerden edinilen bilgilere göre Que, MÖ yılları arasında Asur eyaleti olmuştur (Bossert, 1948: 522; Ünal, 2006: 68). Bu dönemden kısa bir süre sonra da halkı, 696 yılında başlattıkları ayaklanma sebebiyle Sennaherib tarafından katliama uğratılarak sağ kalanlar başka bölgelere sürülmüştür. Kilikya, Asur İmparatorluğunun yıkılmasından sonra Anadolu ya hâkim olan Ahamenid-Pers İmparatorluğuna bağlı bir satraplık haline getirilmiş, 333 yılında da İssos zaferiyle Büyük İskender in eline geçmiştir (Erdem, 1988: 349). Kilikya, İlk çağ devletleri sonrasında uzun süre Romalılarla Bizanslıların egemenliğinde kalmıştır (Onar, 1987: 11). İnsanlar, geniş ve verimli arazilerin bulunduğu bölgede eski devirlerinden beri ekonomik yönden refah içinde yaşamaktadır. Kilikya bölgesinde bulunan verimli araziler nedeniyle buralarda yaşayan topluluklar arasında çeşitli mücadeleler olmuş ve bölge zaman zaman yabancı devletlerin istilâlarına maruz kalmıştır. Amik Ovası, Hititlerce pek makbul bir yerdi ve adına Kumujen veya Kumuk 5

17 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ denilmişti. Amik veya Umuk kelimelerinin Kumuh veya Kumuj dan geldiği söylenilmektedir (Atalay, 2008: 22 23). Amik ovasında Geç Hitit Beylikleri zamanında Unki (Pattina) krallığı hüküm sürmüştür (Ünal, 2006: 69). Amik ovası bölgesinde yapılan arkeolojik kazılarda 178 höyük bulunmuştur. Bu höyükler bölgenin önemini ve insanların bölgeye olan ilgisini ortaya koymaktadır (Kınal, 1998: 3). Kilikya, MS IV. yüzyılın sonlarına doğru ( ), Anadolu da istilâ hareketlerine girişen Hun Türklerinin doğu kanadı tarafından Erzurum-Malatya yolu takip edilerek Basık ve Kursık adlı başbuğların kumandası altında düzenlenen harekâtlarda istilâ edilmiştir (Kafesoğlu, 2004: 73; Sevim ve Yücel, 1989: 27). Ancak bu harekâtlar iskân hareketleriyle desteklenmediği için, Türklerin Kilikya ya girmelerinin sembolik ifadesidir. Kilikya, İslâmlığın devletleşmesiyle birlikte Müslüman komutanların saldırısına uğramıştır. Belgelere göre, Çukurova bölgesine ilk saldıran, Halife Ömer dönemi komutanlarından Ebu Ubeyd olmuştur. Ebu Ubeyd, 639 yılında Amanosları aşarak Misis-Adana yolu ile Tarsus u kuşattı (Onar, 1987: 11). MS VII. yüzyılın ilk yarısından sonra Kilikya ya doğru Müslümanların başlattığı akınlar Emevîler zamanından itibaren artarak devam etmiştir (Özmen, 2000: ). Kilikya da ilk Türk yerleşmeleri Abbasîler döneminde gerçekleşmiştir, çünkü Abbasîlerin bölgeye gönderdiği komutanların büyük çoğunluğu Türklerden oluşmuştur. Bu sayede Kilikya bölgesi sadece İslâmlaşmakla kalmamış, Türkleşmiştir (Onar, 1987: 11). Orta Asya dan getirilip bölgeye yerleştirilen Türklerin oldukça güçlü oldukları anlaşılmaktadır: Ebu Süleyman, Vasıf, Amaçur, Bilgeçur, Burdu oğlu Rüstem, Toğan oğlu Ahmet, Yazmaz, Kay oğlu Ahmet gibi adlar taşıyan Türkmen beyleri kendi adlarına para bastırmış; emir, melik hatta sultan unvanına sahip olmuşlardır (Sümer, 1963: 3). Kilikya da yoğun bir nüfus teşkil eden Türkler, millî geleneklerine uygun olarak, Sarus ve Piramus a Türkistan daki Seyhun (Seyhan) ve Ceyhun (Ceyhan) adlarını vermişlerdir (Altay, 1965: 12; Sevinç, 1983:5). İslâm sınırının bekçiliği vazifesini gören ve Tarsus merkezli İslâm emirleri arasında Ebu Süleyman Al Türkî gibi bir takım Türkler de yetişmiş, hatta içlerinde sikke bastıranlar olmuştur (Sevinç, 1983: 5). Anlaşılacağı üzere Kilikya da Türk yerleşimi Selçuklulardan daha öncelere dayanmaktadır. VIII. yüzyıldan itibaren Müslümanlar ve Bizanslılar arasında sürekli el değiştiren Kilikya bölgesi, IX. yüzyılın ikinci yarısından sonra Abbasî İmparatorluğunun zayıflayarak parçalanması sonucunda kuzeyden Bizans saldırısına uğramış ve 965 yılında (Nikhepor Pokhas zamanında) Bizans tarafından tamamen ele geçirilmiştir (Sümer, 1963: 3; Onar, 1987: 12; Yurtsever, 1983: 227). X. yüzyılda Mısır-Suriye bölgesinden nifak tohumları ekmeye başlayan Şiî Fatımî devleti zamanında, İslâm dünyasında kargaşalara yol açacak bir mücadele dönemi başlamıştır. Bu mücadelenin kötü etkileri, bütün Türk İslâm dünyasında hissedilmiştir. Ortaya çıkan kargaşalar Kilikya bölgesinin Türkler tarafından tamamen fethedilmesini geciktirmiştir. İslâm dünyası kendi içerisinde çekişmelerle meşgul olurken Hıristiyan Haçlılar bu durumdan faydalanmışlardır. Bu kargaşa döneminde, Müslümanların Toros Dağları, Kilikya hattı üzerinde kurdukları Avâsım adı verilen sınır savunma teşkilâtı çökmüştür (Turan, 1998: 172). Bu durum Türkler ve İslâm dünyası açısından Haçlı seferlerini davet eden bir sonuç doğurmuştur. XI. yüzyıl boyunca devam eden Hıristiyan egemenliğinin temelleri Şiî Fatımîler zamanında atılmıştır. Maraş ta sırasıyla Hititler, Asurîler, Yunanlılar yani Makedonyalılar, Romalılar ve Selefkiler, Ermeniler, Romalılar ve Bizanslılar İslâm döneminden önce hüküm 6

18 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ sürmüşlerdir. Türkler ise Maraş yöresini 1070 yılında nüfuzları altına almışlardır yılında ise Maraş ve çevresi Moğol Türklerinin hâkimiyetine girmiştir (Atalay, 2008: ) Daha sonra da Dulkadiroğulları ve Osmanlılar bölgeye hâkim olmuşlardır Kilikya Ermeni Krallığı Dönemi XI. yüzyıldan önce Ermeniler Kilikya da yaşamamışlardır. Ermenilerin Kilikya bölgesine gelmeleri Bizans baskısından kaynaklanmıştır. Bizanslılar, XI. yüzyıl başlarında (İmparator II. Basil zamanında) Doğu-Anadolu daki Ermeni prensliklerini kanlı isyanlara sebep oldukları için ortadan kaldırmışlardır. Bu olaydan sonra Ermenileri, Orta Anadolu ya ve Kilikya ya sürmüşlerdir. Ermenilerin Kilikya ya gelmesinde, Malazgirt savaşı sonrasında Türklerin oluşturduğu baskı da önemli bir unsur olmuştur (Sümer, 1963: 4; Öztuna, 1983a: 334; Sevim ve Yücel, 1989: 84; Çıplak, 1968: 109). Ermeniler, siyasî bir birlikten yoksun olduklarından dolayı, Anadolu yu fethetmeye gelen Türklere kurtarıcı gözüyle bakmışlardır. Türkler Ermenilere karşı hoşgörülü davranmışlar, dini inançlarına karışmamışlardır. Türk akınlarıyla Bizans Devleti gittikçe güç kaybetmeye başlamıştır. Bu durumdan da faydalanan Ermeniler, Filaretos Barçamyos komutasında sınırları Kilikya dan Güneydoğu Anadolu ya kadar uzanan bölgede bir Ermeni Krallığı kurmuşlardır (Sevim ve Yücel, 1989: 84 85; Öztuna, 1983a: vd.). Bizanslılar, bu Krallığa karşı birçok seferler düzenlemişlerdir. Bu seferlerde başarılı olamayıp, Kilikya Ermeni Krallığını tanımak zorunda kalmışlardır (Ener, 1960: ). Selçuklu Türkleri ile baş edemeyen Bizans yönetimi, Doğu Hıristiyanlarının kurtarılması, Kudüs Hac yolunun açılması ve Kudüs'ün Fâtimiler'den alınması gerektiğini öne sürerek Papalığın desteğini istemiştir. Bunun sonucunda 'da, Frankların başını çektiği I. Haçlı seferi yapılmış, bölgede çeşitli Haçlı kontlukları kurulmuştur (Cahen, 1979: ; Uzunçarşılı, 1998: 2; Öztuna, 1983a: 338) de kurulan Antakya Prensliği bunlardan biridir. Antakya Prensliği, Mısır-Suriye Türk- Memlûk imparatorluğu tarafından 1268 de ortadan kaldırılarak Doğu Akdeniz Haçlılardan temizlenmiştir. Türkiye Selçuklularıyla Büyük Selçuklu Devleti arasındaki çekişmeleri fırsat bilen Ermeni komutanı Rupen in oğlu Konstantin, 1095 yılında Feke kalesine egemen olmuştur (Onar, 1987: 13). I. Haçlı seferinden Bizans gibi Ermeniler de faydalanmışlardır. Daha önceleri Toros Dağlarında yaşayan Ermeniler ovaya inmişler, biraz daha kuzeye doğru yayılma fırsatı yakalamışlardır (Sümer, 1963: 4; Cahen, 1979: 99). Haçlı istilâsı döneminde Kilikya bölgesi Kilikya Ermeni Krallığının kurulmasıyla Ermenilerin hâkimiyetine girmiştir (Yurtsever, 1983: 65; Sümer, 1963: 4, vd.). I. Haçlı seferi esnasında Haçlılar Antakya ya geldiklerinde büyük bir kıtlık başlamıştır. Ermeni Prensi Rupen in oğlu Konstantin yiyecek maddeleri göndererek Haçlıları sıkıntıdan kurtarmıştır. Bu iyiliği üzerine kendisine Beylik unvanı verilmiş ve Kilikya nın dağlık kesimi de Ermenilere bırakılmıştır (Ener, 1960: ; Onar, 1987: 13; Çıplak, 1968: 114). Ermeni Prensi Rupen zamanında Kilikya da yerleşik bulunan Türkmen aşiretleri üzerine birçok baskın ve katliamlar yapılmıştır. Bunun üzerine de Selahaddin Eyyûbî kuvvetleri ile ittifak halinde bulunan II. Kılıç Aslan bölgeye hareket ederek Türklere karşı yapılan katliamları durdurmuştur. Selahaddin Eyyûbî nin sıkıştırması üzerine Ermeni kıralı özür dileyerek esir Türkmenleri ve Türkmenlerden 7

19 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ çaldığı malları geri vermiştir (Sümer, 1963: 4; Sümer, 1980: 595; Ener, 1960: ; Onar, 1987: 14). Kilikya Ermeni Krallığı, Memlûk Devletinin ve Türkmenlerin saldırılarına uğramıştır. Sultan Baybars, Sultan Lâçin gibi Memlûk komutanları Ermeniler ve Moğollar üzerine akınlar düzenleyerek kayıplar verdirmişler ve bölgedeki birçok yeri almışlardır (Yinanç, 1989: 4 5). Memlûk Devleti kuvvetleri ile Dulkadirli- Ramazanoğlu gibi Türkmen cemaatlerinden oluşan kuvvetler Ermenilere ait kaleleri peş peşe ele geçirmiş, 1375 de Sis i alarak Memlûk Türk Devleti topraklarına dâhil etmişlerdir. Bu harekât Ermeni prensliğinin sonu olmuştur (Sümer, 1963: 4; Öztuna, 1983a: 335; Ünal, 2006: 86; Kopraman, 2002: 471; Onar, 1987: 16). Kilikya Ermeni Krallığı, aynı dönemde Anadolu da faaliyetler yürüten Türk Beylikleri gibi sürekli büyük bir güce gereksinim duyarak varlığını sürdüren bir beylik olarak görülmüştür (Yurtsever, 1983: ). Ermeni Krallığı, kuruluşunu I. Haçlı seferine borçlu olduğu gibi, Lâtinlerden aldığı yardımlarla hayatını devam ettirebilmiş, hatta bazen Lâtin krallarını tahta geçirmeye mecbur olmuştur (Öztuna, 1983a: 334). Ermenilerin XII. yüzyıl da Çukurova da genelde bağımsız bir şekilde yaşamaları, bölgenin bir tarafının aşılması güç dağlarla, diğer tarafının denizlerle çevrili olmasından kaynaklanmıştır. Ayrıca o dönemde Türklerin Haçlı seferleri ve Bizans la olan mücadeleleri de önemli bir etken olarak görülmektedir (Sümer, 1963: 4). Ermeni krallığı XIV. yüzyılın ikinci yarısında ortadan kaldırılmasına rağmen XIX. yüzyıl sonlarında da hala çoğunlukla Sis ve Zeytun bölgelerinde Ermeni nüfusun mevcut olması, Türklerin hâkimiyet anlayışını göstermesi bakımından kayda değerdir Selçuklular Dönemi Bölgenin jeopolitiği sebebiyle çeşitli istilâlara maruz kaldığı görülmektedir. Kilikya da MS Hun, Memlûklu, Emevî, Abbasî, Selçuklu, Anadolu Türk Beylikleri, Roma-Bizans-Haçlı-Ermeni ve Moğol istilâları meydana gelmiştir. Altay ın ifadesiyle, tarihin en ünlü kişilerini, en güçlü kumandanlarını ve en büyük ordularını ayağına kadar getiren Çukurova, ihtiyar tarihten daha yaşlıdır (Altay, 1965: 7). Kilikya ve Amik ovasının verimli toprakları, akarsuları tarih boyunca bütün ihtişamlı orduların ve medeniyetlerin ilgisini çekmiştir. VII. yüzyıldan itibaren Kilikya nın Türkleşmesini bazen seyrek bazen sık bir şekilde bölgeye ulaşan, konar-göçer Türk aşiretleri sağlamışlardır. Kilikya, 1071 Malazgirt savaşı sonrasında Türklerin eline geçmiş ve Anadolu da kurulan on dokuz beylikten biri burada kurulmuştur (Sümer, 1963: 3; Yurtsever, 1983: 65). Tarsus-Adana-Misis şehirleriyle beraber Kilikya nın tamamen fethi Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından yılları arasında gerçekleştirilmiştir (Cahen, 1979: 92; Öztuna, 1983a: 425; Kurt, 1990:179; Altay, 1965: 10; Turan, 1998: ; Ener, 1960: 129; Çıplak, 1968: 108). Süleyman Şah, Tarsus ve bütün Çukurova yı fethettikten sonra diğer fethedilen yerlerde gerçekleştirilen uygulamalarda olduğu gibi, Suriye den bir kadı (Trablusgarplı Kadı-prens İbn Ammar) getirterek dini teşkilâtlanmayı sağlamıştır (Cahen, 1979: 92; Turan, 1998: 152; Çıplak, 1968: 108). O dönemde bölgede bulunan Ermeni Prensliği Türkiye Selçuklularına yıllık vergi vermek suretiyle bağlanmıştır. Türkmenler 1064 yılında Antakya ve çevresini istilâ etmişlerdir (Söylemez, 2007: 3). Antakya çevresinin fethi Süleyman Şah tarafından yıllarında gerçekleştirilmiştir (Öztuna, 1983a: 426; Sevim ve Yücel, 1989: ; Turan, 1998: 8

20 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ 152; Çıplak, 1968: 110). Antakya bu tarihten itibaren Türk egemenliğine girmiş ve Selçuklu, Memlûklu ve Osmanlı Türkleri arasında el değiştirmiştir (Özdemir, 1994: 155). Daha sonra İskenderun ve Antep vilâyetlerinin tamamı fethedilmiştir (Öztuna, 1983a: 426). Süleyman Şah ın kumandanlarından Buldacı Bey, 1085 başlarında Maraş, Elbistan, Göksun, Besni kalelerini de fethederek Anadolu Türk birliğini kurmuştur (Öztuna, 1983a: 427). XI. yüzyıldan başlayarak bilhassa Nurettin Zengi ailesinin saltanatı esnasında büyük mücadelelere sahne olan Suriye ve Halep e birçok Türk aşiretleri yerleştirilmiştir. Bu aşiretler, gerek onların maiyetlerinde, gerekse varisleri olan Eyyûbiler ve Memlûklar zamanında ordularının kuvvet kaynağını teşkil etmişlerdir (Sevinç, 1983: 9). I. Haçlı seferleri, Türkler arasında bir kargaşaya sebep olmuş ve birçok Türk bu seferlerde öldürülmüştür. Fakat ülkenin büyük bir bölümünde yarı göçebe halde yaşayan ve hareket halinde savaşmaya alışık Türkler, Haçlılar gittikten sonra kolaylıkla eski hallerine dönmüşlerdir. Haçlı seferlerinin Türk tarihindeki en önemli sonucu, Türkleri kıyılardan içerideki yaylalara çekilmek zorunda bırakmış olmasıdır (Cahen, 1979: 98). Haçlı seferlerinin diğer bir sonucu da, İran da bulunan Türklerle Anadolu Türklerinin bağlarını, 50 yıl boyunca bölgede kalan Haçlıların yardımıyla Ermenilerin biraz daha kuzeye yayılma imkânı yakalayarak koparmış olmalarıdır. Haçlı işgali dolayısıyla, Anadolu daki Türk-İslâm toplumu, Arap dünyası ile hemen hiç bir bağlantı kurmadan gelişmiştir (Cahen, 1979: 99). Halep, Suriye taraflarından gelerek Güney Anadolu bölgesinde yerleşen Türkmenler, Haçlı seferleri ile Orta Anadolu'ya çekilmişlerdir. Bunun üzerine, Roma- Germenlerle ikili ilişkilerini güçlendiren Ermeni prensleri, Kilikya'da hâkimiyet mücadelesine girişmişlerdir. II. Kılıç-Aslan 1176 da meydana gelen savaşta Bizans ı büyük bir bozguna uğratarak Türkleri Anadolu dan tamamen atma ümidini suya düşürmüştür. Türkler bu savaş sonrasında Bizans aleyhine topraklarını genişletmeye başlamışlardır. O dönemde Ermeni krallığı vergi ve asker vermeye mecbur edilmiş olsa da Haçlıların desteği ile Tarsus tan Gâvur dağlarına kadar olan bölgeyi elinde tutabilmiştir (Sümer, 1980: 134). Alman İmparatoru Frederik Barbaros 1190 da II. Kılıçaslan ın oğulları arasında taht mücadelesi sırasında bir haçlı ordusuyla Anadolu ya girerek Selçuklu arazisinden Kilikya ya geçmiştir (Uzunçarşılı, 1998: 3). Taht mücadeleleri esnasında bölgede birçok karışıklıklar meydana gelmiş ve Türklere karşı katliamlar yapılmıştır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Haçlılara yardım eden Kilikya Ermenileri üzerine harekât yapılarak (1208) Ermeni Beyi yola getirilmiştir. Böylece Ermeni Prensliğinin Türkiye nüfuzuna alınması için mühim bir adım atıldığı gibi Ermeniler Kilikya ya tıkılmışlardır (Uzunçarşılı, 1998: 4; Öztuna, 1983a: 457). İzzeddin Keykavus döneminde yıllarında Ermeni devleti Selçuklulara her yıl vergi veriyordu (Öztuna, 1983a: 459; Sümer, 1963: 4). Sultan Alâeddin Keykubad zamanında Kilikya bölgesine bir sefer düzenlenmiştir da yapılan bu seferde Ermenilerin yanında Antakya Lâtinleri de vardı. Ancak büyük bir yenilgi alarak, Türkiye Selçuklularına daha büyük tavizler vermek ve daha ağır şartlarda tabi olmak zorunda kaldılar (Öztuna, 1983a: 462). Anadolu ya büyük ölçüde bir göç dalgası Celâlettin Harzemşah la birlikte gelmiş, XIII. yüzyılın ilk çeyreğindeki Moğol istilâsı ise, Türkistan, Horasan ve Anadolu dan yüz binlerce Türk ailesinin incelediğimiz bölgeye yerleşmesine sebep olmuştur. Moğol istilâsı sırasında Antep çevresi Memlûk devleti sınırları içinde bulunduğu için saldırılardan korunmuş ve cazip bir yerleşme bölgesi olarak ilgi 9

21 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ çekmiştir. İbn Şeddâd, Sultan Baybars zamanında yalnız Anadolu dan 40 bin aileden fazla Türkmen in Gazze den Kozan a kadar uzayan topraklara yerleştirildiğini yazmaktadır (Sevinç, 1983: 11; Yinanç, 1989: 2) yılındaki Köse dağ bozgunu sonrası Anadolu Selçuklu üzerindeki Moğol baskısı gittikçe artarken diğer taraftan Memlûklar Suriye yi aşıp Anadolu içlerine doğru sınırlarını genişletmişlerdir Osmanlılar Dönemi Kilikya bölgesine Çukurova adının verilmesine, Türkler bölgeyi ele geçirdikten epey uzun bir süre sonra, ilk kez XV. yüzyılda, Türkçe ve Arapça eserlerde rastlanmıştır (Sümer, 1963: 1). Çukurova, Amik ovası ve Elbistan-Maraş Bölgesi ne Osmanlıların ilgisi XV. yüzyılın ikinci yarısından sonra başlamıştır. Karamanoğlu Mahmut Bey in Osmanlılarla Memlûklar arasındaki savaşta Memlûklar tarafını tutması üzerine, Karaman ili 1476 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından kesin olarak Osmanlı Devleti sınırları içerisine katılmıştır yılında Karaman, bir eyalet haline getirildikten sonra, Osmanlılar, Çukurova da oturan Üçoklar ile yeni ilişkiler kurmayı başararak bu bölgenin geleceği hakkında söz sahibi olmayı amaçlamışlardır (Tekindağ, 1967: 347). Osmanlılar, bu surette Ramazanoğulları yla hudut olmaları sonrasında bölgede ağırlıklarını hissettirmişler ve Gülek Boğazı civarına akınlar yapmışlardır (Uzunçarşılı, 1995: 191). Ramazanoğulları Beyliğinin Çukurova bölgesindeki hâkimiyeti XIV. yüzyılın ikinci yarısında belirgin hale gelmiştir. Bu Beylik, Oğuzların Üçok boyundandır. Adana, Tarsus, Kozan( Sis), Misis, Ayas (Yumurtalık) ve Uzeyr (Payas) yöreleriyle bu yörelerin çevrelerine yerleşmişlerdir. Yüreğirli bir Türkmen oymağına mensup olan Ramazanoğulları Türkmen Beyi, beyliğe adını veren Ramazan dır (Ener, 1960: 151; Tekindağ, 1967: 345; Çıplak, 1968: 148; Sevim ve Yücel, 1989: 412; Meydan Larousse, C. 16: ). Ramazanoğulları Beyliği, Mersin den Gâvur dağlarına kadar olan Çukurova bölgesinde Kuştemurlu, Kosunlu, Kara-İsalu, Varsaklu, Durgudlu, Özer Oğlu, Burnaz oğlu gibi Üçok Türkmenlerini etrafına toplayarak büyük bir nüfuz bölgesi oluşturmuştur (Tekindağ, 1967: 345). Ancak, Ramazanoğulları Beyliği, bağımsız bir beylik olarak görülmemiştir. Memlûkların Halep genel valisinin denetiminde Ramazanoğlu sülâlesi tarafından yönetilmiştir (Kurt, 1990: 179). Bu dönemde Memlûklar Devleti ile Osmanlılar arasında sorunlar meydana gelmiştir. Suriye sınırı boyunca Osmanlı-Memlûklu toprakları arasında bir tampon bölge oluşturmak Memlûk siyasetinin önemli bir bölümünü teşkil etmiştir (Kopraman, 2002: 471). Çukurova bölgesinde Ramazanoğlu hâkimiyeti olduğu dönemlerde Osmanlı Devleti ile bölgeyle yakından ilgilenen Memlûklar arasında uzun yıllar süren bir nüfuz mücadelesi yaşanmıştır. Osmanlı-Memlûklu nüfuz mücadelesi sırasında Türkmenler, Memlûklu ordularına anî baskınlar yaparak hezimete uğratmışlardır. Bu yüzden Memlûklar Çukurova da oturan boy ve oymaklar arasında nifak çıkararak yeni faaliyetlere girmişlerse de, Üçoklar la, Özeroğlu, Burnazoğlu ve Karamanoğulları yla anlaşan Ramazanoğulları, Memlûklara karşı savaşarak onların bu bölgedeki hâkimiyetlerini yok etmişlerdir (Tekindağ, 1967: 346). Ancak 1427 de Ramazanoğlu İbrahim Bey in Kahire de öldürülmesinden sonra, Çukurova Memlûk valileri tarafından yönetilmeye başlanmıştır (Meydan Larousse, C 16: 412). Bölge, Yavuz Sultan Selim in Mısır seferi sırasında 1516 yılında Memlûklarla yapılan savaşlar sonrasında Osmanlılara bağlanmıştır (Uzunçarşılı, 1995: ; Altay, 1965: 12; Çıplak, 1968: 178; Yurtsever, 1983: 67). Sefer sırasında Ramazanoğulları beyi, kendi isteği ile Osmanlı Devleti hâkimiyetini tanımıştır. Osmanlı 10

22 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ Devleti de Adana ve çevresini Ramazanoğulları na yurtluk-ocaklık olarak vermiştir (Kurt, 1990: 179). Ramazanoğulları 1608 yılına kadar bölgeyi babadan oğla geçen valilik sistemiyle, Osmanlılara bağlı bir şekilde yönetmişlerdir (Sevim ve Yücel, 1989: 414; Yurtsever, 1983: 67; Altay, 1965: 12; Kurt, 1990: 179). Bölge, yılları arasında mütesellimlik şeklinde idare edilmiştir (Halaçoğlu, 1988: 350). Dulkadir Beyliği, yılları arasında hüküm süren ve Osmanlı Devleti tarafından ortadan kaldırılan Anadolu beyliklerinin sonuncusudur. Bugünkü Kahramanmaraş ili ve ilçelerini içine alan bölgede kurulmuştur. Beyliğin kurucusu Zeyneddin Karaca Bey dir. Halep ten başlayarak Amanos Dağlarının doğusundan Elbistan a kadar uzanan bölgeye yerleşen bu Türkmenler Oğuzların Bozok koluna mensupturlar (Yinanç, 1989: 8). Türkmen Zeyneddin Dulkadir Karaca Bey, Maraş ve Elbistan ı 1378 de fethetmiştir. Oğlu Halil Bey Harput, Besni ve Malatya şehirlerini zapt etmiş ve hâkimiyetini genişletmiştir. Halil Bey den sonra Sulu Bey kızlarından birini Sivas Beyi Kadı Burhaneddin e diğerini de Sultan Yıldırım Bayezid in küçük oğlu Çelebi Sultan Mehmet e vermek suretiyle komşularıyla dostluğunu sağlamlaştırmıştır (Hammer, 2007a: ). Dulkadir Beyliği toprakları, Şahbudak Bey ve Şehsuvar Bey zamanlarında Osmanlı Devleti ile Memlûklar arasında baş gösteren nüfuz mücadelesine sahne olmuştur. Şahbudak Bey, Memlûklu Sultanından aldığı menşurla tahta geçerken, Şehsuvar Bey Osmanlı hükümdarı Fatih in yardımıyla Dulkadirli tahtına talip olmuştur (Yinanç, 1989: 62 63). Bu şekilde iki taraf birbirleriyle kıyasıya bir mücadeleye tutuşmuş, bunun sonucunda Fatih in desteğiyle Şahbudak tan tahtı alan Şehsuvar Bey zamanında Memlûk orduları Dulkadir Beyliğine karşı savaşa girişmiştir (Yinanç, 1989: 64). Nücum dan aktarılan bilgilere göre, Memlûklu-Dulkadirli savaşında Memlûklular büyük bir yenilgiye uğramış ve birçok kıymetli komutanları bu savaş esnasında telef olmuştur (Yinanç, 1989: 65). Alâüddevle zamanında Dulkadir-Osmanlı ilişkileri bozulmuştur. Dulkadiroğlu Alâüddevle, Osmanlı-Memlûk mücadelesinde Osmanlı dan yüz çevirerek başarısızlığına sebep olmuştur. Ayrıca Yavuz un İran seferine de iştirak etmeyip, Osmanlı nın zahire kollarını vurmuştur (Uzunçarşılı, 1995: 271; Yinanç, 1989: 97; Çıplak, 1968: 173). Sinan Paşa komutasındaki Osmanlı orduları Alâüddevle komutasındaki Dulkadirli ordusunu mağlûp etmiş, Haziran 1515 te Dulkadir memleketleri tamamen Osmanlı hâkimiyetine girmiştir (Uzunçarşılı, 1995: ; Yinanç, 1989: 98; Çıplak, 1968: 178). Alâüddevle den sonra Osmanlı tarafından desteklenen Ali Bey yönetime geçmiştir. Sınırları Mısır a kadar uzanan bir İmparatorluğun ortasında müstakil olarak bir Beyliğin kalması uygun görülmediği için Ali Bey bir yemek esnasında ortadan kaldırılmıştır. Dulkadir memleketleri Maraş merkez olmak üzere eyalet, Bozok bölgesi de müstakil bir sancak haline getirilip, tamamen Osmanlı Devleti ne bağlanmıştır (Yinanç, 1989: ). Ali Bey in bazı çıkışları haricinde Osmanlı Devleti tarafından verilen bütün görevleri yerine getirmesine rağmen öldürülmesinin sebebi, Dulkadirli Beyliğinin ömrünü tamamlamış olması olarak görülmüştür (Karadeniz, 2002: 488). Osmanlı Devleti hoşgörülü olduğundan, özellikle Müslüman bölgeler ele geçirildiğinde bir takım mahalli özelliklere dokunulmamıştır (Saydam, 1999: 126). Fırka-i İslâhiye ıslahatlarının uygulandığı bölge Osmanlı Devleti hâkimiyetine girince, ilk zamanlarda geleneklere uygun olarak siyasî ve idarî teşkilâtı korunmuş, mutlak merkeziyetçi bir yönetim şekli yerine, alınan bölgenin farklı özel durumuna göre idare edilmesi yoluna gidilmiştir (Aköz ve Solak, 2002: 9). Bununla birlikte şurası da belirtilmelidir ki, Osmanlı idaresi, bir müddet geçtikten sonra önceden var olan 11

23 ISLAHAT BÖLGESİ VE BU BÖLGENİN TARİHİ hükümleri, bazı ihtilâfa ve hoşnutsuzluğa sebebiyet verdiği için kendi kanunlarına göre tadil ederek Osmanlı kanunlarını geçerli hale getirmiştir. Örneğin Sis (Kozan) in Osmanlı topraklarına katılmasından sonra yapılan 1519 tarihli ilk tahrirde Memlûk kanunları aynen korunurken, tarihli tahrirde Memlûk-Osmanlı kanunları birlikte geçerli sayılıp, tarihli tahrirde bulunan kanunnamede ise tamamen Osmanlı kanunlarının geçerli kılındığı görülmüştür (Halaçoğlu, 2003: ). Osmanlı Devleti, yeni fethettiği bir bölgenin insan ve ekonomik potansiyelini öğrenmek amacı ile tahrir sayımı yaptırmıştır. Bölgenin ekonomik gelir kaynaklarını, örfî ve şer î vergi çeşit ve miktarlarını ayrı ayrı tespit ettirerek defterlerini düzenlettirmiştir. Kazanılan toprağın coğrafî ve ekonomik özellikleri belirlendikten sonra Eyalet, Sancak, Nahiye, Köy ve Mezra esasına göre idarî taksimatı tamamlanmıştır (Kara, 2005: 23). Taşra idaresi, aşağıdan yukarıya doğru köy (karye), nahiye, kaza, sancak (liva) ve eyalet şeklinde teşkilâtlanmıştır. Kendisine bağlı köylerle birlikte nahiyelerin birleşmesiyle kazalar meydana gelmiştir. Kazaların birleşmesinden sancaklar, sancakların birleşmesinden ise eyaletler meydana gelmiştir (Halaçoğlu, 2003: 83). XVI. yüzyılda Çukurova bölgesi ve Adana, Halep Eyaletine bağlı olarak yurtlukocaklık kanununa göre sancak şeklinde yönetilmiştir (Saban, 2006: 163; Kurt, 1990: 181). Osmanlı Devleti; Memlûklardan aldığı yerleri Arab, Ramazanoğulları Beyliğinin bulunduğu bölgeyi Çukurabad, Zülkadir Beyliğinin bulunduğu yerleri ise aynı isimle eyalet olarak teşkilât yapısı içerisine dâhil etmiştir. Çukurova bölgesi Osmanlı Devletine ilhak edildikten sonra Adana, Sis, Tarsus ve Özer (Uzeyr) sancakları Çukurabad vilâyeti çatısı altında Arab vilâyetine bağlanmıştır. Çukurabad vilâyeti ilk bakışta müstakil bir vilâyet gibi görünse de tahrir defterinin tamamı incelendiğinde ne Çukurabad beylerbeyi ne de bu beylerbeyine ait gelirler mevcuttur (TD. 998-II, 1999: 1) lu yıllarda Çukurabad Vilâyeti, Adana Sancağı, Uzeyr Sancağı, Tarsus Sancağı, Sis Sancağı şeklinde teşkilâtlandırılmıştır (Sümer, 1963: 27; TD. 998-II, 1999: 2) da Adana Livasına bağlı olan kazalar, Karaisalu, Ayas, Berendi, Kınık kazalarıdır. Adana merkezinde bu dönemde 2 cami, 1 imaret, 228 mezra, 6867 vergi hanesi bulunmaktadır. Adana ya bağlı olan Dündarlu ve Bulgarlu nahiyeleri Padişah hassı olarak görünmektedir. Karaisalu kazasında toplam 73 cemaat, 110 mezra, 1956 vergi hanesi bulunmaktadır. Bunlardan 1844 hanesi Müslim, geriye kalan 112 hane de gayri Müslim dir. Ayas kazasında 6 köy, 4 mezra, 300 vergi hanesi mevcuttur. Berendi kazasında 22 köy, 30 cemaat, 92 mezra bulunmaktadır. Kınık ta 18 köy, 32 cemaat, 82 mezra, 1 cami mevcuttur. Çukurabad vilâyetine dâhil olan Uzeyr livası, 1436 vergi hanesinden müteşekkildir. Ayrıca Uzeyr de 1 cami, 36 köy, 52 mezra, 18 cemaat kaydedilmiştir (TD. 998-II, 1999: 43). XVI. yüzyılda (1530) Tarsus Livası, 5 köy, 137 cemaatten meydana gelmektedir. Ayrıca 2 cami ve 1 hamam tespit edilmiştir. Kosun ve Ulaş kazaları ile Koş Temür nahiyesi Tarsus dâhilindedir. Kosun kazası 116 mezra ve 91 cemaatten oluşmuştur. Ulaş kazası, 123 mezra ve 58 cemaatten oluşmuştur. Toplam olarak Tarsus ta 3 kaza, 5 köy, 286 cemaat, 535 mezra, 3 kale, 1 hamam, 2 cami, 6652 vergi hanesi, 421 adet vergiden muaf derbentçi bulunmaktadır (TD. 998-II, 1999: 44 45). XVI. yüzyılda Sis Livası nda 385 mezra, 98 cemaat, 1 su değirmeni, 1 cami, 3 hamam bulunmaktadır Müslim haneye karşılık 172 vergi hanesine sahip gayri Müslimler görünmektedir (TD. 998-II, 1999: 46). Adana Sancağı, XVII. yüzyıl başlarına kadar imtiyazlı sancaklar arasında bulunuyordu (Uzunçarşılı, 1995: 580). Osmanlı hâkimiyetine geçtiği sırada Adana 12