The Xinjiang Uighur Issue in terms of Internal Reactions

Transkript

1 > 107 Çin in Uygurlara yönelik tutumu nedeniyle birçok ülkede protesto gösterisi düzenlenmiştir. > Fatih ŞEN Abant İzzet Baysal Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Araştırma Görevlisi ULUSLARARASI TEPKİLER AÇISINDAN SİNCAN UYGUR SORUNU The Xinjiang Uighur Issue in terms of Internal Reactions Abstract International media outlets either ignored or hardly mentioned the Uighur s struggle in East Turkestan which is the furthest land from open sea. However, violent events 5 July 2009 are one of the best indications of the internationalization of the Uighur problem in Xinjiang. Media, especially in the West, has intensively published and broadcasted the Tibetian struggle against the dominance in details. Furthermore, the Presedent of The Uyghur American Association (UAA) Rebiya Kadeer has emerged as an influential political figure in wake of the latest events.

2 108 > Türkiye, bölge ile tarihi ve kültürel bağları sebebiyle en sert tepkiyi gösteren ülke olmuştur. Başbakan Erdoğan bölgede yaşananları soykırıma benzetmiş ve olayların Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi ne götürülmesi gerektiğini ifade etmiştir. Giriş Son yıllarda ekonomik gelişmesiyle dikkatleri üzerine çeken Çin in iç siyasal sorunları da gittikçe artan bir şekilde dünya kamuoyunu meşgul etmektedir yılında Deng Xiaoping in iktidara gelmesinden sonra kendine özgü siyasi ve ekonomik politikalarla dış dünyaya açılan Çin deki iç siyasi gelişmeler hakkında daha çok bilgi elde edilmeye başlanmıştır yılında Hong Kong ve 1999 yılında Makao nun ana karaya bağlanmasından sonra Tayvan ın da tek devlet iki sistem politikasıyla Çin e katılması Pekin yönetiminin temel politik hedefi haline gelmiştir. Ancak Pekin yönetiminin Tayvan ın yanı sıra Hindistan ile sınır, Tibet, İç Moğolistan ve Doğu Türkistan sorunları bulunmaktadır. Doğu Türkistan sorunu Çin in Tibet ile birlikte uluslararası toplumun tepkisini çeken iki sorunundan biri olmuştur. 5 Temmuz da meydana gelen olaylardan sonra Doğu Türkistan ın Tibet sorunundan daha önemli bir hale geldiğini söylemek mümkündür. Sorunun artan önemi çerçevesinde hazırlanan bu çalışmada öncelikle Doğu Türkistan ın jeostratejik, jeopolitik ve jeoekonomik konumu incelenecektir. İkinci olarak 5 Temmuz olaylarının gelişmesiyle uluslararası toplumun tepkisi ele alınacaktır. Üçüncü olarak, Doğu Türkistan sorununun sembol ismi haline gelen Dünya Uygur Kongresi Başkanı Rabia Kadir hakkında bilgi verilecektir. Çalışma genel değerlendirme ile sonuçlandırılacaktır. Çin in Doğu Türkistan Sorunu: Jeostratejik, Jeopolitik ve Jeoekonomik Önem Jeostratejik konum bölgelerin, milletlerin ve devletlerin kaderinde önemli yer oynamaktadır. Jeostratejik konumun önemi zaman içinde değişebilmektedir. Buna günümüzde verilebilecek en güzel örneklerden bir tanesi Doğu Türkistan dır. İki bin yıldır tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan Doğu Türkistan coğrafi keşiflerin yapılması ve ardından Soğuk Savaş döneminde Sovyetler ve Çin tarafından dış dünyadan izole edilmesiyle adeta unutulmuş bir coğrafya olmuştur. Bununla birlikte Soğuk Savaş ın bitmesinden itibaren Orta Asya Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını kazanması ve bölgede Çin in ihtiyaç duyduğu enerji kaynaklarının bulunması sebebiyle bölgenin önemi yeniden artmıştır. 5 Temmuz da başlayan olaylar her ne kadar yatışmış görünse de ulusal ve uluslararası ortamda Doğu Türkistan sorunu gündem oluşturmaya devam etmektedir. Dünyanın denizlere en uzak karasal bölgesi olan Doğu Türkistan Çin in kuzeybatı bölgesinde yer almaktadır. Bir başka ifadeyle ünlü jeopolitikçi Mackinder ın meşhur kalpgah (heartland) teorisindeki 1 Avrasya nın merkezine yakın bir noktada yer almaktadır. Sibirya ile Hint alt-kıtasının arasında, Çin ile Orta Asya üzerinden Avrupa kıtasına geçiş bölgesinde bulunan Doğu Türkistan doğu-batı ve kuzey-güney güzergâhının kilit noktasını oluşturmaktadır. Tarihi İpek Yolu ndan günümüze yaklaşık 2000 yıldır jeostratejik bakımdan önemli bir bölge olmuştur. Doğu Türkistan 1.6 milyon km 2 den fazla yüzölçümüyle Çin topraklarının altıda birini kaplayan en büyük idari bölgesidir. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya Cumhuriyetleriyle birlikte 8 ülkeye komşu olmuştur. Bu Çin in diğer bütün eyalet ve bölgelerinin sahip olduğu sayıdan daha fazladır. Ayrıca Çin in toplam kara sınırının dörtte birinden fazla kara sınırına sahiptir. Çin içinde ise Tibet Özerk Bölgesi, Qinghi ve Gansu eyaletleri ile komşudur. 2 Jeoekonomik açıdan ise Doğu Türkistan ın yeraltı ve yerüstü kaynakları bakımından çok zengin

3 >109 Urimçi de yaşanan olaylarda ölen ve yaralananların sayısının resmi rakamların çok üstünde olduğu belirtiliyor. bir bölge olduğu görülmektedir. Doğu Türkistan topraklarının %40 ından fazlası tarım, ormancılık ve hayvancılık için uygundur. Örneğin Doğu Türkistan da üretilen pamuk ülke toplam üretiminin %90 ından fazlasını oluşturmaktadır. Tarım ve Turfan bölgelerinde yetiştirilen sebze, meyve, yetiştirilen küçük ve büyük baş hayvanlar Çin toplam üretiminin %30 ile %50 sini karşılamaktadır yılından itibaren net gıda ithalatçısı olan Çin için Doğu Türkistan ın önemi bu verilerden sonra bir defa daha ortaya çıkmaktadır. Doğu Türkistan ın yeraltı kaynakları da hem çeşit hem rezerv bakımından oldukça zengindir. Çin resmi verilerine göre bugün Doğu Türkistan Çin de bulunan toplam 168 maden çeşidinin %82.14 ünü teşkil eden 138 çeşit madene sahiptir. Bölgenin petrol ve doğal gaz aramalarına uygun coğrafi alanı 900 bin km 2 nin üstündedir. Resmi verilere göre, Doğu Türkistan da milyar ton petrol ve 10.3 trilyon metreküp doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Bu kaynaklar, Çin in toplam rezervlerinde petrolün %30 unu doğalgazın ise %34 ünü teşkil etmektedir. Doğu Türkistan ın bir başka zengin yeraltı kaynağı olan kömür rezervinin ise 2,19 trilyon ton olduğu belirtilmektedir. Ve bu Çin toplam kömür rezervlerinin yaklaşık %45 ini oluşturmaktır. 4 Bu kaynaklar hızla gelişen Çin ekonomisi için olmazsa olmazları oluşturmaktadır. Günümüzde net petrol ve doğalgaz ithalatçısı konumuna gelen Çin, gelişimi ve ekonomisini ayakta tutabilmek için bu kaynaklara ihtiyaç duymaktadır.

4 110 > ABD nin özellikle insan hakları bağlamında tepkisi beklenenden yumuşak olmuştur. Washington yönetiminin bu tutumuyla Pekin yönetimini tamamen kaybetmek istemediğini söylemek mümkündür. Washington un, siyasi ve ekonomik kaygılar nedeniyle Pekin karşısında tüm seçenekleri masada tuttuğu görülmektedir. Uluslararası Toplumun Tepkisi 5 Temmuz 2009 da meydana gelen olaylar 25 Haziran da Guangdong ta bir fabrikada meydana gelen ve iki Uygur un öldürülmesinden sonra Çin hükümetinin olayları yeterince araştırmaması ve gerekli cezaları uygulamaması üzerine Urimçi de Uygurlar ın protesto gösterileri üzerine başlamıştır. Çin Resmi Haber Ajansı Xinhua olaylarda 197 kişinin öldüğünü ve 1600 den fazla kişinin yaralandığını bildirmiştir. Xinhua ya göre olaylardan sonra 1400 den fazla kişi tutuklanmıştır. 5 Ancak bağımsız kaynaklar ve Uygur kaynakları ölü ve yaralı sayısının resmi rakamların çok üstünde olduğunu belirtmektedir. Dünya Uygur Kongresi Başkanı Rabiya Kadir olayların başladığı gece 10 bin Uygur Türk ünün ortadan kaybolduğunu iddia etmiştir. Olaylardan sonra Sincan Uygur bölge valisi Nur Bekri yaptığı açıklamada: Düşmanın saldırgan manevralarını ezmeye kararlı bir şekilde devam edeceğiz ve suç işlemenin önüne demir yumrukla geçeceğiz. 6 diyerek olaylar karşısında resmi tutumun ne olduğunu göstermiştir. Bu açıklamadan da görüldüğü gibi Çin hükümeti olayların sorumluları hakkında hiçbir taviz verilmeyeceği ve olaylara karışanların başlarının ezileceğini resmi ağızlardan ilan etmiştir. 7 Çin politikalarının sertliğine bir başka örnek olaylardan sorumlu tutulan 192 kişinin idam edilmiş olmasıdır. 8 Günümüzde Çin de insanların siyasi suçlar yüzünden ölüm cezasına çarptırıldığı tek bölge Doğu Türkistan dır. 9 Pekin yönetimi olaylardan ABD de yaşayan Dünya Uygur Kongresi Başkanı Rabiya Kadir i sorumlu tutmuştur. Rabiya Kadir yapmış olduğu açıklamada Pekin yönetiminin iddialarını reddederek olayların sebebinin Çin in politikaları olduğunu ve Çin de yaşayan çocuklarının ve akrabalarının hayatlarından endişe ettiğini açıklamıştır. 10 Olaylar sırasında ünlü Uygurlu ekonomist İlham Tohti nin ortadan kaybolmasına ulusal ve uluslararası sivil toplum örgütleri tepki göstererek Tohti nin Çin hükümetinin elinde olduğunu belirtmiş ve derhal serbest bırakılması çağrısında bulunmuştur. 11 Çin in dünya kamuoyunun tepkisini çeken bir diğer politikası, bekar Uygur kızlarının yeniden iş edindirme politikasıyla Çin in doğu kesimlerine gönderilmesidir lerden itibaren uygulanmaya başlanan bu politikadan dünya kamuoyunun geniş bir kesimi haberdar olmuştur. Etnik ve kültürel asimilasyon yapıldığını söyleyen uluslararası sivil toplum örgütleri ve Uygur diasporası bu politikanın biran önce sona erdirilmesini istemiştir. 12 Çin in bölgeye yönelik politikaları, Uygur ve Çin uzmanı Yitzhac Shichor un belirttiği gibi Çinli akademisyenler tarafından bile eleştirilmektedir. 13 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiseri Navi Pillay, Çin in Sincan Uygur Özerk Bölgesi nde meydana gelen olaylarda can kaybı olmasından endişe duyduğunu ifade etmiş, kısa sürede bu kadar yüksek rakamda ölü ve yaralı olmasının olağanüstü olduğuna dikkat çekmiştir. Pillay, Çinli yetkililer ile Han Çinlileri ve Uygur Türkleri liderlerinin şiddetin daha fazla yayılmasını engellemenin yolunu aramaları gerektiğini söyleyerek barışçıl gösterilere izin verilmesi gerektiğini belirtmiştir. Pillay, yetkililerin güvenliği sağlamak zorunda olduğunu, ancak sadece insan hayatını korumak için zaruri olması durumunda güce başvurmaları gerektiğini de söylemiştir. 14 ABD nin özellikle insan hakları bağlamında tepkisi beklenenden yumuşak olmuştur. Çin in

5 > 111 Sincan-Uygur hareketinin sembol isimlerinden Rabiya Kadir Uygur Özerk Bölgesi ndeki uygulamalarını eleştirmek ve Rabiya Kadir e destek amacıyla ABD Kongresi nin alt kanadı olan Temsilciler Meclisi nin iki üyesi 15 tarafından kaleme alınan tasarı meclis başkanlığına sunmuştur. Tasarının önümüzdeki haftalarda genel kurulda oylanması beklenmektedir. Tasarıda Pekin yönetiminin Terörle Savaş ın stratejik amaçlarını manipüle ederek Uygurları baskı altında tuttuğuna ve Doğu Türkistan bölgesine Han Çinlileri yerleştirerek, Uygurları azınlık konumuna indirgediğine dikkat çekilmiştir. 16 Washington yönetiminin Pekin yönetimini tamamen kaybetmek istemediğini söylemek mümkündür. Washington un, siyasi ve ekonomik kaygılar nedeniyle Pekin karşısında tüm seçenekleri masada tuttuğu görülmektedir. AB nin soruna yaklaşımını değerlendirecek olursak, olaylara tepki dönem başkanı İsveç ten gelmiştir. İsveç, bölgedeki olaylardan derin endişe ve üzüntü duyduğunu ve olayları esefle karışladığını açıklamıştır. Açıklamada taraflara sakin olmaları çağrısı yapılmış, Çin den tutuklulara karşı insan haklarını çiğnememesi talep edilmiş ve bölgedeki gelişmelerin yakından takip edileceği belirtilmiştir. 17 Rusya ise 5 Temmuz olaylarından sonra Çin i diplomatik bir dille kınamıştır. Rus Dışişleri Bakanlığı ndan yapılan açıklamada, Sincan- Uygur sorununun Çin in içişleri olduğu belir-

6 112 > ABD de Uygur Türklerinin davasına sahip çıkan Rabiya Kadir bu yönde çalışmalara başlayınca devlet düşmanı ilan edildi. Çin in bütün engelleme girişimlerine rağmen Rabiya Kadir 2006 yılında Nobel Barış ödülüne aday gösterildi. tilerek, Çinli yetkililerin hukuk sınırları içinde alacağı tedbirlerle durumun bir an önce normale dönmesinin ümit edildiği belirtilmiştir. 18 Müslüman ülkelerin soruna yaklaşımı ise değişmektedir. Türkiye, bölge ile tarihi ve kültürel bağları sebebiyle en sert tepkiyi gösteren ülke olmuştur. Başbakan Erdoğan bölgede yaşananları soykırıma benzetmiş ve olayların Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) ne götürülmesi gerektiğini ifade etmiştir. Çin medyası Başbakan Erdoğan ın tanımlamasını eleştirerek Çin den özür dilenmesini istemiştir. Çin Dışişleri Bakanı ise olayların Çin in iç sorunu olmasından dolayı Türkiye nin olayları BMGK ne götürmesi gerekmediğini açıklamıştır. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da, Çin ve İran Dışişleri Bakanları ile üçlü telefon görüşmesi yaparak olaylar hakkında Türkiye nin endişelerini iletmiş ve bölgenin bir an önce barış ve huzur ortamına kavuşması için Türkiye nin çaba göstereceğini açıklamıştır. İran Dışişleri Bakanı Manuçer Muttaki olayların hemen başında, Türk meslektaşı Ahmet Davutoğlu ve Çin Dışişleri Bakanı Yang Jiachi ile üçlü bir görüşme yaparak bölgedeki olayların bir an önce kontrol altına alınmasını ve sorunun temel hak ve özgürlükler ile insan hakları bağlamında çözülmesini istediğini belirtmiştir. İran dan en sert tepki dini liderlerden gelmiştir. Büyük Ayetullah Cafer Subhani ile Ayetullah Ahmed Hatemi yaptıkları açıklamalarda bütün uluslararası kurum ve kuruluşlardan, özellikle de İslam Konferansı Örgütü nden (İKÖ) en kısa sürede görevlerini yerine getirerek Müslümanların can ve mallarının korunması ile hak ve hukuklarının çiğnenmemesi çağrısında bulunmuştur. 19 İKÖ ise yaptığı yazılı açıklamada olayların biran önce durdurulması ve Müslüman halkın can ve mal güvenliğinin sağlanmasını istemiştir. Orta Asya ülkelerinden olaylarla ilgili farklı tepkiler gelmiştir. Uygur diaspoarasının en fazla olduğu ülke olan Kazakistan olayların protesto edilmesine müsaade ederken, Uluslararası Af Örgütü nün birçok raporunda Uygurlar için güvenliksiz ülke olarak adı geçen Kırgızistan gösterilere izin vermemiştir Çin diplomasisi uluslararası ortamda Uygurlarla ilgili gelişmeleri yakından takip etmiş ve diplomatik engelleme girişimlerinde bulunmuştur. Avustralya da gerçekleştirilen Melbourne Uluslararası Film Festivali nde Rabiya Kadir in hayatını anlatan belgeselin festivale kabul edilmemesi için çaba göstermiştir. Filmin kabul edilmesi ve gösterime alınmasından sonra Pekin yönetimi festivale katılan Çin filmlerini geri çekmiştir. Ayrıca Rabiya Kadir e festivale katılması için verilen vizeden sonra Çinli üst düzey yetkililerin Avustralya ya ziyaretlerine yasaklama getirilmiştir. Örneğin Çin Dışişleri Bakan Yardımcısının Avustralya ya ziyareti iptal edilmiştir. Son olarak Avustralyalı madencilik devi Rio Tinto nun yöneticilerinin casusluk iddiası ile tutuklanması da iki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerin iyice gerilmesine yol açmıştır. Rabiya Kadir in Japonya ziyareti Pekin ile Tokyo arasında gerginliğe yol açmıştır. Pekin Rabiya Kadir in Japonya ya ziyaretine büyük tepki göstererek ziyaretin gerçekleşmemesi için büyük çaba göstermiştir. Ziyaretin gerçekleşmesinden sonra Japon donanmasından üç geminin Hong Kong a ziyaret talepleri Çinli yetkiler tarafından hassas konular gerekçe gösterilerek müsaade edilmemiştir. 20 Olaylar sırasında Doğu Türkistan ın dış dünya ile bağlantısını kesen (internet ve mobil iletişim araçlarının çalışmasının durdurulması gibi) Çin

7 >113 yönetimi gelen tepkiler üzerine bölgeyi uluslararası gözlemci ve heyetlere açmış, aralarında Türk Büyükelçisi nin de bulunduğu 26 ülkenin büyükelçisinin Urimçi ve Turfan bölgelerini ziyaret etmesine müsaade edilmiştir. 21 Aralarında sivil toplum örgütleri temsilcileri ve gazetecilerin de bulunduğu Türkiye den 8 kişilik bir heyet bölgede incelemeler yapmıştır. İKÖ de incelemelerde bulunmak üzere bölgeye bir heyet göndermiştir. Sincan-Uygur Hareketinin Sembol İsmi: Rabiya Kadir Çin in 5 Temmuz olaylarının sorumlusu olarak gösterdiği Dünya Uygur Kongresi Başkanı Rabiya Kadir 1947 yılında Doğu Türkistan da yoksul bir Uygur ailesinin evladı olarak dünyaya gelmiştir. Rabiya Kadir ufak yaşlarda başladığı küçük çaplı ticaret işlerini kısa zamanda büyüterek süpermarket zincirine sahip olmuştur. Bu marketlerde Uygur Türklerine iş imkanı sağlamıştır. Çin in her bölgede zengin işadamları/kadınları yaratma projesi çerçevesinde Çin hükümetinden aldığı kredileri akılcı bir şekilde kullanarak kısa zamanda zengin bir işkadını olmuş ve ünü Çin dışına yayılmaya başlamıştır. Urumçi de, Müslüman kadınları iş hayatına kazandırmak için, Bin Ana Projesi ni başlatmıştır. İş hayatında kısa sürede büyük başarı sağlayan Rabiya Kadir Sincan-Uygur Ticaret Odası başkanı seçilmiş ve 1992 yılında Milli Halk Kongresi nin üyesi olmuştur. Kısa süre sonra da kadın hakları savunucusu olarak Çin Hükümeti delegasyonuna alınmış ve 1995 yılında Birleşmiş Milletler in Pekin de gerçekleştirdiği Dünya Kadınlar Konferansına katılmıştır yıllarında Çin yönetimine danışmanlık yapmış, Uygur kadınlarının kendi işlerini kurmasını destekleyen bir yardım kampanyası yönetmiştir. Forbes Dergisi 1994 te Rabiya Kadir i Çin in en zengin 10 ismi arasında göstermiştir. Çin Rabiya Kadir i başarılarından dolayı ulusal ve uluslararası alanda bir dönem azınlıklar arasından çıkmış başarılı bir kadın olarak örnek yurttaş göstermiştir yılında, Sıddık Hacı Ruzi ile evlenerek ilk evliliğini yapan Rabiya Kadir bu evliliğinden 3 çocuk sahibi olmuştur. Ayrıca 2 çocuğu evlatlık edinmişlerdir. Rabiya Kadir in Çin yönetimi ile arasının bozulması boşandığı eski eşi Ruzi nin 1996 da ABD ye sığınması ile açılmıştır. Rabiya Kadir 1993 ten 1997 ye kadar Çin Halk Siyasi Danışma Konferansı nın (CPPCC) resmi üyesi olarak çalışmıştır. Geniş tabanlı bu örgütte Çin Komünist Partisi nin, diğer resmi siyasi partilerin, kitlesel örgütlerin temsilcileri ve öteki önemli şahsiyetler yer almaktadır. Rabiya Kadir in eşiyle 1996 yılında ABD yi ziyaret edip dönmesinden sonra Çin ile arası bozulmaya başlamıştır yılında Halk Kongresi nde yaptığı bir konuşmada Çin Hükümetinin Sincan-Uygur politikasını çok sert eleştirmiş ve bu yüzden kısa süre sonra Halk Kongresinden çıkarılmıştır. Ayrıca Rabiya Kadir izlenmeye alınarak pasaportuna el konulmuştur yılında ise Rabiya Kadir in CPPCC ye yeniden seçilmesi yasaklanmış, gerekçe olarak kocasının ABD deki ayrılıkçı faaliyetleri kınamakta başarısız olması gösterilerek yeniden siyaset yapma istekleri Pekin yönetimi tarafından geri çevrilmiştir. Komünist Parti Bölge Komitesi Sekreteri Wang Lequan a göre bunun nedeni, Rabiya Kadir in kocasının ülke dışında devleti yıkıcı ve ayrılıkçı faaliyetlere karışmış olmasıydı. 23 Rabiya Kadir, Ağustos 1996 tarihinde o sırada Çin i ziyaret etmekte olan ABD Kongre Araştırmaları Heyetinin bir temsilcisi ile görüşmeye giderken tutuklanmıştır. Üzerinde ulusal ayrılıkçı faaliyetler ile bağlantısı olduğundan kuşkulanılan on kişilik bir liste bulundurmakla suçlanmıştır. Tutukluluğunun ilk 15 ayında ailesiyle görüşmesine müsaade edilmemiş ve Urumçi Kadın Cezaevine konulmuştur. Tutuklandığı sırada yanında bulunan oğlu Ablikim Abdürrahim ve Rabiya Kadir in sekreteri Kahriman Abdülkerim de gözaltına alınmış ve haklarında dava açılmadan ve duruşmaya çıkarılmadan sırasıyla iki ve üç yıllık çalışma kampında yeniden eğitim cezasına çarptırılmışlardır yılında Rabiya Kadir in dört çocuğu bölgeyi ziyaret eden üst düzey bir ABD li yetkili ile görüşmelerini engellemek için kısa süreli gözaltına alınmıştır. Rabiya Kadir in üç çocuğunun tutukluluk halleri hala

8 114 > devam etmektedir. Çocuklarından biri ayrılıkçı hareketlere destek vermekten diğer ikisi ise vergi kaçırmak suçlarından dolayı hapistedir. Çin Resmi Haber Ajansı Xinhua, Rabiya Kadir in çocuklarının yazdığını iddia ettiği ve Rabiya Kadir in bir an önce yaptıklarından vazgeçmesi isteğini içeren mektuplar yayınlamıştır. 24 Ancak Dünya Uygur Kongresi ve Rabiya Kadir mektupların Çin hükümeti tarafından baskı altında yazdırıldığını ifade ederek mektupları reddeden bir açıklamada bulunmuştur. 25 Rabiya Kadir in Doğu Türkistan da çıkan bazı yerel gazete kupürlerini ABD de yaşayan ve Özgür Asya Radyosu nda çalışan eski eşine göndermesi ve ABD li delegelerle görüşmesi ulusal güvenliği tehlikeye atma suçlamasına maruz kalmasına sebep oldu. Rabiya Kadir bu suçlamalarla 1999 yılında tekrar gözaltına alınmış ve Mart 2000 de yapılan mahkemede sekiz yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. 6 yıl hapis yattıktan sonra Uluslararası Af Örgütü başta olmak üzere, birçok insan hakları kuruluşunun aktif çabası neticesinde ABD Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice ın, Pekin ziyareti öncesinde ve ABD hükümetinin çabaları sonucu serbest bırakılarak tedavi için ABD ye gitmesine izin verilmiştir. ABD de Uygur Türklerinin davasına sahip çıkan Rabiya Kadir bu yönde çalışmalara başlayınca Çin, Kadir i devlet düşmanı ilan etti. Hatta Çin in düzenlediği bir suikast girişiminden yaralı olarak kurtulduğu ileri sürüldü. Çin in bütün engelleme girişimlerine rağmen Rabiya Kadir 2004 yılında, Norveç tarafından Thorolf-Rafto Barış Ödülü ne layık görüldü, 2006 ise yılında Nobel Barış ödülüne aday gösterildi. Eylül 2005 te Washington da Uluslararası Uygur İnsan Hakları ve Demokrasi Kuruluşunu kurdu yılında Washington temelli Uygur Amerikan Derneği nin başkanı seçildi. Kasım 2006 da Münih te kurulan Dünya Uygurlar Kongresi başkanı seçildi. İkinci kez evlenen Rabiya Kadir in 11 çocuğu var. Çocuklarının beşi hala Çin de tutulmakta ve gizli servis tarafından izlenmektedir. Rabiya Kadir Türkiye den 2006 ve 2007 yıllarında iki kez vize talebinde bulundu fakat bu başvurular reddedildi. Türk basınına bu konudaki sitemlerinin yansımasından sonra Başbakan Recep Tayyip Erdoğan tarafından Kadir in tekrar başvurması halinde vize başvurusunun kabul edileceği açıklandı. Sonuç Çin in 5 Temmuz olaylarına gösterdiği tepkiler Doğu Türkistan sorunu karşısında oldukça hassas olduğunu göstermektedir. Uygurların nüfusunun fazla olması, Orta Asya da soydaş bağımsız devletlerin bulunması, bölgenin enerji koridorunda bulunması ve Çin in Avrupa ya açılan kapısı olması Çin in hassasiyetinin nedenleridir. Dolayısıyla Çin stratejik düşüncesinde Doğu Türkistan daki bir gelişme domino etkisi yaparak tüm Çin i tehdit edebilecek bir konuma gelebilir. Çin in gözaltına alma eylemleri, idam kararları ve resmi Çin söylemi Pekin yönetiminin bağımsızlık dahil her konuda Doğu Türkistan da meydana gelebilecek en ufak bir etnik kökenli soruna taviz vermeyeceğini göstermiştir. Bununla birlikte uluslararası alanda sorunun iç sorunu olduğunu ifade ederek dış müdahaleleri tüm diplomatik seçenekleri kullanarak engellemeye çalışmaktadır. Yıllardır Doğu Türkistan sorununun, Tibet konusunda Dalai Lama nın önderliği gibi bir liderden yoksun olduğu söylemi sıkça dile getiriliyordu. Son olaylarda Rabiya Kadir in oynadığı rolün, Uygur sorununda benzer bir figürü ortaya çıkardığını söylemek mümkündür.

9 >115 1 Daha fazla bilgi için bkz. Colin S. Gray-Geoffrey Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya, Tugrul Karabacak (çev.), Ankara, ASAM Yayınları, 2003, ss.16-46; Yılmaz Tezkan-M. Murat Taşar, Dünden Bugüne Jeopolitik, Ankara, 2002, ss Li Sheng (ed.), Xinjiang of China Its Past and Present, Qin Min (translator), Xinjiang People s Publishing Hosue, Urumqi, 2005, p A.g.e. p.2. 4 Li Sheng (ed.), Xinjiang of China Its, p. 2-3; BP, Statistical Review of World Energy Police Detain 718 Suspects in Connection With Urumqi Riot, (E.T ). 6 Zaman, Çin den Uygur Türklerine Demir Yumruk Tehdidi, 28 Temmuz China leadership vows to punish outlaws in Xinjiang riot, (E.T ). 8 Zaman, Çin, 196 Uygur Türk ünü Kurşuna Dizdi, 19 Temmuz, Doğu Türkistan daki İnsan Hakları raporu hakkında daha fazla bilgi için bkz. Çin Halk Cumhuriyet: Uygurlar Çin in Terörle Savaş Adına Uyguladığı Baskıdan Kaçıyor, tr/yeni/index.php?option=com_content&view=article&id=349&catid=70:basn-acklamalar (E.T ). 10 Statement of Rebia Kader, Rebiya-Kadeer-at-July-6-press-conference-on-unrest-in-Urumchi/index.html (e.t.) ) 11 İlham Tohti, Raiya Kadir e yakınlığıyla bilinmektedir. Daha önce defalarca gözaltına alınan ve serbest bırakılan Tohti den hala haber alınamamaktadır. Zaman, Çinli Aydınlar Uygur Ekonomistin Serbest Bırakılmasını İstedi, 14 Temmuz Çin yönetimi yaş arasındaki Uygur kızlarını iş edindirme programları gibi çeşitli programlarla binlerce km uzaktaki bölgelere göndermektedir. Uygur kaynakları bugüne kadar 200 ila 250 bin kadar Uygur kızının Çin in çeşitli bölgelerine gönderildiğini söylemektedirler. Uluslararası medyada da olaylar sırasında Çin tarafından Kaşgar dan Çin in çeşitli bölgelerine gönderilen tek tip askeri üniforma içinde Uygur kızlarının görüntüleri yer almıştır. Bu konuda bilgi için bkz. Xinjiang migrant workers head for coastal factories, (e.t ). 13 Kerim Balcı, Çinli Profesörler Bile Çin in Azınlık Politikalarını Eleştiriyor, Zaman, 10 Temmuz Zaman, BM İnsan Hakları Komiseri, Çin deki Can Kayıplarından Endişeli, com.tr/haber.do?haberno=866910&keyfield=646fc49f752074c3bc726b e, (E.T ) 15 Cumhuriyetçi Parti den California Temsilcisi Dana Rohrabacher ve Demokrat Partili Massachusetts Temsilcisi William Delahunt. 16 ABD Kongresi Çin in Kınamaya Hazırlanıyor, abd-kongresi-cin.html, (E.T ) 17 Zaman, AB, Sincan daki Can Kaybını Esefle Karşıladı, 08 Temmuz, Zaman, Rusya: Sincan Uygur Özerk Bölgesindeki Olaylar Çin in İçişleri, 08, Temmuz İran dan Çin Tepkiler Sürüyor, (E.T ) 20 Zaman, Japonya Donanmasına da Hong Kong Yasağı, 18 Ağustos Foreign diplomats leave for Beijing after visiting riot-hit Xinjiang, 22 Sinan Oğan, Doğu Türkistan da Yaşanan Olayların Sebebi ve Sonuçları, org/tr/a1717.html, (E.T ). 23 Rabia Kadir e yöneltilen suçlamalar 1996 yılından beri ABD de yaşayan ve daha önce siyasi bir mahkum olan esine yasadışı belgeleri gönderdiği iddiasıydı. Oysa Rabia Kadir in gönderdikleri Sincan Hukuk Haberleri, Günlük Kaşgar Gazetesi, Günlük İli Gazetesi ve İli Akşam Haberleri gibi herkesin satın alabileceği gazetelerdi. Eşinin yıkıcı ve ayrılıkçı hareketlere karıştığı iddialar ile ilgili olarak da radyo istasyonları olan Voice of America (VOA, Amerika nın Sesi) ve Radio Free Asia (RFA, Özgür Asya) de yayıncı olarak yaptığı programlar gösterilmiştir. Bkz. Uluslarası Af Örgütü Raporu, Family asks Rebiya Kadeer not to organize violence, undermine harmony, com/english/ /05/content_ htm, (E.T ). 25 Çin, Uygurların anasını Çocuklarıyla Vurdu, php?f=2&t=257, (E.T ) DİPNOTLAR