CUMHURBAŞKANLIĞI KÖŞKÜ PARKI

Transkript

1 - tt - fa /ffi. Prof. Dr. Hayran ÇELEM Ziraat Müh. Mehmet İKİNCİKARAKAYA CUMHURBAŞKANLIĞI KÖŞKÜ PARKI umhurbaşkanlığı Köşkü nün bulunduğu Çankaya İlçesi, Kurtuluş Savaşı'nın başla- Ankara nın güneyindeki tepeler üzerine kurulmuş, evlerinin çoğu bağ ve bahçelerle çevrili bir köy idi. Atatürk Milli Mücadeleyi başlattığı 1919 yılında A- masya, Erzurum ve Sivas Kongreleri sonrası, 27 Aralık 1919 tarihinde Ankara'ya gelmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı seçildiği 23 Nisan 1920 tarihine kadar Ziraat Okulunda ikamet eden Mustafa Kemal Meclis Başkanı seçildikten sonra Tren İstasyonumdaki o zamanki adıyla 'Direksiyon' denilen binaya taşınmıştır. Milli Mücadele yıllarında önemli yeri olan bu bina, bugün Ankara Garı'nda müze olanak kullanılmaktadır. Doğaya tutkun olan ve yeşili seven Mustafa Kemal, yakın arkadaşlarından Ruşen Eşrefin önerisi üzerine Çankaya'yı gidip gördükten sonra burada oturmaya karar verir. Sakin, tozsuz, havadar ve Ankara'ya hakim bir tepede kurulmuş olan bu köyde, o sıralar Bulgurlu Tevfik Efendiye ait 'Kasapoğlu Köşkü diye anılan bir bağ evi 4500 liraya satılığa çıkartılmıştı. Ankara Belediyesi bu bağ e- vini satın alarak Mustafa Kemal'in ikametine tahsis etti. Böylece Mustafa Kemal Atatürk 1921 yılının baharında Çankaya'nın tepesindeki 'Kasapoğlu Köşküne' taşınarak bu sade bağ evinin kaderinde önemli bir değişikliği de başlatmış oldu. Büyük Önderimiz, AnkaralIların kendisine armağan ettiği bu köşkte yılları arasında kaldı. Bir süre anneleri Zübeyde ve eşleri Latife Hanımefendiler de burada oturdular. Çankaya'daki bu ilk tarihi köşk binası bugün 'Müze Köşk olarak anılmaktadır. Daha sonra yapılan ve inşaatı 1932 yılında tamamlanan 'Pembe Köşk'ün yerini ise Atatürk bizzat seçmiş, planlarını AvusturyalI Mimar Prof. Dr. Clemens Holzmeister yapmıştır. Pembe Köşk'ün yapılmasından sonra buraya taşınan Atatürk, eski köşkü de muhafaza ederek, zaman zaman yakın arkadaşlarını orada konuk etmiştir. Ülkemizin önemli parklarından biri olan Cumhurbaşkanlağı Köşkü Parkı işte bu binaların ve değişik dönemlerde yapılmış hizmet binaları gibi yapıların etrafını çeviren 430 dekarlık bir alanı kaplar. Ancak Atatürk ün ikamet etmeye başladığı 1921 yılında Kasapoğlu Köşkü'nün (bugünkü adıyla Müze Köşk) bahçesinin görüntüsü, bugünkü görünümünden çok farklı idi. O yıllarda köşk bahçesinin ne belli bir düzenlemesi, ne de zengin bir 39

2 ANKARA bitki örtüsü var idi. Bahçe içinde ve çevrede odunsu bitki türleri olarak doğal bitki örtüsünde bulunan Badem (Amygdalis communis), Bodur Meşe (Quercus cerris), Söğüt (Salix nigra) ve Kara Kavak (Populus nigra) ağaçları mevcut idi. Ayrıca yol kenarlarında Süssenler (İris sp.) ve bazı mevsimlik çiçekler yeralırdı. Atatürk köşkünün bahçesi ile zaman buldukça bizzat ilgilenmiştir. Örneğin I nolu nizamiye olarak bilinen protokol girişi ile köşk arasındaki yol üzerine Akasya ve Akçaağaçların dikimi kendi direktifleri ile başlatılmıştır. Ayrıca köşkün ilk bahçıvanını da kendileri atamıştır. Atatürk köşkün bahçesinde dolaştığı bir gün, temizlik işçilerine hitaben, içlerinde ağaç budamasından anlayan olup olmadığını sorar. Temizlik işçilerinden Arnavut asıllı Latif Bay, anladığını söyleyince onu köşke bahçıvan o- larak atar. Latif Bay ve ekibi köşk bahçesinde mevcut ağaçların budanması ve yeni bitki dikimlerine hızla başlar. Bu çalışmaları Atatürk de zaman zaman yakından izler. O dönemde köşk bahçesine dikilen ağaçlar genellikle Kokar Ağaç (Aillanthus altissima), Akasya (Accacia sp.), Çınar (platanus orientalis), Kara Kavak (Populus nigra), Salkım Söğüt (Salix babilonica) ve İğde (Eleagnus angustifolia) gibi yaprağını döken yerli türlerden oluşuyor. İbreli ağaçların dikimi ise daha sonraları 1935 yılında Kara Çam (Pinus nigra) ve Lübnan Sediri (Cedrus libani) türleri ile başlıyor. Bu yıllarda ilginç bir olay yaşanıyor. Almanya'dan gelen Enis adlı bir şahıs çok iyi bahçıvan olduğu gerekçesi ile köşk bahçesinde işe başlıyor. Ancak kısa bir süre sonra kendisinin Albay rütbesinde bir Alman Gizli Haber Alma Örgütü elemanı olduğu anlaşılıyor ve işine son veriliyor. Çankaya Köşkü bahçesinde ilk çim alan tesisi çalışması 1929 yılında yapılıyor. O yıl Ulus Hali'ndeki baharatçı Hacı Baba'dan alınan ithal Ingiliz Çimi (Lolium perenne) ile köşk çevresi çimleniyor. Bu tek bir çim türü ile yapılan çimlendirme çalışması, 1931 yılında Pempe Köşk'ün inşaatı bitince bu köşkün çevresi içinde uygulanıyor. Bu arada İtalya ve Hollanda'dan Lale ve Sümbül soğanları da getirtilerek, daha sonra gül bahçesi adını alacak olan alana dikiliyor. Atatürk ün ölümünden sonra sırasıyla Cumhurbaşkanı seçilen İsmet İnönü ve Celal Bayar dönemlerinde; yol ağaçlamaları, meyve ve sebze bahçesi, üzüm bağı kurulması, gül bahçesinin, koruluk alanın oluşturulması gibi çalışmalar yapılmıştır. Üçüncü Cumhurbaşkanı Celal Bayar Köşk Parkını ilk defa halkın ziyaretine açarak, artık olgunlaşmaya başlayan parkın halk tarafından gezilip görülmesine olanak sağlamıştır. Daha sonra işbaşına gelen, döndüncü ve beşinci Bumhurbaşkanlarımız Cemal Gürsel ve Cevdet Sunay yılları arasında görev yapmışlardır. Bu dönem içinde köşk bahçesinde bakım ve onarım çalışmaları dışında yapılan önemli çalışmalardan biri köşk çevresindeki tel örgünün kaldırılıp çevre duvarının yapımıdır. Ayrıca Genel Sekreterlik binası çevresi düzenlenmiş, dere içine Ihlamur ve Akkavaklar dikilmiştir. Yine bu dönem içinde ibreli ve geniş yapraklı ağaçlarla çevre ağaçlaması gerçekleştirilmiştir. Koruluk alanda fidan dikim işleri tamamlanmış ve ekonomik ömrünü tamamlayan asmalar sökülerek yerlerine yenileri dikilmiştir. Buraya kadar Atatürk döneminden 1973 yılına kadar Çankaya Köşkü bahçesinin tarihi gelişimi ve yapılan çalışmalarla ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Bu yıla kadar yapılan çalışmalar bir süs bahçesi oluşturmaya yönelik çalışmalardan öteye gidememiştir. Oysa bir alanın park niteliğini kazanabilmesi için, Peyzaj Mimarlığı mesleğinin belirli düzenleme ilkelerini dikkate alarak, değişik fonksiyonların ve görsel açıdan göze hoş gelecek düzenlemelerin gerçekleştirilmesiyle olasıdır. Cumhurbaşkanlığı Köşkü Parkı'nda bu yöndeki çalışmalar 1973 yılından sonra başlatılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin altıncı Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk zamanında, köşk parkının geliştirilmesi için Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sadri Aran görevlendirilmiştir. Prof. Dr. Sadri Aran gerekli incelemeleri yaptıktan sonra 'Ankara Şehri Peyzajı İçinde Cumhurbaşkanlığı Köşkü A- razisinin Hususiyeti ve Tanzimi' başlıklı bir rapor hazırlamıştır. Bu raporda, Köşk Parkının bulunduğu arazinin morfolojik yapısının çok zengin olduğunu, bu nedenle alanın her tarafında değişik sürprizli düzenlemelerin olanaklı olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Aran, Çankaya ve çevresinin ekolojik özelikleri nedeniyle çeşitli bitki türlerinin yetişmesine elverişli olduğu ve zengin bir tür kolleksiyonu oluşturulabileceğine değiniyor. 40

3 CUMHURBAŞKANLIĞI KÖŞKÜ PARKI Ancak köşkü etki altına alan çevre peyzajının da ele alınıp bir bütün olarak uyumlu bir proje halinde düzenlenmesinin şart olduğunu savunuyor. Prof. Dr. Sadri Aran Cumhurbaşkanlığı Köşkü Parkı'nın oluşturan ayrı birimlerin de yeniden ele alınarak düzenlemeye ve onarılmaya muhtaç olduğunu savunarak, bu birimler için yeni revizyon planları hazırlamıştır* Sonuçta, Çankaya Köşkü ve çevre peyzajının korunması için 5 maddelik bir öneri paketi sunmuştur. 1. Başkent Ankara'nın Metropoliten Planlaması konusunda Cumhurbaşkanlığı Köşkü ve Çevresi nin peyzajına etkili bulunan ve raporumda belirtilen hususların mümkün olan titizlik ve dikkatle izlenmesi, 'Bu arada: Kavaklıdere Vadisinin bina istilasından korunarak toplum yararına sosyal bir park halinde tanzimi' 2. Muhafız Alayı sahası da dahil olmak üzere Köşk arazisi içinde yeni yapı eklemek mecburiyeti halinde, Köşk ve çevre peyzajının, yeşilliklerinin huzurunu bozmamak maksadıyla gerekli yerleşme etüdlerinin yapılması, 3. Gülbahçesi, Yabancı Devlet Başkanları Konut Köşkü, Genel Sekreterlik Binası ve Köşk girişi gibi üniteler için hazırlamış olduğum yeni revizyon planlarının ve önerilerin uygulanması, 4. Damızlık bitki materyali temini maksadıyla, bilimsel esaslara uygun olarak hazırlanmış olan koleksiyonun ivedilikle sipariş verilmesi, 5. Yeni revizyon planlaması nedeniyle yeterli tahsisatın 1975 bütçesinin tespitinde gözönünde bulundurulması hususlarını yüksek onaylarınıza sunarım. Böylece 1974 yılında Peyzaj Mimarlığı meslek disiplini ilk defa Köşk Parkında kendisini hissettirmiş ve bilimsel olarak devreye girmiştir. Bu çalışmalar Prof. Dr. Sadri Aran'dan sonra da devam etmiştir. Sonuçta halı görünümlü geniş çim alanları, kitle etkisi yaratan koruluğu, tarihi anıt değerindeki bazı soliter ağaçları, kaya bahçeleri, renk cümbüşü yaratan peren ve mevsimlik çiçek parterleri, endemik bitki türleri ve faunasi ile gezip görmeye değer bir park ortaya çıkmıştır. Park i- çinde tarihi önemi büyük olan bazı ağaçlar koruma altına alınmıştır. Örneğin, Atatürk'ün altında kahve içmekten zevk aldığı Camlı Köşk bahçesindeki tarihi Ceviz Ağacı (Juglans regia), merkezi kalorifer yanındaki üç büyük Çınar Ağacı (Platanus orientalis), Baş Yaverlik bahçesindeki görkemli Mavi Ladin Ağaçları (Picea pungens Glauca) ağaç cerrahisi teknikleri ile yaşatılmaya çalışılmaktadır. Bütün bu çalışmalara rağmen Cumhurbaşkanlığı Köşkü Parkı'nın henüz çözümlenememiş bazı sorunları vardır. Pembe Köşk ve yakın çevresi ile bazı birimlerin peyzaj projeleri Prof. Dr. Sadri A- ran ve daha sonra A.Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bülümü Öğretim Üyelerinin yardımları ile yapılmış olmasına karşın, Köşk Parkının genel bir peyzaj projesi yoktur. Bu nedenle zaman zaman rastgele fidan dikim ve sökümleri olmaktadır. Yeni yapılan binaların ve açılan yeni yolların yer seçimleri uzman kadrolarca yeterince tartışılmadan gerçekleşmektedir. Köşk ve Parkı'nın yakın çevresiyle ve özellikle Kavaklıdere Vadisi ile birlikte ele alınması gerektiğini savunan Prof. Dr. Sadri Aran, bu çevrede çok katlı yoğun yapılaşmaya izin verilmemesini istemiştir. Ancak kentin gelişmesi onu endişelerinde haklı çıkartmıştır. Kavaklıdere Vadisi'nde Seymenler Parkı'nın gerçekleştirilmesine rağmen, Kavaklıdere Şarap Fabrikası yerine Sheraton Oteli'nin, daha ileriye FHilton Oteli'nin yapılmış olması, Köşk'ün doğusuna ise çok katlı askeri lojmanların inşaa edilmesi köşk peyzajını olumsuz yönde etkilemiştir. Cumhurbaşkanlığı Köşkü Parkı'nın daha güzel, daha bakımlı ve etkileyici olması için genel bir peyzaj projesinin uzman kişilere hazırlattırılması ve ileride yapılacak revizyon çalışmalarının da yine uzman kişilerin onayı alınarak yapılması doğru olacaktır kanısındayız. YARARLANILAN KAYNAKLAR ARAN, S., Cumhurbaşkanlığı Köşkü ve Çevresinin Peyzaj Özelliklerini Koruma Tedbirleri. Daktilo edilmiş rapor. ATAY, F.R., Çankaya, İstanbul. EVLİYAGİL, N., Çankaya. Ajans-Türk Matbaacılık, Ankara. LATİF BAY, Söyleşi notları. 41

4 Atatürk'ün 1921 yılında taşındığı Çankaya'daki "Kasapoğlu Köşkü" bugünkü adıyla "Müze Köşk ûn o yıllardaki görünümü. (N.EvUyagil'in "Çankaya" kitabından) Başyaverlik Parkı nda anıtsal Mavi Ladinler (Orijinal) Protokol yolundan Atatürk Anıtının ve çevresinin görünümü (Orijinal) 42

5 Cülbahçesi'nden bir görünüm. (N. EvliyagHin "Çankaya" kitabından) Altında Atatürk'ün kahve içmekten zevk aldığı tarihi ceviz ağacı. (Orijinal) İnşaatı 1932 yılında biten Pembe Köşk ve çevresinin bugünkü görüntüsü (Orijinal) İsmet İnönü döneminde protokol girişine dikilen çınar ağaçları 43

6 Köşk Parkı ndaki Atatürk Anılı nın yakından görünümü (N. Evliyagil'in "Çankaya" kitabından) Camlı Köşk ve bahçesinde şekil verilmiş Şimşirler (Orijinal) Müze Köşk'ün bugünkü görünümü (Orijinal) 44 İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi