YAZILI İLETİŞİMDE OKUNABİLİRLİK VE GÖRSEL KALİTEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ

Transkript

1 YAZILI İLETİŞİMDE OKUNABİLİRLİK VE GÖRSEL KALİTEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ Mehmet Çetin Erden*, Sinan Sönmez** * Maltepe Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Grafik Tasarım Bölümü, İstanbul ** Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Matbaa Eğitimi Bölümü, İstanbul Özet Günümüzde kullanılan yazı ve sayfa düzenleme programları, hazırlanan çalışmaların daha estetik düzenlenmesi açısından çeşitli olanaklar sağlamaktadır. Bu olanaklar tipografinin kuralları çerçevesinde kullanılmadığı takdirde dezavantajlı durumlar ortaya çıkarmaktadır. Örneğin kredi kartı ya da kredi alımı için bir bankaya başvuru esnasında bankacılık uzmanlarının bizlere imzalatmış oldukları, içlerinde kanuni şartları da içeren sayfalar dolusu metinleri içeren sözleşmeler. Kaçımızın bu metinleri dikkatlice okuyup imzaladığı düşündürücü bir konudur. Burada tek sorumlu kuşkusuz tüketici değil, bu sözleşmeleri okunabilirlik niteliklerini taşıyacak şekilde hazırlatamayan yetkililerde sorumludur. Okunabilirlik şifre çözmek gibidir, bu nedenle okumanın kolaylığını ve iletişimde kullanılan mesajın algılanmasını sağlamalıdır. Yazı karakterlerinin yapıları, diziliş özellikleri ve tasarımın genel durumu, kişiden kişiye değişebilen göz ile ilgili bozukluklar, normal gözün biyolojik yapısı ve beynin algılaması da okunabilirlikle bağlantılı etkenlerdir. Bununla birlikte yazı ve sayfa düzenleme programlarının sağladığı yazı karakteri seçimi, karakterin puntosu ve küçük harf gövde yüksekliği (x yüksekliği), satır uzunluğu, espaslar, yazı karakterleri arasındaki yeterli kontrast ve uygulanabilen temel bir takım parametreler okunabilirliği yönlendiren etkenlerdir. Çağımız yazılı iletişim araçlarında okunabilirlik en ön planda aranan bir özelliktir. Okunabilirlik kavramı içinde hızlı ve açık bir iletişim amacı yatmaktadır. Yapılan bu çalışmada bu iletişimi engelleyen etkenler üzerinde durulacaktır. 1. Giriş İnsanoğlunun hayatını devam ettirmesinde çevresi ile kurduğu iletişimin önemi büyüktür. İnsanlar istemeden de sürekli iletişim araçlarına maruz kalmaktadırlar. Örneğin sokak başlarında bulunan sokak adlarını içeren tabelalar, yeni bir ürünü 473

2 tanıtmak için kullanılan büyük ilan panoları. Bunlar dışında yazılı iletişim araçlarımız olan ve hayatımızın ayrılmaz bir parçası olan gazete, kitap, dergi ya da bir talebimizi belirtmek için kullandığımız dilekçeler. Genel anlamda baktığımızda hepsinin tek bir amacı var; bir mesajı iletmektir. Bu mesajı iletilirken tek hedef açık ve net bir iletişim aracı ortaya koymaktır. Gelişen teknoloji bu araçların hazırlanma süreçlerini hızlandıran kolaylıklar sağlamaktadır. Ancak bu kolaylıklar beraberinde kullanım yaygınlığının artmasını bu da kontrol edilemez bir bilinçsizliği getirmiştir. Örneğin bir kitabın içeriği çok ilginç olsa da okuma sırasında sık sık aksamalar, göz yorulmaları, kısa zamanda bıkkınlık hatta okumaya karşı isteksizlik, içeriğin iyi anlaşılamaması gibi olumsuzluklar ortaya çıkar. Okuyucu bunların bilinçsiz yapılmış bir tipografiden kaynaklandığını bilmez ve ayrıca bilmek zorunda da değildir. Ancak yine pek farkında olmadan iyi bir tipografi ile dizilmiş ve kaliteli basılmış bir kitabı içeriğini bilmese dahi özenle inceler ve onu satın alıp okumak ister. Çeşitli kurumlar tarafından hazırlanmış yazılı iletişim araçlarında da aynı sorunlarla karşılaşılmakta ve sonucunda her iki taraf arasında istenmeyen durumlar ile karşılaşılmaktadır. Bu çalışmada olabildiğince bu soruları ortadan kaldıracak bilgilendirici bilgilere ulaşıla bilinecektir. Bu kurallar çerçevesinde hazırlanan yazılı iletişim araçları amaçları olan etkili iletişimi sağlamış olacaklardır. 2. Okunabilirlik Çağımız yazılı iletişim araçlarında okunabilirlik en ön planda aranan bir özelliktir. İngilizce de Legibility = okunabilir kalitede, yazının veya baskının açıklığı anlamındadır. Latince Legibilis kelimesinden gelir. Buna göre okunabilirlik kavramı içinde hızlı ve açık bir iletişim amacı yatar. Yazı karakterlerinin yapıları, diziliş özellikleri ve tasarımın genel durumu, okunabilirliği tipografik olarak azaltıp çoğaltan etkenlerdir. Dizgi tekniğinin veri kalitesi ve baskı tekniğine bağlı görüntü kayıpları teknik etkenler olup, kişiden kişiye değişebilen gözle ilgili bozukluklar, normal gözün biyolojik yapısı ve beynin algılaması da okunabilirlikle bağlantılı diğer etkenlerdir. Bunların dışında, bir metnin içeriği veya anlatım üslubu da okunabilirlikte etkendir. (1) Okunabilirlik şifre çözmek gibidir. Kesinlikle okumanın kolaylığını ve iletişimde kullanılan mesajın algılanmasını sağlamalıdır. 474

3 Yazı ve sayfa düzeni programlarında da uygulanabilen temel bir takım parametreler okunabilirliği yönlendirir; yazı karakteri seçimi, karakterin puntosu ve küçük harf gövde yüksekliği (x yüksekliği), satır uzunluğu, satırlar, kelimeler ve harfler arasındaki espas ve yazı ile fon arasındaki yeterli kontrast ve sayfanın genel düzeni Okunabilirliği ve Görsel Kaliteyi Etkileyen Faktörler Yazı Karakteri Seçimi Bir metin için uygun karakteri seçememiş bir tipograf içereğin etkisini pek fazla azaltamaz. Ancak etkisini arttırma konusunda da bir fırsatı kaçırmış demektir. (3) Okuyucu bir romanda başka, bir reklam kitapçığında ise başka bir görsel düzen bekler ve bunu yazı karakterinde de farkında olmadan arar. Rönesans ve barok çağda basılmış kitapların çoğu edebi içerikli kitaplardı ve bunların hemen hepsi antik karakterlerle basılmıştı ve bu durum günümüze kadar sürmüştür. Edebi eserler çoğunlukla fazla sayfalı olduklarından uzun okuma süresinde içerik dikkatle izlenmelidir. Serifli karakterlerin okunabilirlik işlevinin üstün olması tercih sebebidir. Ancak bu durumda mevcut birçok karakter içinden hangisinin seçileceği konusu gündeme gelir. Bu konuda kesin bir kural yoktur. Birçok yazı karakteri birçok amaç için uygun olabilir.(8) Yazı karakteri seçiminde en büyük etki metnin konusu ve uzunluğudur. Seçilen karakter amaca ve metnin ruhuna uygun olanının seçilmelidir. Örneğin; hukuk kitapları için seçilen bir karakterle, moda dergisi için seçilen karakterler arasında içeriklerinden dolayı farklılık olacaktır. Hukuk kitabı uzun metinler içerdiğinden rahat okunabilen, gözü yormayan karakterler, moda dergileri daha az metin içerdiklerinden sayfa görüntüsüne hareket kazandıracak karakterler tercih edilmelidir. Bir kitap tasarımı içinde fazla yazı karakteri kullanımı kitabın bütünlük olgusunu bozacaktır. Bu nedenle fazla yazı karakteri (3 ten fazla olmamalı) kullanımı yerine seçilen karakterin yazı ailesinden yararlanılmalıdır. Aşağıda DIN göre yazı karakteri grupları ve bunların hangi konular için uygun olabileceği genel olarak açıklanmaktadır: 1. Eski Stil (Antik) Karakterler: Uzun metin içeren romanlarda, ders kitaplarında, tarihsel içerikli romanlarda, raporlar v.b. 475

4 2. Barok Antik Karakterler: Bilimsel içerikli kitaplarda, dar gazete sütunlarında, dergi, sözlük v.b. 3. Yeni Antik Karakterler: Yapılarındaki incelik ve kalınlık farklıklarının özellikle büyük puntolarda sayfa görüntüsüne hareket kazandıracağı dikkate alındığında; Moda, takı broşürler, özel konulu edebi metinler, sanat kitabı, yıllık şirket raporları gibi uzun olmayan metinlerde 4. Vurgulu Serifli Çizgisel Antik Karakterler: Seriflerin aşırı siyah alan oluşturması uzun metin dizilişlerde gözün yorulmasına neden olacaktır. Daha çok teknik içerikli kısa metinler içeren kullanım kılavuzları, afiş ve fiyat etiketleri v.b. 5. Serifsiz Çizgisel Antik Karakterler: Aktüel konularda, teknik el kitabı, istatistik, teknik prospektüsler, el ilanı, takvim v.b. 6. Antik Varyasyonlar: Reklam amaçlı işlerde, çok özel bir-iki satır dizgi v.b. 7. El Yazıları: Tebrik, davetiye v.b. Ancak bu karakterlerin yalnızca kapitalleri kullanılarak dizgi yapılmamalıdır. 8. Gotik Karakterler: Almanca dilinin konuşulduğu yerlerde çok kısa mesaj, iş yeri tabelaları veya o dildeki logotype larda tercih edilmektedir. Şekil 1. DIN göre baskı yazıları sınıflandırılması 476

5 Harf Boyutunun Okuma ve Algılamaya Etkisi Mümkün olan en okunabilir yazı büyüklüğünün seçilmesi de bir takım kriterlere bağlıdır. Bunlar yazının tasarımı, satır genişliği, espas değerleri ve hedef kitlenin gerektirdiği şartlar şeklinde sıralanabilir. Eğer yazı çok küçük ise bu durum okumayı zorlaştırdığı gibi okuyucunun sıkılmasına da sebep olur. Bunun yanı sıra istenen vurguyu sağlamakla birlikte insanların dikkatini de çekmeyecektir. Bu durumun tam tersi olan büyük puntolu yazılarla dizilen metinlerde de okuma süresi uzayacak ve böyle yazılar geniş yer tutarak sayfa üzerine sığmama gibi durumlara da sebep olabilecektir. Metin yazılarındaki okunabilirlik yazının punto ölçüsünün artmasıyla birlikte artmaktadır. Normal okuma mesafesi olan cm lik ölçüye göre ve 12 puntolar rahat okunabilirliğe sahiptirler. Bu mesafede daha büyük puntolarla dizilmiş metinlerde kelimeler bir bütün olarak değil, harf harf algılanmasına sebep olacaktır. Punto değerleri ayarlanırken seçilen karakterin küçük harf (miniskül) gövde yüksekliği (x yüksekliği) farklılıkları da dikkate alınmalıdır. Çünkü yazı karakterleri aynı puntoda olsalar da farklı x yüksekliğine sahip olmalarından dolayı farklı puntolarmış gibi algılanmalarına sebep olabilir. Şekil 2. x yüksekliği x yüksekliği fazla olan karakterlerin okunabilirlikleri de fazladır.örneğin aşağıdaki 12 punto Times New Roman ile 12 punto Bookman Old Style arasında bu belirgin farklılık gözlemlenebilir. 477

6 Şekil 3. Farklı x yüksekliği sahip Times New Roman ve Bookman Old Style karakterleri Şu unutulmamalıdır ki; x yüksekliği arttıkça harfler aynı zamanda daha geniş olacağından, satırda kaplayacağı alanın da artmasından dolayı bir satıra sığan harf sayısının azalmasına neden olacaktır. Bu da dolayısıyla sayfa sayısının artması anlamına gelmektedir. Espas oranları ayarlanırken de x yüksekliği dikkate alınarak gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Bazen mevcut yazı alanını küçük yazılarla doldurmak isteği olabilir. 10 punto ile dizilmiş yazılar 12 punto ile dizilmiş yazılara göre %25 daha az alan kaplar. Bu durum ekonomik kazancın ön planda olduğunu gösterir. Fakat asıl amaç okunabilirlik ve anlaşılmayı sağlamak olmalıdır. Eğer kullanılan punto okunabilirliği kolaylaştıracaksa örneğin 12 punto ölçü kullanılabilmelidir. Ama eğer ekonomi önemliyse, metnin yazı puntosunu küçültmek yerine okunabilirliği koruyacak şekilde sıkışık olarak dizmek tercih edilmelidir. Ayrıca yazıyı uygun ölçü ile dizerken satır genişliği ve boşluklar da bu seçilen ölçü ile belirlenecektir. Örneğin; Küçük punto değerleri için dar sütunlar, büyük punto değerleri için ise daha geniş sütunlar gereklidir. Yazı puntosu büyüdükçe satır genişliği de arttırılmalıdır. (2) Çocuklar ve yaşlılar için, büyük puntolu yazılar okuması kolay olan ve okurken memnuniyet verici yazılardır. Bu nedenle punto değeri seçilirken hedef okuyucunun dikkate alınması gereklidir. 478

7 Metin yazı büyüklüğünün belirlenmesinde yazı alanı da etkilidir. Kural olarak sayfanın her tarafı metinle doldurulmamalıdır Espas Kavramı Espas; Boşluk, uzay, alan, aralık anlamına gelmektedir.(6) Espas terimi tipografik terminolojide, kelime içindeki harfler arasında, satırlardaki kelimeler arasında ve bir sayfa içindeki satırlar arasında oluşan boşluklar için kullanılır.(1) Bir algılama genellemesi olarak herhangi bir metnin dizilişinde önce satırlar, sonra kelimeler en sonrada harfler arasındaki espaslar algılanmalıdır. Bundan dolayı satır arası espasları kelime arası espaslardan her zaman fazla görünmelidir. Ayrıca bu durum satır başının bulunmasını da kolaylaştıracaktır. Çünkü satırlar birbirine geçmişse okuyucu okuduğu satırı tekrar tekrar okumak zorunda kalabilir. Diğer taraftan satır aralıklarının çok fazla olması durumunda da bir satırdan diğerine geçerken göz hareketinde gecikme olacak ve satır karışması meydana gelecektir.(5) Yazının et kalınlığı arttıkça harfler arasındaki espasları daha dar, et kalınlığı azaldıkça normal espastan daha fazla harf arası espası uygulanır. Harflerin et kalınlığı arttıkça iç boşlukları da azalır. Şayet harfler arasındaki boşluk iç boşluktan daha fazla görünüyorsa harfler birbirinden kopar ve kelime bütünlüğü dağılır. Kelime içi espasların doğru olması harflerin bir bütün halinde algılanmasına kolaylaştırır. Aksi takdirde harfler kelime olarak değil ayrı formlar veya birleşik bir leke görüntüsü halinde hissedilir. Bu durumda okunabilirliği zorlaştırır. Şekil 4. Et kalınlığına bağlı olarak espas kavramı Hecelerin Bölünmesinin Okumaya Etkisi Her hece bölünmesi okumayı yavaşlatır. Buna tamamen engel olunursa harfler ve kelimeler arasındaki boşluk açılır ve daha da kötü bir durum ortaya çıkar. 479

8 Tireleme (hyphenation) olayı, bir satıra sığmayan bir sözcüğün dil bilgisi kuralları çerçevesinde uygun hecesinden ayırma işlemidir. Kısaca sözcükleri uygun hecelerinden bölmek anlamına da gelir. Dil bilgisi kuralları çerçevesinde gerçekleştirildiği taktirde okuyucu sözcüğün bir alt satırdaki devam eden kısmını anımsayacağından okumanın duraksamadan devam etmesini sağlayacaktır. Tireleme, tasarımcılara sözcük boşluk düzeninin kalitesini denetleme imkanı verdiği gibi dizgi düzenlemelerinin göze daha hoş görünmesini sağlayabilmektedir. Kural olarak satır sonlarında alt alta 3 hece bölüntüsü olmamalıdır. Gerekirse bu manuel olarak düzeltilmelidir. (3) Hece bölünmelerinin anlam olarak doğru yapılması okuyucuyu bölünmüş bir heceden sonra aşağıda devam eden satırda kelimenin devamının ne olduğunu umduğu şekilde bulmasını sağlayacağından okumanın duraksamadan devam etmesini sağlayacaktır Metin İçersinde Vurgu İşlemi Dizgi işinin birçoğu bazı sözcük ya da işaretlerde ayrıca vurgulama gereksinmeksizin dizilirler. Ancak belirlenen sözcüklerin önemli bir düşünce olduğu ve ne derecede olduğu kimi durumlarda vurgu işlemi gereklidir. Bir sözcüğü vurgulamanın çok çeşitli yolu olmakla birlikte asıl amaç sözcüğün çevresindekilerden farklı yapılmasıdır. Bu yazı karakteri, puntosu ya da et kalınlığı değiştirilerek yapılır. Vurgulama yaratmak tasarım ve dizgi yerleştirmenin önemli ve ayrılmaz bir parçasıdır. İyi ayarlanmış ve kararıyla vurgulama okuru yönlendirecek ve bilgilendirecektir. Vurgulama EKSIK OLDUĞUNDA YA DA GEREĞİNDEN FAZLA vurgulama yapıldığı zaman, dizgi basılı bir sayfada karışıklık ortaya çıkar ve okuma algılama zorlaşır. Yukarıdaki metin içinde verilen farklı vurgulama yöntemlerinin gerek okunabilirlik gerekse görsel açıdan farklılıkları açıkça görülmektedir Satır Genişliği ve Sütunlar Okunabilirlikte önemli bir paya sahip olan satır uzunluğunun göz hareketinin 480

9 devamlılığında rolü büyüktür. Çünkü satırdan satıra geçiş süresi dengesizleştiğinde okuma sırasında dikkat dağılması yaşanacağı için algılama yavaşlayacaktır. Eğer satır uzunluğu az ise görüş alanı tam ve doğru olarak değerlendirilemeyeceği için göz hareketi kesilme yaşayacaktır. Bunun tam tersi durumdaysa yani çok uzun satırlarda gözün doğru ve düzgün olarak bir alttaki satırın başını bulması zor olacaktır. Böyle bir durumda satır atlaması ve geri dönülerek satır tekrarı yapılabilir. (5) Normal olarak bir satırda dan fazla harf olmamalıdır. Kelime arası boşluklar da bir harf gibi sayılmalıdır. 60 dan fazla harf sayılarında satır içeriğinin anlaşılması zorlaşır. Bu kitapta da bu kurala uyulmuştur. Satırın 35 karakterden daha az olması sonucu olumsuz etkiler. Dar satırlarda kelime kesme sayısı artar ve blok dizgi yapılıyorsa kelime arası boşluklar çok farklı olur ve tüm bunlar okunabilirliği olumsuz etkiler. Blok dizgide harf arası normaldir. Sağ serbest blokta 35 karakterden daha az olabilir. Roman v.b. gibi bir kitapta 55 harf; gazete ve dergi sütunlarında 45 harf normaldir. Dizginin sütunlara ayrılmasında öncelikli nedeni okunabilirliktir. Ancak tasarımın gerektirdiği nedenlerle de bu yapılabilir. 3 sütunlu bir sayfanın tek sütunluya göre kıyaslaması yapılmıştır. Sütun oluşturulurken her satırda minimum 35 harf bulunmasıdır. Seçilen karakter ve yazı puntosu da burada etken olur. Sütunlara ayrılmış bir dizgide dikkat edilmesi gereken bir konu da sütun sonunda ve başında tek kelime bırakılmamasıdır. Bu durum görsel açıdan kötü bir durum ortaya çıkaracaktır. Yukarıdaki ikinci sütunun ikinci satırında bu durum görülmektedir. Bu durumu düzeltmek için bir üst satırdaki kelimeler arası espas arttırılarak alt satıra kelime inmesi sağlanır. Bunlar dışında basılmış bir yazınında gözümüz tarafından algılanan kalınlığı (et kalınlığı), dizgi blok diziliş şekilleri ve sayfadaki yazılı alanlar kadar boş kısımların da önemli olduğu unutulmamalıdır. Yazılı iletişim araçlarındaki yukarıda sıralan özellikler kadar çoğaltılması aşamasında kullanılan baskı altı malzemesinin renk tonu ve çoğaltılma aşamasındaki baskı kalitesinin de önemi büyüktür. 481

10 Sonuçlar 1) Yazı iletişim hazırlanırken asıl amacın açık ve net bir iletişim olması gerektiği unutulmamalıdır. 2) İletişim aracında fazla (en fazla 3 olmalı) yazı karakterleri kullanılması iletişim aracının görsel olarak karmaşık, anlaşılması zor bir hale getirecektir. Bu sebeple yazı karakteri ailesindeki varyasyonlarından yararlanılmalıdır. Tipografik sınırlama iletişim aracının kişiliğini arttırır, okuyucuya yardım ederken, çok fazla farklılık iletişim aracını anlaşılması zor ve okunabilirlikten uzak hale getirir. 3) Yazılı iletişim aracı hazırlanırken hitap edilen kesim dikkate alınarak, uygun karakter ve punto değeri seçilmelidir. Çünkü yetişkinler için hazırlanmış bir kitap dizgisinin çocuklar tarafından algılanması zordur. 4) Yazı karakteri seçimi yapılırken x yüksekliği dikkate alınmalıdır. Unutulmamalıdır ki x yüksekliği arttıkça okunabilirlik artmaktadır. Bu avantajı yanı sıra harfin genişliğini de arttırması bir satıra sığan harf sayısının azalmasında dolayısıyla sayfa sayısının artmasına sebep olacaktır. Sayfa ekonomisi önemli olan yazılı iletişim araçlarında bu dezavantaj yaratacaktır. 5) Espas ve punto değerleri x yüksekliği dikkate alınarak verilmelidir. 6) Sayfa mizanpajı yapılırken okuma ve okuma sürecinde önemli bir yeri olan satır uzunluğu dikkate alınarak gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Uzun satırların sonlarında alt satır başının bulunması zorlaşabileceği gibi, satır tekrar yapılması hatta satır başında anlatılan konu içeriğin anımsanmamasına da sebep olacağı unutulmamalıdır. Okunabilir tipografi, bilgi iletişiminin nesnel aracıdır. Okunması istenildiği halde zor okunan bir metnin tasarımı, ürün ne kadar akıllıca veya çekici görünürse görünsün kötü yapılmış (4) olduğu unutulmamalıdır. 482

11 Kaynaklar [1] Bigelow, C.; Duensing, P. H.; Gentrly, L., Fine Print on Type, Fine Print Bedford Arts, Son Francisco, [2] Brauer, W., Graphik+Design, Verlag Beruf und Schule in Itzehoe, [3] Carter, R., American Typography Today, Van Nostrand Reinhold, New York, [4] David, S.; L. Zerbe, W., Satztechnik und Gestaltung, Art Institut Orell Füssli AG, Zürich, [5] Erden, M. Ç., Tipografik Tasarım ve Uygulamaların İrdelenmesi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, [6] Frutiger, A., Type-Sign-Symbol, ABC Varlog, Zürich, [7] Sönmez, S., Kitap Tipografisinde Okunabilirlik ve Görsel Kaliteyi Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, [8] The World Book Dictionary, World Book Inc., Chicago,