Baraj Havzalarındaki Bitki Gen Kaynaklarının Korunması. Protection of Gene Resources in Dam Watersheds

Transkript

1 Baraj Havzalarındaki Bitki Gen Kaynaklarının Korunması Yrd.Doç.Dr. Mustafa Yılmaz KSÜ Orman Fakültesi, Kahramanmara ÖZET Baraj gölleri büyük alanları su altında bırakmaktadır. Bu su altında kalan sahalarda birçok bitki yer almaktadır. Çou zaman bu bitkilerin akarsu kenarlarında, vadi içlerinde uyum salamı yerel ekotipleri ve ırkları olumaktadır. Yerel ekotipler ve bazı durumlarda vadi içlerinde çok sınırlı bir yayılıa sahip bitki türlerinin varlıı baraj sularının altında tehlikeye girmektedir. Bu su altında kalan gen kaynaklarının en azından ortamları dıında (ex-situ) korunması gerekmektedir. Dier yandan barajlar su altında bıraktıı alanın dıında genel olarak çok geni havzalara sahiptir. Bu havzalarda su düzenleme ve erozyon kontrolünü amaçlayan çounlukla odunsu türlerle youn bitkilendirme çalımaları yapılmaktadır. Bu bitkilendirme çalımalarında baraj gölü altında kalan ve havzada yer alan yerel gen kaynaklarının kullanımına öncelik verilmelidir. Yerel bitkilerin envanteri, öncelik su altında kalan alan olmak üzere baraj inaatı tamamlanmadan önce sonlandırılmalıdır. Anahtar Kelimeler: Baraj, Gen Kaynakları, Havza Protection of Gene Resources in Dam Watersheds ABSTRACT Dam reservoirs occupy great areas in which many plants occur naturally. Ecotypes and landraces of these plants adapted to certain riparian areas and watersheds are often seen. Sometimes, local ecotypes and landraces and existing endemic plants in dam reservoirs face extinction. These gene resources under the water reservoir at least need to be conserved outside their occurrence (ex situ). Dams have big watersheds outside water reservoirs. In these water catchment areas, big plantation studies especially with woody plants are carried out for water management and erosion control. In these plantation studies, local gene resources in the watershed and under the water reservoirs should be mainly preferred and used. The inventory of plants in the watershed and under the reservoirs should be completed before the water collection in dam reservoirs. Key words: Dams, Gene Resources, Watershed 1. Giri nsanlar ve hayvanların varlıklarını devam ettirebilmeleri için bitkiler hayati deer taımaktadır. Bitkilerdeki çeitliliin temeli genlere dayanmaktadır. Türler arasındaki, aynı tür içinde veya aynı orijindeki bitkilerdeki ve bireylerdeki farklılıklar genler sebebiyledir. Biyolojik çeitliliin her bir 196

2 biriminin bir öz deeri (varlık deeri) olduuna ve bu birimlerin olabildiince korunması gerektii inancı giderek yaygınlamaktadır. Türkiye otsu ve odunsu ekonomik deere sahip bir çok bitkinin gen kaynaı ve orijin merkezidir (Kaya et al., 1998; Anonim, 2005; Gül & Özçelik, 2005). Dünyadaki bitki gen kaynaklarının korunarak gelecek kuaklara aktarılması çok önemlidir. Tür içi genetik çeitlilik, tür ve ekosistem çeitliliinin kaynaını oluturmakta ve ormanların deien çevre koullarına uyum salayabilmesi ve varlıklarını dinamik bir ekilde devam ettirebilmelerinin de güvencesidir (Dirik, 1994). Aaçlandırma ve bitkilendirme çalımalarında uygun tür ve orijinlerin kullanılması ve genetik çeitliliin ve genetik tabanın olabildiince geni tutulması gerekmektedir. Baraj havzasındaki bitkiler o havzaya özgü farklı çevre etmenleri ve farklı seleksiyon basıncı altında bulunurlar. Bundan dolayı her bir baraj havzası farklı gen havuzuna, gen kombinasyonlarına ve uyum deerlerine sahiptirler. Dolayısıyla bu ekolojik havzalarda yerel ırklar ve alt ırklar olaabilmektedir (Frankel ve di., 1995; Tunçtaner, 2007). Tür içindeki ve türler arasındaki genetik çeitlilii olabildiince zengin tutmak için mevcut gen kaynaklarının korunması zorunludur. Barajlar, su altında bıraktıkları geni alanlarla bitki populasyonlarının parçalanmasına yol açmakta ve böylece biyolojik çeitliliin azalmasının nedenlerinden birisi olarak kabul edilmektedir (Wu ve ark., 2003). Aynı havzada tek bir büyük baraj yerine küçük barajların yapılmasıhem daha az alanın su altında kalmasına hem de biyolojik çeitliliin daha az olumsuz etkilenmesine yol açmaktadır. 2. Bitki Gen Kaynaklarının Korunması 2.1. Doal Ortamında ve Doal Ortamı Dıında Koruma Bitki gen kaynakları genel olarak ya doal ortamında (in situ) veya doal ortamı ıında (ex situ) korunmaktadır. Bitki gen kaynaklarının mümkün olduu kadar doal ortamlarında korunması gerekir. Böylece doal populasyonlarda doal seleksiyon ve bitkinin genetik yenilenmesi devam eder. klim ve çevre faktörlerine karı bitkinin daha iyi uyum salaması beklenir. Dier yandan günden güne genileyen insan yerleimleri, doadaki tahribat, küresel ısınma gibi faktörlerden dolayı doadaki mevcut bitki gen kaynaklarının doal ortamları dıında da korunması çalımaları giderek artmaktadır. Doal ortam dıında korumanın en yaygın ekli bitki tohumlarının özel koullarda gen bankalarında saklanmasıdır. Ülkemizdeki ex situ koruma çalımaları 1964 yılından bu yana Ege Tarımsal Aratırma Enstitüsü bünyesindeki Ulusal Gen Bankası nda yürütülmektedir(balkaya ve Yanmaz, 2001; Anonim, 2008). Ayrıca polenler ve bitkinin vejetatif organları özel koullarda veya yapay kültür ortamlarında (in vitro) 197

3 saklanabilmektedir. Ayrıca bazı bitki türlerinde ex situ gen koruma çalımaları için arboretum, botanik bahçeleri, klon bankaları, tohum bahçeleri, tür ve orijin denemeleri, döl denemeleri ve fidanlık koleksiyonları gibi plantasyonlardan yararlanılmaktadır (Tunçtaner, 2007). 2.2.Gen kaynaklarında Statik Koruma ve Dinamik Koruma Gen kaynaklarının statik olarak korunması genellikle tohumların saklanması ile olmaktadır (Frankel ve di., 1995). Bitki parçaları polenler, hücre ve dokuların saklanması da gen kaynaklarının statik koruması kapsamındadır (ekil 1). Statik korumada, mevcut genetik özellikler korunur. Fakat yeni tozlama ve tohum balama ile bir genetik yenilenme söz konusu deildir. Bu bakımdan hiçbir zaman doal populasyonların korunmasının yerini tutmaz. ekil 1. Bitki gen kaynaklarının korunması (Frankel ve di., 1995 den). Bitki gen kaynaklarının dinamik korunması genellikle doal populasyonların yerinde korunması (in situ) ile olur. Yerinde korunan populasyonlar genetik yenilenmeye devam ederler. Dier yandan doal populasyonlardan alınan gen kaynaklarının doal ortamı dıında (ex situ) plantasyonlarda korunması da dinamik korumadır. Doal ortamı ıındaki plantasyonlar pahalı bir koruma yöntemidir ve belli türler ve zorunlu haller dıında pek tercih edilmez. 3. Baraj Gölü Altında Kalan Bitki Gen Kaynaklarının Korunması Baraj gölleri, barajların büyüklüklerine balı olarak çok geni alanları su altında bırakmaktadır. Bu su altında kalan alanlarda çok sayıda otsu ve odunsu bitki yer almaktadır. Çou zaman bu bitkilerin akarsu kenarlarında, vadi içlerinde uyum salamı ekotipleri bulunmaktadır. Özel bir yetime ortamının selektif faaliyeti sonucu meydana gelen farklı ırklar ekotipleri oluturur (Ürgenç, 1982). Ekotipler içinde bulundukları doal ortama uyum salamılardır. Barajların su tutması ile, yerel ekotipler ve bazı durumlarda vadi içlerinde çok sınırlı bir yayılıa sahip bitki türlerinin varlıı baraj 198

4 sularının altında tehlikeye girmektedir. Baraj yüksekliinin artması ile bu tehlike büyümektedir. Su altında kalacak olan gen kaynaklarının plantasyon yoluyla su altında kalmayan komu alanlarda veya en azından ortamları dıında (ex-situ) korunması gerekmektedir. Baraj gölü altında kalan doal bitki gen kaynaklarının korunması amacıyla, öncelikle barajda su toplamadan önce su altında kalan bitkilerin dökümü çıkarılmalıdır. Baraj gölü altında kalan alanlardaki doal bitkileri yerinde (in situ) koruma imkanı bulunmamaktadır. Bu bitkilerin gen kaynakları ancak doal ortamları dıında veya aynı baraj havzasının bitkilendirilmesinde kullanılarak korunabilir. Ülkemizde, baraj gölleri altında kalan bitki gen kaynakları Ulusal Gen Bankası (Anonim, 2008) veya baraj yönetim merkezinde oluturulacak lokal gen bankasında korunabilir. Özellikle otsu bitkilerin lokal gen kaynaklarının da gen bankalarında korunması ihmal edilmemelidir. Böylece asırlar boyunca bu lokal koullara uyum göstermi yerel gen kaynaklarının yok olmaktan kurtarılması salanmı olacaktır. Gelecek yıllarda bu gen kaynaklarının farklı amaçlar için yararlanılması her zaman muhtemeldir. Ayrıca özellikle su altında kalan odunsu bitkilerin gen kaynaklarının baraj havzasının bitkilendirilmesinde kullanılması çok yerinde olacaktır. Böylece bitkilendirme çalımalarında hem yerel gen kaynakları kullanılmı olacak hem de su altında kalan gen kaynaklarının dinamik korunması salanmı olacaktır. Bu gen kaynakları, baraj havzasında genetik yenilenmeye devam edeceklerdir. Dier yandan baraj gövdesi çevresinde ve yönetim merkezinde genellikle odunsu bitkilerle dikimler yapılması yaygın bir uygulamadır. Bu baraj gövdesi çevresindeki dikimlerde baraj havzasındaki ve özellikle su altında kalan doal bitkilerden oluan bir parkın oluturulması anlamlı ve eitici bir görevi de yerine getirmi olacaktır. 4. Baraj Gölü Havzasındaki Bitki Gen Kaynaklarının Korunması Barajlar su altında bıraktıı alanın dıında genel olarak çok geni havzalara sahiptir. Bu havzalarda su düzenleme ve erozyon kontrolünü amaçlayan ve çounlukla odunsu türlerin kullanıldıı youn bitkilendirme çalımaları yapılmaktadır (Özhan, 2004; Yılmaz ve Yüksel, 2007). Baraj havzalarındaki geni bitkilendirme çalımalarında kullanılacak türlerin ve orijinlerin seçimi özenle yapılmalıdır. Bu bitkilendirme çalımalarında baraj gölü altında kalan ve havzada yer alan yerel gen kaynaklarının kullanımına öncelik verilmelidir. Böylece yerel gen kaynakları baraj havzasında varlıklarını sürdürecek ve genetik yenilenmeye devam ederek dinamik bir ekilde korunmu olacaklardır. Baraj havzalarındaki yerel bitkilerin envanteri, öncelik su altında kalan alan bitkiler olmak üzere baraj inaatı tamamlanmadan önce sonlandırılmalıdır. Bu envanter çalıması ve havzadaki ıslah ve bitkilendirme faaliyetleri barajların fizibilite hesaplarına eklenmelidir (DPT, 1990). Her bir barajın yukarı su toplama havzasında, toprak koruma ve erozyon kontrolü çalımalarına en azından baraj inaatı ile beraber balanmalı ve barajın tamamlanmasıyla bu iler bitirilmelidir (Ürgenç, 1987). 199

5 5. Sonuç ve Öneriler Su altında kalan alanlarda birçok bitki yer almaktadır. Çou zaman bu bitkilerin akarsu kenarlarında, vadi içlerinde uyum salamı ekotipleri bulunmaktadır. Yerel ekotipler ve bazı durumlarda vadi içlerinde çok sınırlı bir yayılıa sahip bitki türlerinin varlıı baraj sularının altında tehlikeye girmektedir. Bu gen kaynaklarının yerinde (in-situ) veya en azından ortamları dıında (ex-situ) korunması gerekmektedir. Barajlar, su altında bıraktıı alanın dıında geni havzalara sahiptirler. Bu havzalarda su düzenleme ve erozyon kontrolünü amaçlayan bitkilendirme çalımalarında baraj gölü altında kalan ve havzada yer alan yerel gen kaynaklarının kullanımına öncelik verilmelidir. Yerel bitkilerin envanteri, öncelik su altında kalan alan olmak üzere baraj inaatı tamamlanmadan önce sonlandırılmalıdır. Hem otsu hem de odunsu türlerin tohumları, gen bankalarında korunmalıdır. Ayrıca bu gen kaynaklarından özellikle odunsu türlerden baraj havzalarının bitkilendirilmesinde yararlanılmalıdır. Böylece baraj gölü altında kalan bu odunsu türlere ait gen kaynaklarının baraj havzasında dinamik korunması söz konusu olur ve genetik yenilenme devam eder. Kaynaklar Anonim, (eriim: ). Balkaya, A. ve Yanmaz, R., Bitki Genetik Kaynaklarının Muhafaza mkanları ve Tohum Gen Bankalarının Çalıma Sistemleri. Ekoloji, 10 (39): Dirik, H., Genetik çeitlilik ve orman gen kaynaklarının korunması..ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, 44 (3-4): DPT, Ormancılık, V1. Be Yıllık Kalkınma Planı Ö..K.Raporu. DPT Yayın No:2201-ÖK:350, 593s. Frankel, O.H., Brown, A.H.D. ve Burdon, J.J., The conservation of plant biodiversity. Cambridge University Press, UK, 299 p. Gül, N. ve Topak, M., Orman Gen Kaynaklarının seçimi, iletilmesi ve korunması.1. Ormancılık urası. T.C. Orman Bakanlıı Cilt:1 Seri No: 13, Yayın No: 006. : Ankara. Iık, K., Çevre sorunları Biyolojik Çeitlilik ve Orman Gen Kaynaklarımız. T.E.M.A Vakfı yayın No: 25. stanbul. Kaya, Z., Orman gen kaynaklarımızın korunması, idaresi, ve kullanımı. 1. Ormancılık urası. T.C. Orman Bakanlıı Cilt:1 Seri No: 13, Yayın No: 006. s: Ankara. Kaya, Z., Kün, E., Güner, A Türkiye Bitki Genetik Çeitliliinin Yerinde In- Situ Korunması Ulusal Planı (National Plan for In Situ Conservation of Plant Genetic Diversity in Türkiye). Çevre Bakanlıı (Ministry of Environmental) Ankara. Özhan, S., Havza Amenajmanı..Ü. Orman Fakültesi Yayın No:4510/481, 384s. Tunçtaner, K., Orman Genetii ve Aaç Islahı. Türkiye Ormancılar Denei, Eitim Dizisi:4, Ankara, 364s. 200

6 Ürgenç, S., Orman Aaçları Islahı..Ü. Orman Fak. Yay. No:2836/293, STANBUL, 413. Ürgenç, S., Türkiye de Aaçlandırmanın Önemi, Kapsamı ve Gelitirme mkanları. Türkiye Ekonomisinde Aaçlandırmanın Yeri ve Önemi Seminer Bildiriler Kitabı Wu, J., J. Huang, X. Han, Z. Xie, X. Gao, Three-Gorges Dam--Experiment in Habitat Fragmentation? Science, 300 (5623): Yılmaz, M. ve Yüksel, A., Baraj Havzalarında Hidrolojik Aaçlandırmalar. 1. Ulusal Baraj Güvenlii Sempozyumu ve Sergisi, Mayıs, 2007, Ankara,