BOSNA-HERSEK TE TÜRKÇE BASIN: BEHÂR Gencay Zavotçu 1 Sibel Bayram 2

Transkript

1 BOSNA-HERSEK TE TÜRKÇE BASIN: BEHÂR Gencay Zavotçu 1 Sibel Bayram 2 Özet:Bosna-Hersek teki tarih boyunca süren karmaşa basın dünyasına da yansımıştır. Osmanlının toprakları bırakmasından sonra başlayan Avusturya-Macaristan Dönemi karmaşayı da beraberinde getirmiştir. Bu karmaşa döneminde Boşnakların Arap harfleriyle Boşnakça metinleri gazetelerde basmalarıyla birlikte edebi, dini, kültürel hayat canlı tutulmaya çalışılmıştır. Bu dönem dergilerin başında Behar dergisi gelmektedir. Behâr, 20. yüzyıl başında Saraybosna da (Bosna Sarây da) yayımlanan İslâmî bir mecmû adır. On beş günde bir çıkan ve İslâm Matba ası nda basılan mecmu a bir bilim ve kültür dergisi niteliğindendir. Mecmû anın bilim ve kültür içerikli kimliği, kapağındaki tanıtım amaçlı On beş günde bir çıkar ilmî, edebî mecmû a-ı İslâmiyyedir cümlesinden açıkça anlaşılmaktadır. İmtiyâz sâhibi Me şîç Âdem Ağa, sorumlu müdür ve yazarı Mehmed Cemâleddîn olan Behâr Mecmû ası 20. yüzyıl başında düzenli olarak çıkmış, Osmanlı Türkçesi ile çeşitli konularda hem halkı bilgilendirip aydınlatmış hem de haberdâr eylemiştir. mecmû anın Hamîdiye-Hicâz Temür Yolu, Kitâbet-i Bosna ya Dâ ir, İzmir den Mektûb, Şehr-i Ramazân-ı Mağfiret-resân, Tuna nın Bir Mütâla ası, Hâlimize bir Nazar v.d. başlıklı yazılarından anlaşılacağı üzere ilmî ve kültürel konularda Bosna halkını bilgilendirip aydınlatma gayreti içerisinde olmuştur. Behâr Mecmû ası hakkında sunacağımız bildiriyle hem mecmû anın detaylı içeriğini hem de yayımlandığı devirde Bosna nın bilim ve kültür hayatına yaptığı katkıyı tanıtmaya çalışacağız. Anahtar Sözcükler: Behâr, basın, din, dil, Avusturya-Macaristan. Abstract: TURKISH PRESS IN BOSNIA-HERSEK: SPRİNG In Bosnia and Herzegovina, the confusion that has been going on throughout history has also been reflected in the press world. It brought together the Austro-Hungarian Period complex which started after the withdrawal of the Ottoman Empire from these lands. During this period of turmoil, Bosnian Arabic-borrowed Bosnian texts tried to keep literary, religious, and cultural life alive alongside the press. Spring is at the beginning of this period's periodicals. 1 Prof. Dr.,Kocaeli Üni. Fen-Edebiyat Fak. (B Blok), Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, gencayzavot@hotmail.com 2 Yrd. Doç. Dr., Düzce Üni. Fen-Edebiyat Fak., Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, sibelbayram02@hotmail.com

2 Behâr is an Islamic magazine published in Sarajevo at the beginning of the twentieth century. Behar is a science and culture magazine published every 15 days and published in the Islamic Printing House. Scientific and cultural identity of the magazine is clearly understood from the statement "It is literary mecmû'ah-ı islami", which is published every fifteen days. The "Behâr" magazine, which is the discretionary saint Me'şîç Adam Aga, responsible director and writer Mehmed Jamâleddîn, appeared regularly at the beginning of the 20th century and informed and informed the public both in Ottoman Turkish and in various topics. The magazine is published as "Hamidiye-Hijâz Temür Yolu", "Kitâbet-i Bosna'ya Dâ'ir", "İzmir e Mektûb", "City-i Ramazan-i Mağfiret-resân" "An evil eye", It has been in the effort to inform and illuminate the Bosnian people in scientific and cultural matters. We will try to introduce both the detailed content of the magazine and the contributions made by Bosnia to the scientific and cultural life in the period that we published. Key Words: Spring, press, religion, language, Austria-Hungary GİRİŞ Behar dergisi 1900 Mayısında hem eğlence hem de mesaj vermek için yayımlanmaya başlamıştır. Avusturya-Macaristan yönetimi altındaki Boşnak Müslümanların edebiyatının oluşmasında güçlü bir hareket olarak Behar dergisi ortaya çıkar. Boşnak Müslümanların birlikteliği, gelişimi, kültürel hayatı, eğitimi gibi gerekli tüm konularda önemli bir role sahip olmuştur de Gajret, 1912 yılında ise Biser dergilerinin yayımlanması İslami düşüncenin yeniden etkin hale getirilmesinin, Boşnak kimliğini ön planda tutulmaya çalışılmasının bir göstergesidir. Edhem Mulabdiç tarafından ve Safet-beg Başagiç ( )'in öncülüğünde yayımlanmaya başlayan Behar dergisi etrafında toplanan gençler çağdaş Boşnak edebiyatının kuruculuğu görevini üstlenirler. Bu dergi bir yandan Bosna halk edebiyatı ürünlerini yayımlarken, bir yandan da başta Türkçe, olmak üzere doğu ve batı edebiyatlarından çevirilerle yeni bir edebiyat oluşturma çabası içerisinde görünmektedir. Bununla birlikte belli dönemlerde Arap harfleriyle ve Türkçe nüshalar (mesela senesini ihtiva eden 7. sene sayıları hem Sırpça-Hırvatça7 olarak latin harfleriyle, hem de Türkçe olarak arap harfleriyle ayrı ayrı nüshalar halinde) yayımlanmış olan dergi aynı zamanda Boşnakların Türkçeden başka bir dil ile edebiyat oluşturamayacakları iddiasını da yalanlamak ister gibiydi. Bu yüzden Behar dergisini Bosna edebiyatı için bir Rönesans

3 kabul etmek mümkündür. (Daşcıoğlu, 2006:69) Behar dergisinin çıkmasında Osman Nuri Hadžić de bir diğer isimdir. Behar dergisinin çıkmaya başladığı yıllarda Boşnak, Hırvat dergilerinde dönemin edebi yayınları yayımlanmakta, özel şiir kitapları çıkmaktadır. Başagiç, Mulabdiç ve Hadžić, aynı fikre sahiptirler. Bir dergi oluşturmak isterler. Bosna- Hersek Müslümanlarının sosyal bakımından farkındalık yaratma, yeni çağla yüzleşme ve batının kültürel değerlerini kavramak gibi Behar dergisinin başlamasından önce üç edibin de şahsi fikirleri mevcuttu. Halkın zihniyetine uygun bir yayın yapmak istiyorlardı. Bu amaçla halkın diliyle yazılacak, halkın morali yükseltilecek özgüvenleri oluşturulacak bununla birlikte geçmişe, geleneklere bağlı kalınacaktı. (Rizvić,1971:12) Bu dönemde Müslümanların büyük çoğunluğu Latin harflerini bilmeyip ve Batı kültürüne yabancıdırlar. Üç aydın bilmeyen ve yazmayan Müslümanlara karşı nasıl mücadele edeceklerini tartışırlar. Her şeyden önce toplumsal bilincin gerekli olduğunu ve bunun için de bir dergi çıkarılması gerektiği düşüncesinde hemfikir olurlar. Toplumsal bilincin yerleşmesi için halkın anlayabileceği bir dilde yazmak gerekiyordu. Behar dergisinin kurucularından Safet-beg Başagiç 1896 yılında Trofanda adlı eserini yayımlar ve Müslüman kesim arasında hızla yayılır. Bu eserde Bosna-Hersek in geçmişiyle ilgili kısa bilgiler verilir. Boşnak Müslümanların derin ruhunu ifade eden romantik şiirler yayımlar. Behar dergisinin ikinci kurucusu Edhem Mulabdić, hikâyeci, yayıncı olarak tanınmaktaydı. Hikâyelerinde Müslümanların aptallıklarıyla alay eder. Hem hikâyelerinde hem de romanlarında bol bol ironi vardır. Ayrıca kütüphanede de çalışmıştı. Latin harflerini bilen gençlerle yakından ilgiliydi. Avusturya-Macaristan ın hâkim olduğu bu yıllarda Zelenje Busenje adlı romanı yayımlar. Küçük hacimli olan bu eserinde Mulabdić, bu konuyu ele alır. Derginin üçüncü kurucusu Osman Nuri Hadžić, Islam i Kultura adlı eserin yazarı olarak tanınmaktaydı. Hadžić de Yeni zamanı anlamayan Müslümanların trajedisini anlatır. Müslümanların çağı nasıl anlamaları gerektiğini eserlerinde anlatmaya çalışır. Üçü de aynı ideallerini eserlerinde, görevlerinde sık sık vurgulamışlardı. Çıkaracakları bu yeni dergide hem öğretici mesajlar verilecek hem yeni yaşamın daha iyi kavranılması sağlanılacak hem de eğlenceli bir üslup kullanılacaktı. Onlara göre Müslüman halk halen 17. yüzyılda yaşarken onların dergileri 19. Yüzyılın sonu ile 20. Yüzyılı anlatacaktı. Ayrıca Alija Nametak bir edebiyatçı, Hamdija Kreševljaković bir tarihçi olarak bu üç aydın gibi düşünmüşlerdi.

4 Edhem Mulabdić ve Osman Nuri Hadžić aslında Behar dergilerini çıkarmadan önce dergi çıkartma işinde tecrübelilerdi. Mulabdić, 1892 yılından 1893 yılına kadar Bošnjak adlı dergide eğitici makaleler yazıyordu. Mulabdić 1899 yılında Hadžić'e fikirlerini anlatan bir mektup yazar ve mektupta dergi fikrini teklif eder. Hadžić, bu fikri kabul eder. Böylece Behar adlı derginin temellleri atılmış olur. Hadžić, Müslümanların eğitimsiz ve gelişmemiş olduğunun farkındadır bu yüzden bu yeni derginin rolü büyük olacaktır. Dergide hem Batı kültürü hem din hem de gelenekler anlatılcaktı. Çağdaş zamanın ruhu Müslümanlara gösterilecekti. Ancak Boşnak Müslümanlar, zamanın bu yeni ruhuna inanmıyorlardı. Behar dergisinin çıkması için dönemin yönetimine resmi başvuru yapıldı ve derginin ayda iki kez yayımlanacağı ifade edildi. Ayrıca derginin içeriği anlatıldı. Bašagič, Avusturya da çok tanınan birisiydi ve yönetim derginin çıkarılmasını kabul etti. Üç aydın Türkçe, Arapça ve Farsça eserler vermişlerdi. Ancak Boşnak Müslümanların çoğunluğu bu dilleri bilmiyordu. Bu yüzden Latin harflerle Boşnak dilinde yazmak gerektiğini savundular. Bu dönemde, 2289 kişi Türkçe, 448 kişi de Arapça bilmekteydi. (Rizvić:1971:29) Dergide Türk kültürünün etkisinde olan bazı kişiler bu fikre karşıydılar. Bununla birlikte Doğu kültürü ile ilgili metinlerin Boşnakçaya tercüme edilmesine karar verildi. Behar dergisinde Doğu milletlerinin sadece komuş oldukları ancak Boşnakların, Slav ırkından oldukları vurgulandı. Dilleri ise Hırvatça ve Sırpça ile aynıydı. Ayrıca halk dili kullanılacaktı çünkü halkın dili edebiyatı etkilemişti. Derginin ismi ise bahar, yeniden doğuş, başlangıç anlamındaki Behar ismi uygun görüldü. (Rizvić,1971: 32) 1 Mayıs 1900 yılında derginin ilk sayısı çıktı. Mecmû ası nın 1 Mayıs 1900 (1 Muharrem 1318) tarihinde yayımlanan ilk sayısı Safvet Beg Başagiç editörlüğünde çıktı. İçerisinde orta yerde büyük harflerle BEHAR yazısının bulunduğu serlevhanın sol kenarında bir câmi minaresi ve kubbesinin (Muhtemelen Gâzi Hüsrev Begova Câmii) yer aldığı mecmû anın sunuş yazısı Bizim okuyucularımız ve katılımcılarımız manasındaki Boşnakça Našim čitateljima i suradnicima başlığı ile yayımlandı. Sunuşyazısının akabinde Baharu başlıklı baharı işleyen bir şiire yer verilmiş. Şiirden sonra ilk sayıda H. Mehmed-Tevfik Efendi- Azabagiç tarafından derlenip yorumlanan Ünlü Sözler e yer verilmiş. Beyaz Mecidiye (Bijela medžidija) başlığı altında parantez içindeki Uspomena: Bellek sözcüğünden yazının beyinle ilgili olduğu anlaşılıyor. Edhem Mulabdiç imzalı bu yazıdan sonra ise Boşnakça İslam ve Bizim Görevlerimizin Esasları manasındaki Načela Islama i Naš Zadatak Osman Nuri Haciç tarafından kaleme alına dîni

5 içerikli bir yazı mevcut. 18. Yüzyıla ait 4perdelik dramatik bir şiirden sonra Halk Edebiyatı manasındaki Narodne Umotvorine başlığı altında Çelebi M(i)cyo ve Onun Sevgilisi manasındaki Čelebija Мцјо i Njegova Draga başlığı altında manzum bir anlatı/efsane ve helva ile ilgili bir düzyazı mevcut. Bu düzyazıdan sonra Liste üst başlığı ve Edebiyat başlığı altında Elifbâ sırasına uygun olarak içerisinde Rübâb-ı Şikeste (Tevfik Fikret), Târihî dîni İslâm adlı kitap isimlerinin de yer aldığı kitap adları sıralanmış ve kültürel notlar aktarılmış. Son kısımda ise Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa hakkında bir yazıya yer verilmiş. Yukarıda sıralanan başlık ve konulardan anlaşılacağı üzere ilk sayı kültür ve edebiyat ağırlıklı yoğun ve yüklü bir içerikle çıkmış. Sonraki sayılarda da bu yoğunluk ve zenginliğin devam ettiğini söylemek mümkün. Mecmû a nın Mayıs 1906 (Rebî ü l-evvel 1324) te çıkan 7. sayısının zengin içeriği de bu düşüncemizi doğrular niteliktedir. Okuyucuya Sesleniş niteliğindeki Kâri în-i Kirâme (Şerefli- Soylu-Yüce Okuyucular) başlıklı yazıdan sonra sıralanan Hamîdiye-Hicâz Temür Yolı, Şu ûnâta Bir Nazar, Leyle-i Mevlid-i Sa âdetmevrid Risâlet-penâhî, Aklâm-ı İslâm, Rusya daki Ehl-i İslâm Matbû âtı, Te âvün (Yardımlaşma), Devlet-i Aliyye ve Kara Tağ Hudûdundaki Karışıklık, Vefât-ı Ahmed Şükri, Yeñi Eserler, Kitâbet-i Bosna ya Dâ ir, Talebü l- ilm-i Farîzet, Şu ûnâtdan İbret Alınacak Cihet, Ne Zamâna Kadar Bu Gaflet, Tevârüd İden Mütâla a-nâmeler, Şu ûn-ı İslâm, Hâlimize Bir Nazar, Fevinça yı Ziyâret ve farklı konulardaki diğer yazılar derginin hem yüklü hem de yelpaze gibi farklı konularla ilgili renkli bir içerikle okuyucuyla buluştuğunu haber veriyor. Mecmû a nın Temmuz 1906 (Cumâde l-ûlâ 1324) te çıkan sayısı ve diğer sayıları da bu yüklü ve zengin içerikten nasîbini almış gözüküyor. Sonuç olarak söylemek gerekirse: Yüzyıllar boyu Osmanlı hâkimiyetinde kalmış ve İslâmiyet i kabul edip Osmanlı nın bir parçası hâline gelmiş olan Bosna-Hersek te 20. yüzyıl başında yayınlanmaya başlayan ve belirli bir süre devam süreli Türk mecmû a ve dergileri Türk kültürünün bu ülkede öğrenilip yayılmasında etkili olmuşlardır. Bu dergiler içerisinde önemli bir yere sâhip olan ve 15 günde bir yayınlanan Behâr Mecmû ası, 1900 yılı Mayıs ayında çıkan ilk sayısından itibâren gerek çeşitli konuları gerekse zengin içeriği ile Türk kültürünün Bosna-Hersek te öğrenilip yayılmasına büyük katkı sağlamıştır. Mecmû anın yaklaşık 10 yıllık bir süreçten sonra yayın hayatına son vermesi muhtemel dir kiokuyucuları arasında üzüntü ye neden olmuştur diyebiliriz.

6 KAYNAKÇA 1) Behâr, İslâm Matba ası, Mayıs 1906 (Rebî ü l-evvel 1324), Bosna Sarây. 2) Behâr, İslâm Matba ası, Temmuz 1906 (Cumâde l-ûlâ 1324), Bosna Sarây. 3) DAŞCIOĞLU, Yılmaz, JAHIĆ, Boşnak Şair Musa Kazım Ćatić in Gözünden Türk Edebiyatı, İlmi Araştrımalar, sayı 22, 2006, ) RIZVIČ Muhsin, Behar književnostistorijska monografija, Svjetlost izdavačko preduzuce, Sarajevo, 1971