S. Kızıloğlu 1, E. Karakaya. Structural Condition, Problems and Solutions of Small Livestock Enterprises in Bingol

Transkript

1 Tarım İşletmeciliği Bingöl İlinde Küçükbaş Hayvan İşletmelerinin Yapısal Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri S. Kızıloğlu 1, E. Karakaya 1 Prof. Dr. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Tarım İşletmeciliği ABD., Erzurum E-posta: ksemiha@atauni.edu.tr ÖZET Bu araştırmada Bingöl İli merkez ve ilçelerindeki küçükbaş hayvan yetiştiriciliği işletmelerinin yapısal durumunun belirlenmesi, sorunların saptanarak, çözüm önerilerinin sunulması amaçlanmıştır. Bu kapsamda, Bingöl deki işletmeler arasından örnek seçilmiş ve araştırma verileri işletmelerde yönetici konumunda olan çiftçilerle yüz yüze yapılan anketlerden elde edilmiştir. Ayrıca konu ile ilgili daha önce yapılmış bilimsel çalışmalar ile kamu ve özel kuruluşların kayıtlarından da yararlanılmıştır. Anket soruları işletme sahiplerinin eğitim seviyeleri, genel yapıları, mevcut hayvancılık durumları, yetiştiricilik uygulamaları, hedef ve beklentileri, mevcut barınak ve ekipmanların durumu, üretmiş oldukları ürünlerin pazarlanması ve dağıtımı konularını içermektedir. Koyunculuk yapanların %49.7 si ilkokul, %13.4 ü lise, %5.0 ı yüksekokul, %9.3 ünün okuryazar olmadığı belirlenmiştir. Hayvan barınaklarının % 86.6 sı kapalı ağıl seklindedir. İşletmelerin ortalama üretim değeri , değişir masrafları , ve birim değişen masrafa düşen üretim değeri olarak hesaplanmıştır. Araştırma sonucunda verilerin değerlendirilmesi için tanımlayıcı istatistikler, frekanslar ve yüzde dağılım oranları kullanılmıştır. Sonuç olarak bölgedeki koyun yetiştiricilerinin yapısal, teknik, yetiştirme, barınma ve ürün pazarlama açısından sorunları bulunmaktadı Anahtar Kelimeler: Anket, Bingöl, Küçükbaş hayvancılık, Yapısal durum, Yetiştirici talebi. Structural Condition, Problems and Solutions of Small Livestock Enterprises in Bingol ABS TRACT In this study, determination of structural situations and problems of small lıvestock enterprıses in Bingol district and investigation of improving possibilities were aimed at. Research data where obtained from questioniars which are made by face to face with managers of t he enterprises. In addition, have benefited scientific studies previously conducted with relevant p ublic and private organizations from their records. The survey questions are about the general characteristic features of the farm owners, their educational degrees, their existing breeding status, their practical experiences in breeding cattle, their aims and expectations, the condition of the animal sheds and equipments, distribution and marketing of their products. 49.7% of the sheep farmers graduated from primary school, 13.4% from high school, 5.0% from collage and 9.3% of them were illiterate. Animal shelters, 86.6% is in t he form of t he closed fold. The average production value of businesses , costs will vary , and production value of per unit variable costs is calculated. Descriptive statistics, frequencies and percentage rates are used for the evaluation of data in conclusion. As a result; sheep farmers in this region have great structural, technical, breeding, housing and marketing difficulties. Keywords: Bingol, Growers demand, Sheep and goat farming, Structural condition, Survey. 1. GİRİŞ 1.1. Küçükbaş Hayvancılığın Önemi ve Dünyadaki Gelişimi Hayvancılık ülkemiz ekonomisi ve tarım sektörü içerisinde önemli bir yere ve potansiyele sahiptir. İnsanların fizyolojik ihtiyaçlarını karşılama özelliğinden dolayı tüm ülkelerin ekonomilerinde önemli bir yeri olan hayvancılık faaliyeti; yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması yanında ekonomik kalkınma için gerekli sermayenin elde edilmesi açısından önemlidir (Yıldız, 2011). Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği, genel olarak zayıf çayır meralar ile nadas alanlarını, anız ve bitkisel üretime uygun olmayan alanları değerlendirerek et, süt yapağı, kıl, tiftik, deri gibi ürünlere dönüştüren bir faaliyettir (Kaymakçı ve Sönmez, 1996; Paksoy ve Özçelik, 2008; Bilginturan ve Ayhan, 2009). Şekil 1.1. Yıllar İtibariyle Dünya Küçükbaş Hayvan (Koyun Keçi) Varlığı (Milyar/baş) *Kaynak: FAO,

2 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun FAO, 2011 yılı verilerine göre; dünyada 1,9 milyar baş koyun ve keçi, varlığı tespit edilmiş iken Türkiye için bu sayı 32 milyon baş olarak ortaya çıkmıştır. TÜİK, 2012 yılı verilerine göre toplam küçükbaş hayvan sayısı 2012 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık %10 oranında artarak 35 milyon olarak tespit edilmiştir. Şekil 1.2. Yıllar İtibariyle Türkiye Küçükbaş Hayvan (Koyun Keçi) Varlığı (Milyon/Baş) *Kaynak: FAO, 2011; TÜİK, (*) 2012 verileri TÜİK den alınmıştır Türkiye de Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği Türkiye nin coğrafik yapısı ve geniş meraları göz önüne alındığında, ucuz maliyetli ve kaliteli hayvancılık için önemli potansiyele sahip olduğu görülmektedir. Özellikle koyun ve keçi yetiştiriciliği, ülkede yapılabilecek en ucuz maliyetli hayvancılıktır (Alkan, 2010; Aksoy ve Yavuz, 2012). TÜİK, 2006 tarafından yapılan tarımsal işletme yapı araştırmasında tarımsal işletmelerin %62,3'ünde hem bitkisel üretim hem de hayvan yetiştiriciliğ i, %37,2'sinde yalnız bitkisel üretim, %0,5'inde ise yalnız hayvan yetiştiriciliği yapıldığı saptanmıştır. Küçükbaş hayvanı (koyun ve keçi) olan tarımsal işletmelerin, küçükbaş hayvan sayısına göre işletme büyüklüğü grubuna bakıldığında, işletmeler %25,3 ile baş hayvanı olan işletme büyüklüğü grubunda, hayvan sayısı ise %36,1 ile baş hayvanı olan işletme büyüklüğü grubunda yoğunlaştığı belirlenmiştir. TÜİK, 2012 yılı verilerine bakıldığında ülkemizde 35 milyon baş olan toplam küçükbaş hayvan sayısının %23 lük kısmını (yaklaşık olarak 8 milyon baş) keçi oluştururken koyun sayısı ise yaklaşık olarak 27 milyon baş olarak %77 lik orana sahip olarak ortaya çıkmıştır. Ülkemizde et üretiminin %13 ü süt üretiminin ise %8 i koyun ve keçiden karşılanmaktadır. Şekil 1.3. Türkiye Küçükbaş Hayvan Türlerinin Dağılımı. *Kaynak: TÜİK, Doğu Anadolu Bölgesi ve Bingöl İli Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği Türkiye de hayvancılığın yoğun şekilde yapıldığı bölgelerin başında Doğu Anadolu Bölgesi gelmektedir. Bölge, Türkiye deki küçükbaş hayvan varlığının %34.3 üne sahiptir. Mevcut çayır ve mera varlığı bakımından da Türkiye nin başta gelen bölgesidir (Aksoy, 2008; Aksoy ve Yavuz, 2012). Bölgede hayvancılık daha çok büyük oranda düşük verimli yerli ırklardan oluşan, ağırlıklı olarak meraya dayalı besleme koşulları ve sınırlı girdi kullanan bir yapıya sahiptir (Ertuğrul ve ark., 2010; Aksoy ve Yavuz, 2012 ). TÜİK, 2012 yılı verilerine göre Bingöl il genelinde toplam koyun sayısı 297 bin baş, toplam keçi sayısı ise 140 bin 800 baş, 2012 yılı itibari ile Bingöl ilinin toplam küçükbaş hayvan sayısı 437 bin 800 baş olarak hesaplanmış küçükbaş hayvan türlerinin ilçelere göre dağılımı Çizelge 1.1 de verilmiştir. Çizelge 1.1 incelendiğinde küçükbaş hayvan varlığının Karlıova, Solhan, merkez, adaklı ve genç ilçelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. 585

3 Tarım İşletmeciliği Çizelge 1.1. Bingöl İli Küçükbaş Hayvan Sayısının e Göre Dağılımı Küçükbaş Hayvan Sayısı Koyun Keçi Mor Ak Toplam Kıl Toplam Küçükbaş Toplam Merkez Karamaman Karaman Adaklı Genç Karlıova Kiğı Solhan Yayladere Yedis u Toplam *Kaynak: TÜİK, 2012 Bu çalışmanın amacı; Bingöl İlinde Merkez, Karlıova, Genç, Adaklı ve Solhan ilçelerinde yoğun olarak yapılan küçükbaş hayvancılık işletmelerinin mevcut durumu, teknik ve yapısal özellikleri, sağlık-koruma, bakım-besleme gibi temel sorunlarının saptanıp, çözümüne yönelik bazı öneriler getirmektir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Araştırmalar Bingöl İli, merkez, adaklı, Karlıova, Genç ve Solhan ilçeleri ve bunlara bağlı köylerde yapılmıştır. Anket verileri üretim dönemini kapsamaktadır. Yörede küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı işletmelerden anket yoluyla birincil veriler toplanmıştır. Bu verilerin yanı sıra konu ile ilgili çeşitli kişi ve kuruluşlar tarafından yapılan benzer çalışmalardan da yararlanılmıştır. Çalışmada incelenen işletmelerin belirlenmesinde, Tarım İl Müdürlükleri ve damızlık koyun keçi yetiştiricileri birliğindeki küçükbaş hayvan yetiştiriciliği ile ilgili kayıtlardan elde edilen bilgiler kullanılmıştır. Bu bilgiler doğrultusunda, küç ükbaş hayvancılık faaliyetinin %95.0 oranında yoğun olduğu Merkez, Adaklı, Karlıova, Genç ve Solhan ilçelerindeki işletmeler Gayeli Örnekleme yöntemine göre seçilmiş, bu ilçelerde küçükbaş yetiştiriciliği yapan tüm tarım işletmeleri araştırmanın ana kitlesini oluşturmuştur. Sonlu bir popülasyon için belli bir özelliği taşıyanların bilinen veya tahmin edilen oranına göre örnek hacmi aşağıdaki formüldeki gibidir (Çiçek ve Erkan, 1996; Kara ve Kızıloğlu, 2012). N* α 2 t 2 n= (N-1)* D 2 +α 2 t 2 n: Örnek hacmini, N: Populasyondaki işletme sayısını α 2 : Populasyon varyansını D2: (d/t)2 olup, d ortalamadan belirli bir orandaki (%5) sapmayı, t ise %95 güven sınırına karşılık gelen t tablo değerini (1,96) ifade etmektedir. Yukarıdaki formül kullanılarak yapılan hesaplama sonucunda %95 güvenirlik sınırı ve %5 hata payı ile anket uygulanacak işletme sayısı 197 olarak belirlenmiştir. Bulunan anket sayısının %5 i kadar daha işletme hesaplanarak %95 güven aralığında ve ortalamadan %5 sapma ile toplam anket sayısı 203 olarak tespit edilmiştir. Merkez ilçede (28), Adaklı ilçesinde (35), Genç ilçesinde (30), Karlıova ilçesinde (60), ve Solhan ilçesinde ise (50) adet anket yapılmıştır Yöntem Araştırmanın materyali olan 203 işletmeden, 2014 yılı Şubat - Mayıs ayları arasında araştırmacı tarafından anketle toplanan veriler için sayı ve yüzde olarak ifade edilmiştir. Hesaplamalarda SPSS istatistik paket programı kullanılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Yetiştiricilerin Kişisel Bilgileri Katılımcıların % 52.7 si yaş arasında, % 49.7 si ilkokul mezunu olarak belirlenmiş, Katılımcıların hane halkı genişliği %75 oranında 4 kişiden fazla bireyden oluşmakta ve sosyal güvenceye sahip olma durumunda ise %42.8 oranında SSK lı olma durumu tespit edilmiştir (Çizelge 3.1). bazında Karlıova ve Solhan ilçelerindeki yetiştiricilerin diğer ilçelerdeki yetiştiricilere göre daha yaşlı olduğu, Adaklı ve Genç ilçelerindeki yetiştiricilerin diğer ilçelerdeki yetiştiricilere göre eğitim seviyesin in düşük olduğu, hane halkı genişliği bakımından bütün ilçeler bazında birey sayısında artış olduğu bu artışın en yüksek %90 oranla Karlıova ilçesinde 586

4 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun görüldüğü, sosyal güvencem yok diyen yetiştiricilerinde %31.6 oranla Karlıova ilçesinde bulundukları sonuçları saptanmıştır. Çizelge 3.1. Yetiştiricilerin Kişisel Bilgileri. Yaş < yaş arası >51 yaş Eğitim Durumu Okuryazar değil İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Hane halkı 4 kişiden az kişi kişiden Sosyal güvence Yok BAĞ-KUR SSK Emekli sandığı Yeşil kart İşletmelere Ait Genel Bilgiler İncelenen ilçelere göre işletmenin mülkiyeti % 84.7 oranında yetiştiricinin kendisine ait, %12.4 oranında ortak ve %2.9 oranında ise kira olarak belirlenmiş, özellikle Solhan ilçesinde yetiştiricilerin tamamı işletmenin mülkiyet sahibi iken, diğer ilçelere nazaran Karlıova ilçesinde ortak ve kira işletme mülkiyeti durumları daha fazla olarak saptanmıştır. İşletmelerde hayvancılıkla uğraşma süreleri incelenmiş, %52.7 oranında yetiştiricilerin yıl arasında deneyim sahipleri oldukları saptanmıştır. Ankete katılan toplam işletmeler içerisinde 201 baş ve üzeri hayvana sahip olan yetiştiricilerin oranı % 42.4, baş hayvana sahip işletmelerin oranı % 52.7 ve 50 Baş tan az hayvana sahip işletmelerin oranı ise % 4.9 olarak tespit edilmiştir. Bingöl ilinde yetiştirilen küçükbaş hayvan varlığını yansıtır şekilde ankete katılan işletmelerdeki yetiştirilen koyun ve keçi ırkları sırasıyla Morkaraman (% 58.1), Akkaraman (% 26.7) ve Kıl Keçisi (% 15.2) ırklarının yetiştirildiği saptanmıştır (Çizelge 3.2). Çizelge 3.2. İşletmelere Ait Genel Bilgiler İşletmenin Evet mülkiyeti Ortak Kira Yetiştiricilik deneyimi Toplam 28/ yıl yıl yıl Hayvan sayısı 50 baş baş baş ve Hayvan ırkları Morkaraman Akkaraman Kıl keçisi

5 Tarım İşletmeciliği 3.3. Anket Yapılan İşletmecilerin Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği Hakkındaki Genel Düşünceleri Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Sorunlarını belirlemek amacıyla yetiştiricilere yöneltilen Nede n küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapıyorsunuz sorusuna katılımcılar %77.3 oranında geçim kaynağı, cevabını vermişlerdir. Özellikle Genç ilçesindeki yetiştiricilerin tamamı bu cevaba katılım gösterirken, yetiştiriciliğin karlı olduğundan dolayı yapılma durumunun sadece Karlıova ilçesinde çok az bir oranla (%14.0) görüldüğü ve katılımcı görüşlerinden hareketle yetiştiricilerin en önemli sorununun geçim kaygısı olduğu ileri sürülebilir. Katılımcılara yöneltilen "Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinden memnun musunuz" sorusuna genel olarak yetiştiricilerin % 61.1 i hayır, % 38.9 u ise evet cevabını belirtmiş ancak, Genç ilçesindeki yetiştiricilerin tamamının küçükbaş hayvan yetiştiricisi olmaktan memnun oldukları sonucu saptanmıştır. Katılımcıların % 54.6'sı ürün fiyatlarının düşüklüğünü, % 24.6'sı girdi fiyatlarının yüksekliğini, % 15.8'i pazar bulmanın zorluğunu ve % 5.0 ı ise diğer ( hastalıklar, çoban durumu vb.) durumları küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin sorunları olarak belirtmişlerdir. Bu sorunlara bağlı olarak son beş yıl içinde ( ) küçükbaş hayvan sayılarındaki değişim analiz edilmiş sonuçlara göre, ankete katılan işletmelerde %48.6 oranında tüm ilçeler itibari ile hayvan sayıları azalırken, %13.4 oranında hayvan sayısı artmış ve %38.0 oranında ise hayvan sayısında değişim olmadığı sonucu saptanmış, hayvan sayısındaki artışın yüksek bir oranla (%83.4) Genç ilçesinde, hayvan sayısındaki azalışın ise %74.3 oran ile Adaklı ilçesinde ortaya çıktığı görülmüştür (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3. Yetiştiricilerin Genel Düşünceleri Küçükbaş hayvan Geçim yetiştiriciliği yapma nedeni kaynağı Karlı olduğundan Geleneksel olduğu için Diğer Küçükbaş Evet Yetiştiriciliği Hayır Memnuniyeti Küçükbaş hayvan Ürün Yetiştiriciliğinin sorunu fiyatları düşük Girdi fiyatları yüksek Pazar sorunu Diğer Son 5 yıl içinde ( ) Küçükbaş hayvan sayınızdaki değişme Hayvan sayısı arttı Hayvan sayısı azaldı Hayvan sayısı değişmedi 3.4. İşletmelerin Barınak Özellikleri Ankete katılan yetiştiricilere barınaklara ait sorular sorulmuş ve barınak yapılarının durumu ortaya konmaya çalışılmıştır. İşletmelerde barınaklar %61.5 oranında evlerin yanında olarak saptanırken, merkez ilçesinde evin altında, adaklı ilçesinde ise evin altında ve köy dışında barınağı olan işletme olmadığı belirlenmiş, barınakların %86.6 sı kapalı tip barınak olarak tespit edilmiş, yarı açık tipteki barınakların sadece Karlıova ve Solhan ilçelerinde, açık tip barınakların ise yalnızca Solhan ilçesindeki işletmelerde olduğu saptanmıştır. Barınakların yapımında kullanılan malzemelerin türlerinde barınak tabanının %86.6 ve barınak çatısının da %75.8 oran ile topraktan, barınak duvarının ise %90.1 oranında taştan yapıldığı belirlenmiştir. Solhan ilçesindeki işletmelerin tamamında barınak tabanı toprak malzemeden yapılmış, Genç ve Karlıova ilçelerindeki işletmelerin tamamında barınak duvarının yapımında taş malzeme kullanıldığı görülmüştür. Bingöl ilinin deprem açısından riskli bir konumda olduğu düşünüldüğünde taş duvarların büyük risk taşıdığı sonucu söylenebilir. Barınakların %91.7 sinde hasta hayvan bölümünün olmadığı, %82.8 inde doğum bölümünün olmadığı, %92.7 sinde sağım yerinin olmadığı ve %61.6 sında ise gezinti yerinin olmadığı sonucu saptanmıştır (Çizelge 3.4). 588

6 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.4. Barınaklara Ait Özellikler Barınağın Yeri Evin altı Köyün Dışında Evin yanı Köy Arazisinde Barınağın Tipi Kapalı Açık Yarı açık Barınağın tabanı Toprak Barınağın duvar malzemesi Barınağın çatı malzemesi Hasta hayvan bölümü Beton Briket Taş T uğla Tahta Toprak Sac Var Yok Doğum bölümü Var Yok Sağım yeri Var Yok Gezinti yeri Var Yok Yetiştirme İşleri Ankete katılan yetiştiricilerin yetiştirme işlerine ait bazı özelliklerin sonucu Çizelge 3.5 de verilmiştir. Analiz edilen sonuçlara göre; işletmeler genel olarak damızlık teminini, %85.7 oranla kendi işletmesinden karşılarken bunu %10.3 ile komşu işletmeler ve %4.0 ile çevre pazarlardan temin şekli izlemektedir. Özellikle Merkez ve Genç ilçesindeki işletmelerin damızlık temininde çevre pazar temin şeklini tercih etmedikleri görülmüştür. Koç teke katım yönteminde ilçeler bazında genel olarak %86.6 oranla serbest yöntem, %9.9 ile elde aşım ve %3.5 ile yapay tohumlama yönteminin tercih edildiği belirlenmiş, Merkez, Adaklı ve Genç ilçelerinde koç teke katım yönteminde sadece serbest yöntemin görüldüğü, yapay tohumlamanın ise yalnızca Solhan ilçesindeki bazı işletmelerde tercih edildiği saptanmıştır. Serbest katımın %86.6 oranında yüksek çıkması olumsuz bir durumdur. Bilimsel yetiştiricilikte hangi koyunun hangi koçla ne zaman tohumlandığı bilinir ve kayıtlanır. Yetiştiricilerin büyük bir çoğunluğu (%92.7) işletmelerinde kayıt tutmazken, çok az bir kısmı (%7.3) kayıt tuttuklarını belirtmişlerdir. Koç teke katım zamanında işletmelerin %77.3 ü Eylül ayını tercih ederken, bunu sırası ile %12.3 ile ekim ayı, %6.9 ile ağustos ayı ve %3.5 ile temmuz ayı izlemektedir. Temmuz ağustos eylül ve ekim aylarının 589

7 Tarım İşletmeciliği hepsinde koç teke katımı yapan tek ilçe Solhan olarak belirlenmiştir. İşletmelerde koç teke sürüye katım %61.6 oranında aşım döneminde olurken %38.4 oranında tüm yıl boyunca olarak saptanmıştır. Ankete katılan yetiştiricilere yetiştirme işleri ve genel anlamda yetiştiricilikle ilgili seminer veya kurslara katılıp katılmadıklar ı sorulmuş, %91.7 oranında katılmadıkları, %8.3 oranında katıldıkları saptanmıştır. Çizelge 3.5. Yetiştirme İşlerine Ait Özellikler Damızlık Kendi Te m i n i işletmesinden Komşu işletmeden Çevre pazarlardan Koç teke katım Elde aşım yöntemi Yapay tohumlama Serbest Kayıt tutma Evet Hayır Koç teke katım ayı Seminer veya kurs alma durumu Koç teke sürüye katım Temmuz Ağustos Eylül Ekim Evet Hayır Aşım dönemi T üm yıl Beslenme ve Yem Bilgisi Yetiştiriciler köylerinin çayır-mera alanı olarak yeterli olduğunu söylerken çok az bir kısmı çayır meranın yetersiz olduğunu söylemektedir. Meralar köy ortak mülkiyeti olup yetiştiricilerin %63 gibi bir bölümü merada konaklama şeklinde kalırken kalan kısmı merayı günlük olarak kullanmaktadır. Anket yapılan işletmelerde yetiştiricilerin tamamı Nisan Mayıs aylarında hayvanların meraya çıkarıldığını ve yayılarak otlatma yapıldığın ı belirtmiş olup, kış aylarında ise yemlemenin %90.1 oranında sabah ve akşam olarak günde iki kez yapıldığını, yemlemede %66.0 ile en çok saman kullanıldığını belirtmişlerdir. Karlıova ve Solhan ilçelerinde diğer ilçelere göre fabrika yemi kullanım oranı yüksek olarak bulunmuştur. Genç ve Karlıova ilçelerindeki işletmelerin tamamı günde iki kez yemleme yaptıklarını belirtmişlerdir. İşletmeler yemi en çok %71.0 oranında kendi işletmesinden temin ederken, bunu sırası ile %22.6 ile fabrika ve %6.4 oranla komşu işletmeler takip etmektedir. Karlıova ve Solhan ilçelerinde yemi komşu işletmelerden temin eden işletme olmadığı saptanmıştır. İşletmelerde %91.7 oranla silaj kullanılmadığı, %61.6 oranla ek yemleme yapılmadığı ve %61.1 oranla tuz ve mineral ilavesi (yalama taşı) kullanılmadığı saptanmıştır (Çizelge 3.6) Sürü Yönetimi Sağlık ve Koruma Yöntemleri Yetiştiricilerin sürü yönetimi, sağlık ve koruma yöntemlerine ait bazı özellikler Çizelge 3.7 de verilmişt ir. Ankete katılan yetiştiricilerin tamamı hayvanlara aşı yapıldığını bildirmiş, yapılan aşının %84.8 oranında kendileri tarafından yapıldığını, %15.2 oranında ise veteriner hekim tarafından yapıldığını belirtmişlerdir. Özellikle küçükbaş hayvancılık işletmelerinin diğer ilçelere göre daha çok olduğu Karlıova ve Solhan ilçelerinde aşı yapılmasında veteriner hekime diğer ilçelere göre daha çok ihtiyaç duyulduğu görülmüştür. Yetiştiriciler tarafından kırkımın %98.0 oranında makasla ve % 77.3 oranında haziran ayında yapıldığı saptanmıştır. İşletmelerde %84.8 oranında dezenfeksiyon yapılmadığı ve %15.2 oranında temizlik yapıldığı yapılan bu temizlik işleminde ağırlıklı olarak %88.0 oranında kireç malzemesinin kullanıldığı tespit edilmiştir. İşletmelerde sütün %96.5 oranla bayanlar tarafından ve %98.5 oranla elle sağıldığı sonucu ortaya çıkmıştır. 590

8 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.6. İşletmelerin Beslenme ve Yem Bilgisi Durumları Kış Saman yemlemesi Kuru ot Fabrika yemi Yem temini Kendi işletmesi Komşu işletme Yem fabrikası Silaj Evet kullanımı Hayır Günde kaç Sadece kez yem verildiği kez Günde kez 3 ve daha fazla Ek yemleme Evet Hayır Tuz ve mineral ilavesi Evet Hayır Toplam / / 100 Çizelge 3.7. Sürü Yönetimi Sağlık ve Koruma Yöntemlerine İlişkin Bilgiler Aşıyı yapan kişi Kendim Veteriner hekim Toplam / Kırkım zamanı Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Kırkımın nasıl Makasla yapıldığı Makineyle Dezenfeksiyon Evet yapılma durumu Hayır Sağımı yapan Kadın kişinin cinsiyeti Erkek Süt sağım yöntemi Elle Makine

9 Tarım İşletmeciliği 3.8. İncelenen İşletmelerin Ekonomik Analizi İncelenen işletmelerde işletmeler ortalaması itibari ile üretim değerlerinin %15.1 i bitkisel üretim değeri olarak hesaplanmış, bu değer içinde en yüksek pay %9.1 oran ile tahıllar grubuna ait iken bunu sırası ile %3.5 ile meyve ve %1.1 ile bağ üretim değerleri izlemekte, bitkisel üretim değeri işletmeler ortalamasında yıllık olarak belirlenmiştir. Hayvansal üretim değeri işletmeler ortalamasında %84.9 oran ile olarak belirlenmiş, tüm işletmeler bazında koyunculuk üretim değeri %40.8 oran ile ilk sırada olurken bunu sırası ile %19.7 ile sığırcılık ve %17.4 oran ile keçicilik üretim değeri takip etmektedir. Bitkisel ve hayvansal üretim değerlerinin toplanmasıyla elde edilen üretim değerinde hayvan sayısı varlığının artış göstermesiyle üretim değeri de artış göstermiş ve işletmeler ortalaması olarak hesaplanmıştır (Çizelge 3.8). İncelenen tüm işletmeler itibari ile hayvansal üretim değerlerinde sığırcılık, koyunculuk ve keçicilikte hayvan sayılarına göre bazında değerlerde düzenli artış gözlenmiş, 201 baş ve daha fazla hayvana sahip olan işletmelerde arıcılık ve kümes hayvancılığı üretim değerlerinde artış saptanmıştır. Toplam hayvansal üretim değerleri olarak hayvan varlığına göre işletme gruplarına göre artış gösterirken, yüzde oranlar olarak ise azalma eğiliminde oldukları saptanmıştır. Çizelge 3.8. İncelenen İşletmelerde Üretim Değeri Hayvan varlığına göre işletme grupları İşletmeler ortalaması 50 baş baş 201 baş ve + % % % % Tahıllar Baklagiller Sebze Meyve Bağ Bitkisel üretim değeri Sığırcılık (et+süt) Koyunculuk Keçicilik Kümes hayvancılığı Arıcılık Hayvansal üretim değeri , Üretim değeri İşletmelerde Üretim Değeri, Değişen Masraflar ve Birim Değişen Masrafa Düşen Üretim Değeri İşletmelerin ortalama birim değişen masraf için üretim değeri ortalama işletme üretim değerinden işletmeler ortalama değişir masraflarının çıkarılmasıyla hesaplanmıştır. Sonuç olarak işletmelerin ortalama birim değişen masraf için üretim değeri 50 baş ve daha az hayvana sahip işletmelerde , baş hayvana sahip işletmelerde ve 201 baş ve üzeri hayvan varlığına sahip olan işletmelerde ise olarak hesaplanmıştır. İşletmeler bazında hayvan varlığının artışında birim değişen masraf için üretim değerinin arttığı gözlemlenmiştir (Çizelge 3.9). Çizelge 3.9. Gayri Safi Üretim Değeri, Değişen Masraflar Ortalama değerler Hayvan varlığına göre işletmeler İşletmeler 50 baş baş 201 baş ve + ortalaması Ortalama üretim değeri (a) Ortalama Değişen masraf (b) Birim değişen masraf için üretim değeri (a-b) TARTIŞ MA VE SONUÇ Katılımcıların % 52.7 si yaş arasında, % 49.7 si ilkokul mezunu olarak belirlenmiş, Katılımcıların hane halkı genişliği %75 oranında 4 kişiden fazla bireyden oluşmakta ve sosyal güvenceye sahip olma durumunda ise %42.8 oranında SSK lı olma durumu tespit edilmiştir. Koyuncu ve ark. (2006a) tarafından Çanakkale de, Bilginturan ve Ayhan (2009) tarafından Burdur da yapılan çalışmalarda da yetiştiricilerin yüksek oranda ilkokul mezunu (%65.0) ve (%90.0) oldukları sonucu bulunmuş, bütün çalışmaların benzer bir sonucunun da bu yetiştiricilik koluyla uğraşanların az da olsa okur yazar olmadığı sonucudur. Aksoy ve Yavuz tarafından (2012) yılında doğu Anadolu bölgesinde yapılan çalışmada da bölgede yetiştiricilikle uğraşan bireylerin eğitim seviyesi ilkokul mezunu olarak bulunmuş, hane genişliği ve sosyal güvence durumlarında çalışmamızla benzer sonuçlar ortaya çıkmıştır. Sarma ve Ahmed (2011) tarafından Rajbari bölgesinde yapılan çalışmada da hane halkı genişliği %97.0 oranında 4 kişiden fazla olarak saptanmış çalışmamız bu çalışma ile benzerlik göstermiştir. 592

10 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun İncelenen ilçelere göre işletmenin mülkiyeti % 84.7 oranında yetiştiricinin kendisine ait, %12.4 oranında ortak ve %2.9 oranında ise kira olarak belirlenmiş, ankete katılan toplam işletmeler içerisinde 201 baş ve üzeri hayvana sahip olan yetiştiricilerin oranı % 42.4, baş hayvana sahip işletmelerin oranı % 52.7 ve 50 Baş tan az hayvana sahip işletmelerin oranı ise % 4.9 olarak tespit edilmiş, işletmelerdeki yetiştirilen koyun ve keçi ırkları sırasıyla Morkaraman (% 58.1), Akkaraman (% 26.7) ve Kıl Keçisi (% 15.2) ırklarının yetiştirildiği saptanmıştır. Yıldız (2011) tarafından Van ilinde yapılan çalışmada da kendi arazisine sahip yetiştiricilerin oranı %82.7 olarak bulunmuş çalışmamız bu çalışma ile benzer sonuç ortaya koymuştur. Bilginturan ve Ayhan (2009) tarafından burdur ilindeki işletmelerde yapılan çalışmada mor karaman ırkının varlığı %0.2 oranla çok düşük bulunmuş çalışmamız bu çalışma ile farklılık ortaya koymuştur. Katılımcılar %77.3 oranında geçim kaynağından dolayı, küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yaptıkları cevabını vermişlerdir. Genel olarak yetiştiricilerin % 61.1 i küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinden memnun değilken, % 38.9 u ise memnun oldukları cevabını belirtmiş, katılımcıların % 54.6'sı ürün fiyatlarının düşüklüğünü, % 24.6'sı girdi fiyatlarının yüksekliğini, % 15.8'i pazar bulmanın zorluğunu ve % 5.0 ı ise diğer ( hastalıklar, çoban durumu vb.) durumları küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin sorunları olarak belirtmişlerdir. Aksoy ve Yavuz (2012) tarafından yapılan çalışmada da gelir düşüklüğü küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin temel sorunu olarak bulunmuş çalışmamız bu çalışma ile benzer bir sonuç ortaya koymuştur. Acar ve Ayhan (2012) tarafından Isparta ilinde yapılan çalışmada da geçim kaynağından dolayı küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapılması ilk sırada (%46) olarak bulunmuş bu oran çalışmamızdaki orandan düşük bulunmuş fakat çalışmamız bu çalışma ile benzerlik ortaya koymuştur. İşletmelerde barınaklar %61.5 oranında evlerin yanında olarak saptanırken, barınakların %86.6 sı kapalı tip barınak olarak tespit edilmiş, barınakların yapımında kullanılan malzemelerin türlerinde barınak tabanının %86.6 ve barınak çatısının da %75.8 oran ile topraktan, barınak duvarının ise %90.1 oranında taştan yapıldığı saptanmıştır. Günal (2006) tarafından yapılan çalışmada kapalı tip barınak tipi %55.5 olarak bulunmuş, Yıldız (2011) tarafından Van ilinde yapılan çalışmada barınak tipi %100 olarak kapalı bulunmuş, çalışmamız bu çalışmalar ile benzerlik göstermiştir. Yıldız (2011) tarafından yapılan çalışmada kapalı tip ağılların % 14.9 u barınak duvarı yapı malzemesi olarak taş, % 51.8 inde kerpiç, % 33.3 ünde briket; ağıl zeminin % 82.7 sinde sert topraktan oluştuğu, zemininde beton kullananların oranı ise % 17.3 bulunmuştur. Karaca ve ark. (1993) nın Van merkez ilçeye bağlı köylerde ağılların temel yapı malzemesi olarak kerpicin yaygın kullanıldığı, yapı malzemes i açısından araştırmamızla benzerlik göstermektedir. Elde edilen bu sonuçlar, Koyuncu ve ark. (2006a) nın Çanakkale de yaptıkları çalışmada, keçi barınaklarının % 65 nin kapalı, barınak yapımında en fazla kullanılan malzemenin (% 79) tuğla-beton, ağıl zeminlerinin % 88.2 sinde toprak, %11.7 sinde beton kullandığı bulgularına göre farklılık göstermektedir. Bu durum işletmelerin farklı bölgelerde farklı öğreti ve imkânlara sahip olmasıyla açıklanabilir. İncelenen işletmelerde hasta hayvan bölmesi, doğum bölmesi, sağım bölmesi ve gezinti yerinin genel itibari ile olmaması işletmelerin modernizasyondan uzak ve geleneksel yapıda olduğunun göstergesi olarak görülebilir. İşletmeler genel olarak damızlık teminini, %85.7 oranla kendi işletmesinden karşılarken, koç teke katım yönteminde ilçeler bazında genel olarak %86.6 oranla serbest yöntemin tercih edildiği belirlenmiş, yetiştiricilerin büyük bir çoğunluğu (%92.7) işletmelerinde kayıt tutmazken, koç teke katım zamanında işletmelerin %77.3 ü Eylül ayını tercih ederken, işletmelerde koç teke sürüye katım %61.6 oranında aşım döneminde olurken %38.4 oranında tüm yıl boyunca olarak saptanmıştır. Ankete katılan yetiştiricilere yetiştirme işleri ve genel anlamda yetiştiricilikle ilgili seminer veya kurslara katılıp katılmadıkları sorulmuş, %91.7 oranında katılmadıkları, %8.3 oranında katıldıkları saptanmıştır. Çalışmamızın bu sonuçları genel olarak Bilginturan ve Ayhan (2009), Yıldız (2011) ve Acar ve Ayhan (2012) tarafından ayrı bölgelerde yapılan çalışmalarla benzer sonuçlar ortaya koymuştur. Anket yapılan işletmelerde yetiştiricilerin tamamı Nisan Mayıs aylarında hayvanların meraya çıkarıldığını ve yayılarak otlatma yapıldığını belirtmiş olup, kış aylarında ise yemlemenin %90.1 oranında sabah ve akşam olarak günde iki kez yapıldığını, yemlemede %66.0 ile en çok saman kullanıldığını belirtmişlerdir. İşletmelerde %91.7 oranla silaj kullanılmadığı, %61.6 oranla ek yemleme yapılmadığı ve %61.1 oranla tuz ve mineral ilavesi (yalama taşı) kullanılmadığı saptanmıştır. Bilginturan ve Ayhan (2009) ın yapmış olduğu çalışmada da (flushing) ek yemlemenin %74.7 oranında yapılmadığı sonucu çalışmamızın sonucundan yüksek, Acar ve Ayhan (2012) ın yaptığı çalışmada ise ek yemleme (flushing) yapılmama oranı %32 olarak bulunmuş ve çalışmamızın bu sonucundan düşük olarak saptanmıştır. Ankete katılan yetiştiricilerin tamamı hayvanlara aşı yapıldığını bildirmiş, yapılan aşının %84.8 oranında kendileri tarafından yapıldığını, %15.2 oranında ise veteriner hekim tarafından yapıldığını belirtmişlerdir. Yetiştiriciler tarafından kırkımın %98.0 oranında makasla ve % 77.3 oranında haziran ayında yapıldığı saptanmıştır. İşletmelerde sütün %96.5 oranla bayanlar tarafından ve %98.5 oranla elle sağıldığı sonucu ortaya çıkmıştır. Çalışmamızın bu sonuçları genel olarak Bilginturan ve Ayhan (2009), Yıldız (2011) ve Acar ve Ayhan (2012) tarafından ayrı bölgelerde yapılan çalışmalarla benzer sonuçlar ortaya koymuştur. Bitkisel ve hayvansal üretim değerlerinin toplanmasıyla elde edilen üretim değerinde hayvan sayısı varlığının artış göstermesiyle üretim değeri de artış göstermiş ve işletmeler ortalaması TL olarak hesaplanmıştır. İşletmeler bazında hayvan varlığı arttıkça bitkisel ve hayvansal değişen masrafların değer olarak arttığı 593

11 Tarım İşletmeciliği görülmekte, oransal olarak ise bitkisel masrafların en yüksek değerini (%35.8) 201 baş ve üzeri hayvan varlığına sahip olan işletmelerde aldığı görülürken, hayvansal değişir masrafların ise en yüksek değerini (%65.3) baş hayvan varlığına sahip işletmelerde aldığı saptanmıştır. İşletmelerin ortalama birim değiş en masraf için üretim değeri 50 baş ve daha az hayvana sahip işletmelerde TL, baş hayvana sahip işletmelerde TL ve 201 baş ve üzeri hayvan varlığına sahip olan işletmelerde ise TL olarak hesaplanmıştır. İşletmeler bazında hayvan varlığının artışında birim değişen masraf için üretim değerinin de arttığı gözlemlenmiştir. Sonuç olarak; çalışmaya katılan işletmelerden elde edilen sonuçlar; Bingöl ili küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin ülke genelinde olduğu gibi üretimin küçük ve orta ölçekli işletmelerde ve geleneksel bir yapıda olduğunu ortaya koymaktadır. Barınakların genel olarak modernizasyon ve hayvan sağlığı açısından yetersiz olduğu çalışmamızın genel sonucu olarak saptanmıştır. Yetiştiricilerin kendi sürüsünden damızlık materyal kullanıyor olması resesif genlerin ortaya çıkmasına, doğuşsal hastalıklara, dışa hatta kendi komşusuna bile açılamamasına bir göstergedir. Bu durum verimsizliğin genetik cephesidir. Çiftçimiz kendi sürüsüne dışarıdan yeni ve verimli gen transfer etmelidir. Bunun yolu da sürüye sürekli verimli dişi veya erkek damızlık (veya sperm kullanmaktan) katmaktan geçmektedir. Araştırmamıza göre bu olgu, Bingöl'deki yetiştiricilerimizde maalesef gelişmemiştir. Serbest katımın %86.6 oranında yüksek çıkması Bingöl ilinde bilimsel yetiştiriciliğ in yapılmadığının bir göstergesi olarak görülebilir. Koyun ve keçilerde süt verimi veya et verimi gibi tek ya da kombine verimli ırkların yetiştirilmesi, yerli ırkların ıslah edilmesi gereklidir. Islahta elde edilen başarının yaygınlaşabilmesi için nitelikli damızlık yetiştiren işletmelerin kurulması ve bu işletmelerden temin edilen hayvanların üreticilere ulaştırılmasını teşvik edecek bir sistemin uygulamaya konulması yetiştiricilerin damızlık sorununun çözülmesine katkı sağlayacağı söylenebilir. Çalışma sonuçlarına göre; acil olarak ıslah, damızlık hayvan bakımı, hayvan sağlığı, mera kullanımı ve hayvan besleme konularında bölge koşullan dikkate alınarak düzenlenecek uygulamalı eğitimlere ihtiyaç duyulmaktadır. 5. KAYNAKLAR Acar, M., Ayhan, V Isparta İli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Üyesi Keçicilik İşletmelerin in Mevcut Durumu ve Teknik Sorunları Üzerine Bir Araştırma. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 5 (2): , 2012 Aksoy, A., Doğu Anadolu Hayvancılığının Avrupa Birliğine Uyumu ve Rekabet Edebilirliğinin Analizi. Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü. Erzurum. Aksoy, A., Yavuz, F Çiftçilerin küçükbaş hayvan yetiştiriciliğini bırakma nedenlerinin analizi: doğu Anadolu bölgesi örneği. Anadolu Tarım Bilim. Derg., 2012, 27(2):76-79 Alkan, M., Küçükbaş hayvancılığın acı sonu. ( ) Bilginturan, S., Ayhan, V Burdur İli Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiriciler Birliği Üyesi Koyunculuk İşletmelerinin Yapısal Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Araştırma. Hayvansal Üretim 50(1): 1-8, 2009 Çiçek A, Erkan O (1996) Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme Yöntemleri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları No: 12, Ders Notları Serisi No: 6, Tokat. FAO, Erkuş, A, ve Demirci, R,, Tarımsal ĠĢletmecilik ve Planlama. Ankara Üniversitesi Yayınları No: 1435, Ziraat Fakültesi Ders Kitabı No: 417, 158 s, Ankara.Fernandez, B. S., Lucia, R. and Jara, L. C., Mexico Milk and Beef Production from Tropical Pastures - An Experience in the Humid Tropics. World-Anima l- Review No.58, Günal, R., Tekirdağ İli Merkez İlçeye Bağlı Köylerde Bulunan Koyun Ağıllarının Yapısal Özellikler in in Belirlenmesi ve Geliştirilebilme Olanaklarının Araştırılması.(yüksek lisans tezi, basılmamış) Tekirdağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ. Kara, A., Kızıloğlu, S. Erzurum'da Meraya Dayalı Üretim Yapan Hayvancılık İşletmelerinin Sosyoekonomik Analizi. Tarım Ekonomisi Dergisi 2012; 18(2) : Karaca, O., Vanlı, Y., Kaymakçı, M., Altın T., Kaygısız, A Doğu Anadolu Bölgesinde koyun yetiştirmenin sosyolojik ekonomik ve genetik görünüşü. No: 90.2F.071 No lu Araştırma Fonu Proje Kesin Raporu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van. Kaymakçı, M., Sönmez, R., İleri Koyun Yetiştiriciliği. 1. baskı. Ege üniversitesi Basımevi, Bornova, İzmir, 365 Kıral, T., Kasnakoğlu, H., Tatlıdil, F., Fidan, H., Gündoğmuş, E Tarımsal Ürünler İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü. Yayın no: 37, 143s. Ankara. Koyuncu, E., Pala. A., Savaş. T., Konyalı. A., Ataşoğlu. C., Daş. G., Ersoy. D. E., Uğur. F., Yurtman. D.Y., Yurt. H. H., 2006a. Çanakkale Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği üyesi keçicilik işletmelerinde teknik sorunların belirlenmesi üzerine bir araştırma. Hayvansal Üretim Dergisi, 47 (1): Paksoy, M., Özçelik, A Kahramanmaraş İlinde Süt Üretimine Yönelik Keçi Yetiştiriciliğine Yer Veren Tar ı m işletmelerinin Ekonomik Analizi. Tarım bilimleri dergisi 2008, 14 (4) Ankara üniversitesi ziraat fakültesi. 594

12 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Sarma, P. K. and Ahmed, J. U An economic study of small scale cattle fattening enterprise of Rajbari district. J. Bangladesh Agril. Univ. 9(1): , SPSS, SPSS For Windows Evaluation Version Release Spss Inc. TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, ( ) Yıldız, A., Van ili merkez ilçede küçükbaş hayvancılık faaliyetleri ve genel sorunlar. Yüksek lisans tezi. Yüzüncü yıl üniversitesi. Fen bilimleri enstitüsü. Zootekni anabilim dalı. 595