BAZI YAPRAKLI AGAÇ TÜRLERiNiN VEJETATiF YOLLA ÜRETiLMESi ÜZERiNE ARAŞTIRMALAR

Transkript

1 F.D.C BAZI YAPRAKLI AGAÇ TÜRLERiNiN VEJETATiF YOLLA ÜRETiLMESi ÜZERiNE ARAŞTIRMALAR Studies on the vegetative propagation techniques of some broadleaved tree species Mustafa KIZMAZ Orman Yüksek Mühendisi ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTiTÜSÜ VA YlNLARI TURKISH FORESTRY RESEARCH INSTITUTE Teknik Bülten Serisi 1 Technical Bulletin No: 262

2 ÖZ Bu çalışmanın 1987 yılı denemesi ile; bazı yapraklı türlerde lndola Butyric Acid'in en iyi çözelti seviyesi belirlenmiştir. Deneme; kum+perlit ortamda altı ağaç türünün çelikleri (sapsız meşe, saplı meşe, saçlı meşe, palamut meşesi, ıhlamur ve dişbudak) ve isa'nın dört çözelti seviyesiyle (%0, %0.5, %1 ve %2) yürütülmüştür yılı denemesi ise, beiirlenen en iyi çözelti seviyesiyle sekiz yapraklı ağaç türünün (yalancı akasya, saplı meşe, çınar, dişbudak, ıhamur, akçaağaç, iğde ve sığla) yumuşak çelikle üretilmesi ve üç farklı köklenme ortamında tesis edilmiştir. Ağaç türü, hormon ve köklenme ortamının, köklenme yüzdesi üzerindeki etkileri ile bazı ağaç türlerinin oluşturduğu 5 cm.'den daha uzun kök sayısına bu faktörlerin etkileri incelenmiştir. Hormon olarak ISA'nın %0.5'1ik çözeltisi köklenme ortamı olarak kum +perlit, kum ve çakıl kullanılmıştır. Bulgulara göre; 1987 yılı denemesinde; tür, hormon seviyesi ile tür-hormon seviyesi köklenme yüzdesi üzerinde etkili bulunmuştur yılı denemesinde; ağaç türlerinin köklenme yüzdeleri üzerinde, ağaç türü, hormon, tür-hormon ikili etkileşimi etkili bulunmuştur. Ağaç türlerinin oluşturduğu 5 cm'den daha uzun kök sayısı üzerinde; ağaç türü, tür-hormon ve ortam-hormon ikili etkileşimi etkili bulunmuştur. ABSTRACT The 1987 study experiment was carried out with six tree species (sessile oak, commun oak, turkey oak, valonia oak, hungarian lime and caucasian ash) and fo ur iba solution level (%0, %0.5, %1 and %2) in the sand +perlite (1 :1) rooting media. Whit the first experiment of this study was determined the best solution level of lndola Butyric Acid. At the second experiment, whit this solution level,it was studied on the softwood cutting propagation of eight broadleaved tree species (black locust, commun oak, oriental plane, caucacian ash, hungarian lime, oleaster, ashleaf maple and turkish sweetgum) and three rooting media. The effects of tree species, auxin and rooting media were studied on the rooting percentage and the root numbers of which their length are langer than 5 cm, are becomed from same of the above tree species. 0.5% IBA as an auxin, sand+perlite (1 :1 ), sand and gravel (3-8 mm) were usedas a rooting media. As a result; tree species, auxin level and tree species-auxin level are significant on the rooting percentage at the firs experiment. The effects of tree species, auxin, tree species-rooting meida and tree species-auxin are significant on the rooting percentage at the second experiment. The effects of tree species, tree species-auxin and the rooting media-auxin are significant on the root numbers of which their length are langer than 5 cm, are becomed from same of above species. 3

3 ÖNSÖZ Ülkemiz konumu ve coğrafik yapısı nedeniyle çeşitli iklim tiplerinin etkisi altındadır. Ülkemiz ormanlarını oluşturan ağaç türleri de bu iklim çeşitliliğine bağlı olarak farklılık göstermektedir. Ormanlarımızı oluşturann ağaç türlerinin çoğunluğunu da yapraklı ağaç türleri oluşturur. Yapraklı ağaç türlerinin bazılarını tohumla üretmede zorluklarla karşılaşılır. Bazıları da asırlardır devam eden aşırı taydalanma ve tahribatın etkisi altında olup, nesli tükenmek üzeredir. Ayrıca, yapraklı türlerin bir kısmı ikincil ürünlerce verim gücü yeksek fertler,bir kısmı da kalite ve kantite bakımından üstün bireyler oluşturmuştur. Bu gibi durumlarda, bu türlerin devamlılığı için vejetatif üretmeye başvurulur. Vejetatif üretimin kolay ve ekonomik olan bir yolu da çelikle üretmedir. Bu gibi nedenlerle ülkemizde bulunan bazı yapraklı ağaç türlerinin çelikle üretilmesi çalışmasının ele alınması ve araştırılması düşünülmüştür. Bu çalışmanın birinci denemesinde kullanılan çelikler; anaç olarak seçilen; dişbudak, saplı meşe, saçlı meşe, sapsız meşe ve palamut meşesi türlerinin Hendek Fidanlığı'nda bulunan fidanlarından, ikinci denemede kullanılan çelikler; yalancı akasya, iğde, akçaağaç, dişbudak türlerinin Ankara Fidanlık Müdürlüğü'nün Ankara ve Behiçbey Fidanlıkları'nda bulunan fidanlarından, ıhlamur ve çınarçelikleri Orman Genel Müdürlüğünün Kümpüsünde bulunan ıhlamur ve çınar ağaçlarının kök ve gövde su sürgünlerinden, sığla, Muğla Gökova'da bulunan doğal sığla meşceresinden ve saplı meşe ise seranın önündeki bahçede bulunan saplı meşe fidanlarından temin edilmiştir. Bu çalışma yılları arasında Ormancılık Araştırma Enstitüsü'nün Ankara'daki serasında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmanın ikinci denemesi Yüksek Lisans tezi olarak hazırlanmıştır. ikinci denemenin planlanmasında ve değerlendirilip yazılmasında yardımlarını esirgemeyen iü. Orman Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Melih BOYDAK'a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalışmanın tesisinde ve yürütülmesinde yardımını esirgemeyen o zamanki Enstitü Müdür Yardımcısı ve şimdiki Araştırma Müdürü Doç. Dr. Yaşar ŞiMŞEK'e FAO uzmanı A.Franclet'e çalışmanın gerçekleştirilmesinde her türlü yardım ve teşviki esirgemeyen o zamanki Ormancllık Araştırma Enstitüsü Müdür ve şimdiki Orman Bakanlığı M üsteşar Yardımcısı Dr. Osman T AŞKIN'a, verilerin istatistiki olarak değerlendirilmesinde yardımını esirgemeyen Prof. Dr. Osman SUN'a ve Ormancılık Araştırma Enstitüsü Matematik-istatistik Bölümü Başmühendisi Matematik Mühendisi Enver ÖZ TEKEŞiN'e teşekkür ederim. Ayrıca sera ve arazi çalışmalarında bir fiil el emeği ile çalışmaya katılan Yusuf YILDIRIM'a, Hamit ERDAL'a ve Birol YILDIRIM'a teşekkür ederim. Çalışma sonuçlarının ülkemiz ormancılığına yararlı olmasını dilerim. KASIM 1995 Mustafa KIZMAZ Orman Yüksek Mühendisi 5

4 içindekiler SAYFA ÖZ... 3 ABSTRACT... 3 ÖNSÖZ GiRiŞ LiTERATÜR ÖZETi MA TERY AL VE YÖNTEM Materyal Materyal Temini Yöntem Çelikierin Toplanması Köklenme Ortamlarının Hazırlanması Hormon Çözeltilerinin Hazırlanması Çelikierin Sterilize Edilmesi Çelikierin Hazırlanması Çelikierin Dikilmesi Köklenme Şartları Denemenin Tesisi Ölçme ve Gözlemler VERiLERiN DEGERLENDiRiLMESi Yılı Çalışmasına ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Yılı Çalışmasına ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Köklenme Yüzdesine ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Kök Sayısına ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR Yılı Çalışmasına ilişkin Bulgu ve Tartışmalar Tü rlerin Köklenme Yüzdesine Etkisi Hormon Çözeltisinin Köklenme Yüzdesi Üzerindeki Etkisi

5 5.1.3 Tür ve Hormon Etkileşiminin Köklenme Yüzdesi Üzerindeki Etkisi Yılı Çalışmasına ilişkin Bulgu ve Tartışmalar Köklenme Yüzdesine ilişkin Bulgu ve Tartışmalar Ağaç Türlerinin köklenme Yüzdesi Üzerindeki Etkisi Hormon un Köklenme Yüzdesine Etkisi Tür ve Ortam Etkileşiminin Köklenme Yüzdesine Etkisi Tür ve Hormon Etkileşiminin Körlenme Yüzdesi Üzerine Etkisi Kök Sayısına ilişkin Bulgu ve Tartışmalar Ağaç Türlerinin Kök Sayısına Etkisi Tür ve Hormon Etkileşiminin Kök Sayısına Etkisi Ortam ve Hormon Etkileşiminin Kök Sayısına Etkisi SONUÇ VE ÖNERiLER Yılı Çalışmasına ilişkin Sonuçlar Yılı Çalışmasına ilişkin Sonuç ve Öneriler ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA

6 1 GiRiŞ Dünya nüfusu ve insanların ihtiyaçlarının çeşitliliği, hızla artmaktadır. Bu artışa paralel olarak odun ürünleri tüketimi ve odun hammaddesi işleyen sanayi kolları da artmaktadır. Artan nüfusun ihtiyacı olan odun ve oduna dayalı ürünlerin karşılanması, orman ürünleri üretiminin artırılması ile sağlanabilir. Orman ürünleri üretimi de; birim alandaki üretimin arttınlmasıyla mümkündür. Bu; ya ıslah metotlarıyla ıslah edilmiş materyal kullanılarak sağlanabilir, ya da elverişli yetişme muhitlerinde, hızlı gelişen türlerle yoğun kültür metotlarını kombine ederek yapılan ağaçlandırmalarla sağlanabilir. Yerli hızlı büyüyen türlerin yanı sıra; adaptasyonu, gelişimi ile dikkat çeken ve üstünlüğü tesbit edilen yabancı türler vejetatif olarak kitle halinde üretilebilir. Üretilen bu fidanlarla ağaçlandırmalar kurulduğu takdirde odun ve odun ürünlerine duyulan ihtiyaçlar karşılanabilir. Yapılan envanteriere göre ülkemizde ha. yapraklı koru orman alanı bulunmaktadır. Bu ormanların; ha. saf, ha. da karışık ormanlardır. (Türkiye Orman Varlığı, 1987). Yapraklı türler içinde meşeler ve kayın ağaç türleri büyük saf meşçereler oluştururken, diğer ağaç türlerimiz kendi aralarında veya ibreli ve yapraklı ağaç türleriyle çeşitli şekillerde karışık meşcereler oluştururlar. Bu meşcerelerde doğal seleksiyon sonucu oluşmuş üstün özelliklere sahip bireylere rastlanabilmektedir. Bu bireylerin özelliklerinin değiştirilmeden devamlılığın sağlanması, ancak vejetatif üretmeyle mümkün olur. Doğal ormanlarda ağaçlar birbirine komşu olarak bulunur ve yıllarca süren seleksiyon sonucunda ve o yetişme muhitine uymuş bireylerden oluşur. Bunların çoğu da birbirine akrabadır. Bu akrabalar arasında kendileşme depresyonu (istenmeyen bazı özellikler) görülebilir. Ayrıca yüksek basamaklardaki tohum meşcerelerinde her yıl yeterli miktarda tohum temini mümkün olmadığı gibi, tohumların toplanmasında ve taşınmasında bir takım güçlüklerle karşılaşılabilir. Bunun yanısıra doğada bulunan bazı ağaç türlerinin tohumlarında çimlenme engeli bulunmakta bu engelin giderilmesi uzun sürebilmektedir. Ayrıca; bazı ağaç türlerinin tohumları uzun süre saklanamamaktadır. Tohum yıllarının daseyrek olması durumunda, tohuma bağlı olarak fidan üretiminde aksamalar olabilmektedir. 9

7 Bu gibi problemlerle karşılaşıldığında vejetatif üretmeye başvurulur. Bu üretme şekillerinden biri doğanın kendisinde mevcut olan çelikle üretmedir. Çelikle üretme; vejetatif üretme teknikleri içerisinde kolay ve ekonomik olan bir yöntemdir. Bitkilerde vejetatif üretim çok eskilere dayanır. Vejetatif üretim, ilk önceleri bazı meyve ve süs bitkilerinden alınan bir dal parçasının köklendirilerek ve yeni bağımsız bireyler oluşturulması ile başlamıştır. Bu üretme şekli zamanla kavak ve söğütlerde de fidan üretiminde kullanılmıştır. Daha sonraları orman ağaçlarında da bu metotla fidan üretimi yapılarak ıslah çalışmalarına başlanmıştır. lslahda, çelik alınan vejetatif olarak üretilmesi istenen türler rasgele türler olmayıp, diğer ağaçlardan üstün özellikleriyle ayrılan veya istenen unsurlara sahip olan türlerdir. Çelikle üretmede, ormanlar taranarak üstün görünüşlü bireyler aranıp bulunur. Seçilen bireylerden çelikler (dal,yaprak, kök yumru v.b.) alınır.çelikler uygun ortamlarda köklendirildikten sonra çelik bahçelerine dikilirler. çelik bahçesindeki fertler anaçlık olarak kullanılabilir. Bu anaçlardan çelik alınarak köklendirilir, köklendirilen fertler ağaçlandırma alanlarına dikilerek, büyük olasılıkla üstün özelliklere sahip plantasyonlar kurulur. Çelikler aynı anaçtan üretilen bireyler olup, genetik yapı bakımından birbirlerinin ve anaç olarak kullanılan bireyin benzeridir. Yani anaç ağaçta bulunan üstün ve kötü kalıtsal özellikler, değişmeden bir yeni düzenlemeye uğramadan çeliğe ve ondan gelişen bireylere geçer. Böylece doğal meşçerelerden seçilen veya ıslah edilen üstün özelliklere sahip fertlerin özelliklerinin değiştirilmeden üretilmesi, biyotik ve abiyotik zararlılara dayanıklı fertlerin tesbit edilerek üretilmesi, tohumunda çimlenme engeli bulunan ve bu engelin giderilmesi uzun süren türlerin üretilmesi, tohumları uzun süre saklanamayan ve tohum verme yılları seyrek olan türlerin üretilmesi gibi durumlarda, vejetatif üretme yöntemlerine baş vurularak fidan üretimi sağlanabilir. Yalnız vejetatif (çelikle) olarak fidan üretimi o kadar basit olmayıp, bir çok faktörü kapsamaktadır. Bunlar çelikle üretimi, olumlu veya olumsuz yönde etkilemektedir. Bu faktörler aşağıda sıralanmıştır. -Çeliğin anaçtan alındığı -Anacın yaşı mevsim, -Çeliğin anaçtan alındıktan sonra, dikilineeye kadar geçen süredeki muhafazası, 10

8 -Çeliğin tipi (anacın tepe veya alt dallarından mı, baş ya da ayak çeliği mi, kök veya dal çeliği mi, sert yada yumuşak çelik mi, uzunluğu v.b.) -Köklenmeyi hızlandırıcı olarak kullanılan kimyasal maddeler ve transpirasyonu önleyici kimyasal maddelerin çeşidi, -Seradaki köklendirme ortamı maddeleri ve oranları, -Çeliğin turgor durumunda olup olmadığı, -Seradaki hava ve köklenme ortamının rutubeti -Seradaki hava ve köklenme ortamının sıcaklığı, -Mantarlara karşı kullanılan sterilize maddeler, -Sislemede kullanılan suyun ve kullanılan köklendirme maddesinin ph sı ve tuzluluğu. Meyve ağaçlarını, meyveleri için, süs bitkilerini formu, çiçek rengi ve kokusu için vejetatif olarak üretirken, orman ağaçlarında ise; daha fazlakütledeve daha kaliteli odun üretimi ve diğer ürünleri için vejetatif üretime baş vurulur. Ülkemizde ve diğer ülkelerde yukarıda saydığımız çelikle üretmeyi etkileyen faktörlerin bazıları üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Ülkemizde vejetatif üretim çalışmalarına, gerek araştırma amaçlı olsun, gerekse üretim amaçlı olsun, ağaçlandırma çalışmalarına paralel olarak, daha çok iğne yapraklı türlere (çam, ardıç, ladin vb.) ağırlık verilmiştir. Yapraklı türlerde vejetatif üretme çalışmaları o kadar zengin değildir. Son yıllarda ağaçlandırma çalışmalarında yapraklı türlere ağırlık verilmeye başlanmıştır. Ayrıca çoğul amaçlı kullanılabilen ve tali ürünler bakımından da önemli ürünler veren türlerin (Yalancı akasya, dişbudak, sığla ve sakız) dikkat çekmesi, yapraklı türlerde de ıslahı ve vejetatif üretimi gündeme getirmiştir. Uygulamada kavak ve söğüt çelikle başarılı bir şekilde üretilmektedir. Bazı ülkelerde, yapraklı türlerin çelikle ve doku kültürü yolu ile üretme araştırmaları (AIIan 1987, Enescu 1988, Spethmann 1986, Spethmann and Hamzah 1987) yapılmıştır. Ülkemizde yapraklı orman ağacı türlerinden, kızılağacın çelikle üretilmesi (Atasoy ve Küçük, 1989}, ve doku kültürü ile de huş'un (Yahyaoğlu, 1974) üzerinde çalışılmış bulunulmaktadır. Bu vejetatif üretme araştırmalarından faydalanarak ülkemizde yetişen kendi doğal türlerin yanı sıra, adapte olan yabancı türlerin vejetatif (çelikle) olarak üretme tekniklerini ve yöntemlerini belirmek amacıyla bu çalışma ele alınmıştır. 11

9 Bu araştırmada; ekonomik öneme sahip bazı yapraklı türlerin yanı sıra, çoğul amaçlı kullanılabilen yapraklı türlerden yeşil (yumuşak) çelikler alınarak, türler arasında köklenme yüzdesi ve kök sayısı bakımından farklılıkların belirlenmesi ve hormon çözelti seviyesinin ve köklenme ortamlarının köklenme yüzdesine ve kök sayısına olan etkilerinin incelenmesi ile karşılaşılan sorunların çözümlenmesi amaçlanmıştır. Aşırı taydalanma ile nesli gittikçe azalan yapraklı türlerin generatif veya vejetatif olarak üretilmesi ve devamlılığının sağlanması önemli bir ormancılık görevidir. Bu çalışma altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde problem ortaya konmuştur. ikinci bölümde konu ile ilgili yapılan araştırmalar ve sonuçları verilmiştir. Üçüncü bölümde araştırmada uygulanan metot ve materyaller açıklanmıştır. Dördüncü bölümde araştırmadan elde edilen veriler ve değerlendirme yöntemi açıklanmıştır. Beşinci bölüm bulgular ve tartışma olup, elde edilen bulguların daha önceki araştırmalarla karşılaştırılması yapılmıştır. Altıncı bölüm; sonuç ve öneriler olup, elde edilen sonuçlar açıklanmış ve çalışma ile ilgili öneriler belirtilmiştir. 2 LiTERATÜR ÖZETi Ülkemizde yapılan çelikle üretme araştırma çalışmaları, ağaçlandırmadaki ihtiyaçlara paralel olarak gelişmiştir. Son yıllara kadar ülkemizde yapılan ağaçlandırmalarda iğne yapraklı ağaçlardan üretilen fidanlar kullanılmıştır. Çelikle üretme araştırmaları da daha çok iğne yapraklı ağaçlardan alınan çelikle fidan üretimi üzerine olmuştur. Çelikle üretr:ne konusunda yapılan yerli ve yabancı araştırmalar aşağıda verilmiştir. Üzerinde çalışılan yapraklı ağaç türlerinin, sistematiği odun özellikleri ve kullanım yerleri ile yayılış alanları incelenmiş (Kayacık, 1975, Yaltırık, 1984, 1993; Acar, 1987; Kerestesi, 1988), ekonomik ve yetişme muhiti istekleri konusunda bilgi verilmiştir. Ülkemizde Doğu Ladini'nin (Picea orientalis (L) çelikle üretilmesi konusunda çalışmalar yapılmıştır. Köklenme oranları üzerinde, hormonları n, çelik alma zamanının, orted yaşının, çeliğin anaçtan alındığı yerin konumu, bakının, anaç tepe çatısı zonlarının, köklendirme ortamının etkileri incelenmiştir (Yahyaoğlu, 1980). Bu türle ilgili diğer bir çalışma ise üç farklı yerde (Ankara, 12

10 Trabzon, Ordu) bulunan seralarda; farklı köklendirme ortamlarında yapılan köklendirme çalışmasıdır. Bu çalışmada; beş yaşındaki ladin çelikleri, orman toprağı+perlit+hızar talaşı ortamında %70'in üzerinde köklenmiştir (Erkuloğlu ve Eron, 1985). iğne yapraklı ağaç türlerimizden; kızılçam, karaçam ve sarıçam üzerinde çalışılmıştır. Bu türlerin bir ve iki yaşlı fidanlarından alınan çeliklerle yapılan araştırmada, bir yaşlı anaçlardan alınan kızılçam çelikleri %40, karaçam çelikleri %37 ve sarıçam çelikleri %33 oranında köklenmiştir. iki yaşlı anaçlardan alınan kızılçam çelikleri %27, karaçam çelikleri %33 ve sarıçam çelikleri %23 oranında köklenmiştir (iktüeren, 1976). Kokulu ardıç (J. foetidissima Willd) ve Boylu Ard ıç (J. exee/sa Bieb)'ın çeliklerinin köklendirilmesi çalışması yapılmıştır.bu çalışmada, köklenme oranı üzerinde, türler, hormon ve konsantrasyonları etkili bulunmuştur. Kokulu Ardıç %0.6 IBA'da %52 oranında en fazla köklenmiştir (Keskin, 1992). Ülkemizde yapraklı türlerin vejetatif olarak üretilmesi üzerinde yapılan araştırmalar, iğne yapraklı türlerde yapılan araştırmalara göre daha az sayıda olmuştur. Huş'un doku kültürü ile üretilmesi (Yahyaoğlu, 1974) ve kızılağaç çeliklerinin köklendirilmesi üzerinde çalışılmıştır. Kızılağaçların sert ve yumuşak çeliklerinin köklendirilmesinde gençleştirilmiş (juvenile) materyal kullanılmıştır. Hormonlu olarak gövde sürgünü yumuşak uç çelikleri %40, kütük sürgünü yumuşak uç sürgünleri %48-56, gövde sürgünü sert çelikleri %36 oranında köklenmiştir. En iyi köklenme humuslu orman toprağı ile perlit karışımında (2:1) olmuştur (Atasoy ve Küçük, 1989). Larix'in hibridi olan Larix euro/epis Henry'nin vejetatif olarak üretilmesinde, bir yaşından daha genç ibreli yumuşak çelikleri 50 ppm'lik IBA'da %87.5, kontrolda %85, ibresiz sert çelikler 50 ppm'lik IBA'da %45, kontrolda %27.5 oranında köklendiği bulunmuştur. Bu çalışmada yastık ısıtmasıda yapılmıştır. Yastık ısıtması yapılan yastıktaki çeliklerde köklenme daha hızlı olmuştur. Uzun süreli köklendirmede ise ısıtma yapılmayan yastıktaki çelikierin köklenme oranı daha fazla olmuştur (John, 1987). Kızılağaç ve huşla yapılan başka bir çalışmada; çelik tipi ve uzunluğu köklenme üzerinde etkili bulunmamıştır. Beş yaşındaki kızılağaç ortedierinin altı aylık sürgünlerinden alınan çelikler %58, sekiz aylıklar %83, on aylıklar %96 oranında köklenmiştir. Altı yaşındaki huş ortedierinin gövde alt yarısından alınan çelikierin daha fazla köklendiği belirlenmiştir (Anonymus, 1987). O. robur, Q. petraea, T. cordata, P.avium, S.acuparia ve F.silvatica'dan çelikler %0.5 IAAP ve %0.5 IBA + %10 Euparen çözeltisinde, alınan 13

11 turba+kum ve çakıl ortamlarda köklendirilmiştir. Çalışmada hormonun, çeliklerin kök yapısı ve gelişimi üzerindeki etkileri incelenmiştir. IAAP ve kontrol işlemlerinde çelikierin daha büyük kallus oluşturdukları ve kallustan oluşan köklerin daha az olduğu, IBA ile işlem gören çeliklerde ise kallus oluşumunun küçük, köklenmenin çelik boyunca olduğu, kök sayısının daha fazla olduğu bulunmuştur (Spethmann and Hamzah, 1987). Bazı meşelerde (0. robur, Q.petraea) orted yaşı arttıkça kallus oluşumunun arttığı ve kök sayısının azaldığı bulunmuştur (Spethmann, 1986). Q.robur'un bir ve iki yaşlı ortedierinden alınan çelikler; çakıl, turba ortamlarında, %0.5 IBA+ %15 Benomyl, %15 IBA ve seradix-1 hormonları ile işlem görerek köklendirilmişlerdir. Bir yaşlı ortedierden alınan yumuşak çelikler, turba ortamında %0.5 IBA + %15 Benomyl'de %93.5, %0.5 IBA da %94.7, seradix-1 de %95.2 oranında köklenmiştir. iki yaşlı çelikler, turba ortamında %0.5 IBA da %68.2, oranında köklenmiştir (Enescu, 1988). çakıl+turba ve Titrek Kavak'ın çelikle üretilmesi araştırması sonucuna göre köklenme oranı; çeliğin üst ucunun ortamla aynı seviyede dikilmesi işleminde %29 ve çelik kalınlığının 7-10 mm olması işleminde %30 olarak bulunmuştur. Fakat saf perlit ortamında köklenme en fazla (%36.9) olmuştur. Bireyler köklenme oranı üzerinde etkili bulunmuştur (Toplu ve ark ). Radiata Çamı'nın çelikle üretilmesi çalışmasında köklenme oranı üzerinde; anaçların (bireylerin), dikim zamanının ve köklenme ortamını etkili olduğu bulunmuştur. Dikim zamanı (1 Ocak - 5 Şubat) erken işleminde %48.8, kum + perlit ortamı işleminde %42.2 ve sarısu 8 bireyi işleminde %43.4 oranında en fazla köklenme olduğu bulunmuştur (Tulukçu ve ark ). Amerikan siglası kum+perlit ortamında % oranında köklenmiştir (Farmer, 1966). 14

12 3 MATERYAL VE YÖNTEM Serada yastık ısıtması arızalı olduğundan sert çelikle çalışmayıp, yumuşak çelikle çalışılmıştır. Ortetierde (anaçlarda) yaş beraberliği başlangıçta düşünüldü ise de materyal teminindeki imkansızlıklar nedeniyle bu şart yerine getirilememiştir. Bu proje çalışması iki safhada yürütülmüştür Yılı Çalışma Safhası: Literatür taramasına göre çelikle üretmede en çok kullanılan ve köklenmeyi arttıran indole -3- Butyric Acid (iba) in (Enescu, 1988; Spethmann and Hamzah 1987), en iyi çözelti seviyesini belirlemeyi amaçlayan çalışmalar Yılı Çalışma Safhası: 1987 yılı çalışmasıyla belirlenen en iyi hormon (iba) çözeltisi kullanılarak üç değişik ortamın, hormonun ve türleri n; köklenme yüzdesi ve 5 cm. den daha uzun kök sayısı üzerindeki etkileri incelenmiştir. Fidan kalite sınıfları çalışmalarında ve ağaçlandırmada fidan seçiminde göz önünde tutulan faktörlerden birisi de 5 cm. den uzun kök sayısıdır. (Aslan, 1986; Keskin, 1992; Eler ve Ark. 1993}. 3.1 Materyal Materyalierin Temini Bu çalışmanın 1987 yılı denemesinde kullanılan türlerin çelikleri Hendek Fidanlığı'ndaki anaçlardan temin edilmiştir yılı deneme çalışmasında kullanılan çelikler sapsız meşe (Quercus petraea (Mattuschka) Lieb.), saplı meşe (O. rob ur L} palamut me ş esi ( Q. ithaburensis Decne Su bsp MAC ROLIPiS (Kolschy) Hedge et Yalt., saçlı meşe (0. cerris L) nin üç yaşlı fidanlarından, dişbudak (Fraxinus oxycarpa Wild) ve ıhlamur (Tilia tometosa (argentia) Moench) çelikleri ise bir yaşlı fidanlardan tarihinde temin edilmiştir yılı çalışmasında kullanılan türlerin çelikleri; anaç olarak seçilen iki yaşlı yalancı akasya (Robinia pesudoacacia L.) fidanlarından , iki yaşlı iğde (Eieagnus angustifolia L.) fidanlarından , dört yaşlı akçağaç (Acer negundo L.) fidanlarından , dört yaşlı dişbudak (Fraxinus oxycarpa Wild) fidanlarından tarihlerinde Ankara Fidanlığı'ndan temin edilmiştir. lhlamur (Tilia tomentosa (Agentia) Moench) çelikleri Orman 15

13 Genel Müdürlüğü Kampüsündeki yaşlı ıhlamur ağaçlarının kök sürgünlerinden, çınar (Piatanus orientalis L.) çelikleri aynı kampüsteki yol kenarında bulunan 6 yaşlı çınariarın gövde su sürgünü çeliklerinden tarihinde sağlanmıştır. Sap lı meşe ( Q. robur L.) çelikleri, seranın önündeki fidan yetiştirme parselinde yetiştirilen bir yaşlı saplı meşe fidanlarından tarihinde sağlanmıştır. Sığla (Liquidambar orientalis Mill) çelikleri ise Muğla-Gökovada bulunan doğal sığla meşceresinde kesilmiş olan kütüklerden süren proventif sürgünlerinden tarihinde temin edilmiştir. 3.2 Yöntem Çelikierin Toplanması Bitkilerin köklendirilmesinde, bitkilerin turgor durumunda bulunması önemli olduğundan, çelikler sabahın erken saatlerinde alınmıştır. Yeşil çelikle çalışıldığı için çelikierin muhafazası önemlidir. Çelikler kesilmeden önce, çelikierin muhafazası için şu hazırlıklar yapılmıştır. Portatif. tcışıma kapiarına 8-1 O cm. kalınlığında buz konulmuştur. Bu buzun üzerine çelikierin buzla direk olarak temas etmemesi için üzerine tahta çıtalar yerleştirilmiştir. Ayrıca çelikler kesilmeden önce, içerisine suyla ısiatıimış kağıt mendiller yerleştirilen renksiz naylon torbalar hazırlanmıştır. Kesilen çelikierin kesit yüzeyleri bu ıslak kağıt mendillere değecek şekilde yerleştirilmiş ve ağızları kapatılarak etiketlenmiştir. Bu torbalar en kısa zamanda, taşıma kaplarına, kesit yüzeyleri aşağıda olacak şekilde yerleştirilmiştir. Aynı gün dikilemeyen çelikler + 4 C de soğuk hava deposunda torbaların ağzı açılarak muhafaza edilmiştir Köklenme Ortamının Hazırlanması Köklendirme çalışmaları Ankara Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nün serasında yapılmıştır. Serada rutubetlendirme, sulama (sisleme), yatak nemi ve soğutma otomatik olarak yapılmaktadır (Resim 1). Literatürde çeşit köklenme ortamları önerilmektedir (Işık, 1983; Hartman and Kester, 1983). Köklenme ortamı maddelerinin köklenmeyi nasıl etkilediğini incelemek için üç değişik köklenme ortamı hazırlanmıştır. Kum; 1-2 mm. çapında Kızılcahamam Çayından alınmıştır. Çakıl; 3-8 mm. çapında Kazan çayından. alınmıştır. Üçüncü ortam ise 1 :1 oranında (%50 kum + % 50 perlit) kum + perlitden oluşmaktadır. 16

14 Resim 1: Sera çalışmasından bir görünüş Picture 1: The view of the experiment of cutting propagation at the greenhous. Yastıklara bu ortamlar yerleştirildikten sonra, dikimden 2-3 gün önceden çakıl %1 O sülfirik asit (H 2 S0 4 ) çözeltisiyle, kum ve kum + perlit ortamlarıda %3 lük Beniate (Benomil) çözeltisiyle sterilize edilerek, bol su ile iyice yıkanmıştır Hormon Çözeltilerinin Hazırlanması Çelikierin köklenmesini hızlandırmak ve kök sayısını arttırmak için bazı kimyasal maddeler kullanılmaktadır. Bu çalışmanın 1987 yılı denemesinde; lndole -3- Butyric acid (iba) nın %0 (kontrol), %0.5, %1 ve %2'1ik çözeltileri hazırlanarak, en iyi iba çözeltisi tesbit edilmiştir. Bu çözeltiyi hazırlamak için yeterli miktarda iba 45 lik alkolde çözülmüş ve üzerine saf su ilave edilmiştir. Çözeltinin kristalleşmemesi için %1 O'luk sodyum hidroksit (Na OH) ilave edilmiştir. Hazırlanan çözeltiler renkli şişelerde saklanmıştır. Bir haftadan daha fazla bekleyen çözeltiler kullanılmamıştır Çelikierin Sterilize Edilmesi Çeşitli yerlerden toplanan çelikler, geniş leğenlerde hazırlanan %3'1ük Beniate çözeltisinde yıkanarak, çeliklerde olması muhtemel mantarlardan temizlenmiştir. Sterilize edilen çelikler üç defa temiz ve bol su ile yıkanmıştır Çelikierin Hazırlanması Çeşitli yerlerden getirilen ve sterilize edilen çelikler, 8-10 cm.den daha uzun ise ve bölündüğünde bölünen parçalar çelik özelliğini taşıyor ise, ayak 17

15 ve uç çeliği olarak ayrılmıştır. Çelikierin alt kesit yüzeyleri taşıma anında ve sterilize esnasında bozulabileceğinden alt kesit yüzeyinden itibaren 2-3 cm. yukarıdan tekrar bir kesiş daha yapılmıştır. Ayrıca hormona batırılarak veya batırılmayarak dikilecek olan çeliklerde köklenmeyi teşvik etmek için, çelikierin ortama dikilen uçları kesin bıçak, skalpel veya jiletle meyilli olarak kesilmiştir. Çelikierin alt tarafındaki yapraklar bıçakla kesilerek temizlenmiştir. Uç taraftaki yaprakların miktarı çok fazla ise yaklaşık 1/3'ü kesilerek, transpirasyonun azaltılmasına yardımcı olunmuştur Çelikierin Dikilmesi Dikime hazır hale getirilen çelikierin dipten itibaren 2-3 cm. lik kısmı daha önce hazırlanmış bulunan hormon çözeltisine 2-3 saniye kadar batırılmıştır. Bu şekilde hormonla işlem gören ve görmeyen çelikler, çelik büyüklüğüne göre, birbirine fazla değmeyecek şekilde 5-7 cm. aralıklarla, bir tahta çıta ile açılan çukurlara (deliklere) dikilmişlerdir. Sonra aynı çıta yardımı ile çeliğin alttan ve yandan ortamla teması sağlanmıştır. Çelikler, çeliğin boyuna göre değişmekle birlikte 5-9 cm derinlikte dikilmiştir. Meşeler 5-6 cm, iğde, yalancı akasya, dişbudak, sığla, Köklenme Şartları ıhlamur 7-9 cm derinlikte dikilmiştir. Araştırma serası; 15 m X 6.5 m ebatlarında olup, Zirai Donatım Kurumunca üretilen tip seralardır. Sera doğu-batı istikametinde uzanmaktadır. Yani güney cephe kuzeye göre daha fazla güneş almaktadır. Serada 4 adet sabit 0,90 m genişlikte ve 1,O m yükseklikte yastık bulunmaktadır. Yastık yolları 0,50 m dir. Yastık tabanının yüksekliği 0,80 m olup, yastık tabanına kiremitler yerleştirilmiş ve onun üzerine her bir yastıkla farklı olmak üzere köklenme ortamları (kum, kum + perlit ve çakıl) yerleştirilmiştir. Yastıklar üzerinde sisierne ile sulama yapan sprinkler (fıskiyeler) bulunmaktadır. Fıskiyelerin arası 2.0 m., yastık yüzeyinden yüksekliği 0,5 m. dir. Sisierne şeklindeki sulama otomatik olarak yapılmaktadır. Sulamada atım süresi ve aralıkları timer (zaman düzenleyici) denilen bir cihazla ayarlanabilmektedir. Bu, yatak nemine göre çalışır. Bunun haricinde sera içerisinde olması istenen hava rutubetine göre çalışanmahal nemlendiriciler vardır. Bu da yine otomatik olarak çalışmaktadır. Bunların yanı sıra serada havalandırmayı, soğutmayı ve fotosentezle azalan karbondioksiti artırmayı sağlayan bir soğutucu fan sistemi bulunmaktadır. Bu sistem sıcaklığın arttığı saatlerde çalıştırılarak havalandırma ve soğutma sağlanmaya çalışılmıştır. 18

16 köklenmeyenler tesbit edilmiştir. Bu tespitiere göre köklenme yüzdeleri hesaplanmıştır. Elde edilen köklenme yüzdeleri Aresin -/% transformasyonuna göre transterme edilmiştir (Yurtsever, 1984}. Elde edilen açısal değerler bir varyans analizi ile analiz edilmiştir. Bu denemede en etkili iba çözeltisinin ve türlerin köklenme yüzdesine etkileri incelenmiştir Yılı Çalışmasına ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Köklenme Yüzdesine ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Üç farklı köklenme ortamında; türler hormonlu (%0,5 iba) ve hormonsuz olarak dikilmiştir. Kasım ayında çelikler tek tek sökülerek, köklenen ve köklenmeyenler tesbit edilmiştir. Elde edilen verilere göre köklenme yüzdeleri hesaplanmıştır. Köklenme yüzdeleri yine birinci denemedeki gibi Aresin -1% transformasyonuna (Yurtsever, 1984} göre transforme edilerek elde edilen açısal değerler, denemeye uygun bir varyans analizi ile değerlendirilmiştir. Bu analizde köklenme ortamlarının, türlerin ve hormonun etkisi incelenmiştir Kök Sayısına ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Sökülen çelikierin bazılarında kök sayımı yapılarak ağaç türünün ortamın ve hormon un kök sayısına etkisi incelenmiştir. iğde, sığ la ve çınarda kökler çok zayıf ve ince olduğundan köklerde kopmalar olmuş ve sağlıklı bir sayım yapılamamış, bu nedenle söz konusu üç tür değerlendirmeden çıkarılmıştır. Kök sayısını hesaplarken 5 cm. uzun köklerin sayısı esas alınmıştır. Ortalama kök sayıları hesaplanarak varyans analizi yapılmıştır. Hem 1987 yılı çalışmasında köklenme yüzdesi, hem de 1991 yılı çalışmasında köklenme yüzdesi ile kök sayısına ilişkin varyans analizinde F değeri kabul edilebilir olasılık düzeyde güvenirli çıkması halinde bu işlemlerin alt seviyelerini belirlemek için LSD (En Küçük Önemli Fark) testi yapılmıştır. işlemlere ait ortalamalar büyükten küçüğe doğru sıralanmış, hesaplanan LSD değerine göre ortalamalar arasında fark olmayanlar düz doğruyla belirtilmiştir. LSD değeri 0,05 olasılık düzeyine belirtilmiştir. 20

17 Bunlara ilaveten; serada ışıklandırmanın yetersiz olması halinde suni ışıktan faydalanmak için ışıklandırma sistemi de bulunmaktadır Denemenin Tesisi Deneme, tesadüf blokları dene desenine göre faktöriyel olarak 3 yinelemeli olarak tesis edilmiştir. Denemede seranın konumu göz önüne alınarak (ışık, sıcaklık, rutubet) şartların homojen olmasına dikkat edilmiştir. Çelikler güneykuzey istikametindeki sıralar üzerinde dikilmiştir. Her ağaç türü için her yinelemeye 20'şer adet çelik dikilmiştir Ölçme ve Gözlemler Çelikler seraya dikildikten sonra, ilk iki hafta yaprakların üzerindelti ıslaklığın kontrolu yapılmış ve ona göre sisierne ayarlanmıştır. Dikimin üçüncü haftasından başlanarak, her hafta dikim sıraları, yan taraftan dikkatli bir şekilde elle açılarak köklenmenin başlayıp başlamadığı gözlenmiştir. Herhangi bir mantar enfeksiyonu olup, olmadığı kontrol edilerek, yastıklarda ve tabanda yetişen yosunlarla ve otlarla mücadele edilmiştir. Ölen çelikler ve yapraklar temizlenerek, ölen çelikler dosyalarına işlenmiştir. Mantariara karşı haftada iki defa, akşamları, değişimli olarak benlate, sumisclex, rovral, captan ile dezenfekte edilmiştir. Günde üç defa (9.30, 12 0 ve saatlerinde) sera içi ve dışındaki hava sıcaklığı ve rutubeti ölçülerek çizelgelerine işlenmiştir. Kasım ayında çelikler tek tek sökülerek, köklenenler, köklenmeyenler, kalluslu köklenenler, kalluslu köklenmeyenler ve 5 cm. den daha uzun kök sayıları tesbit edilmiştir. 4 VERiLERiN DEGERLENDiRiLMESi Bu bölüm iki başlık altında incelenmiştir yılı çalışmasına ilişkin verilerin değerlendirilmesi ve 1991 yılı çalışmasına ilişkin verilerin değerlendirilmesi yılı çalışmasına ilişkin verilerde; Köklenme yüzdesine ilişkin verilerin değerlendirilmesi ve kök sayısına ilişkin verilerin değerlendirilmesi olarak iki alt başlık altında incelenmiştir Yılı Çalışmasına ilişkin Verilerin Değerlendirilmesi Kum+ perlit ortamında, iba'nın dört farklı (%0,5, %1, %2 ve %0 (kontrol) çözeltisi ile yapılan denemede, çelikler sonbaharda sökülerek, köklenenler ve 19

18 5.1.1 Türlerin Köklenme Yüzdesine Etkisi Türlerin köklenme yüzdesi verileriyle yapılan varyans analizleri sonuçlarına göre, köklenme yüzdeleri bakımından ağaç türleri arasında 0.01 (F=3.51) olasılık düzeyinde önemli farklılıklar ortaya çıkmıştır (Çizelge-1). Farklı grupların belirlenmesi için uygulanan En Küçük Önemli Fark (LSD) testi ve oluşturulan gruplar Çizelge-2'da verilmiştir. Yapılan LSD testine göre dişbudak ortalama %96 köklenme yüzdesi ile en iyi köklenen tür olmuştur. lhlamur ise ortalama %66 köklenme yüzdesi ikinci sırada yer almıştır. Palamut meşesi ortalama %37 köklenme yüzdesi ve saplı meşe ortalama %33 köklenme yüzdesiyle üçüncü grubu oluşturmuştur. Sapsız meşe ortalama %29 köklenme yüzdesi ve saçlı meşe ortalama %29 köklenme yüzdesi ile son grubu oluşturmuşlardır. Çizelge-2'den de görüldüğü üzere farklı cinslere ait türlerin köklenmeleri farklı olurken, aynı cinse ait türlerin köklenmeleri birbirine yakın bulunmuştur (Şekil-1). Çizelge Table 2: Bazı yapraklı ağaç türü çeliklerinin köklenme yüzdesi için LSD testi 2: The LSD test for the rooting percentage of the cuttings of some tree species En küoçük önemli fark (LSD= 0.05 = 5.135) (Estimated least significant difference) Ağaç türü Ortalama köklenme yüzdesi Tree species Mean rooting percentage % F.oxycarpa 961 T.tomentosa (argentia 661 O.ithaburensis 371 O.robur 33 O.petraea 29 O. cerris 29 Not: Doğrular 0,05 olasılık düzeyinde farklı olmayan ortalamaları işareteder. Aynı doğruyla birleştirilmemiş ortalamalar arasında 0,05 olasılık düzeyinde fark vardır. 22

19 5 BULGULAR VE TARTIŞMA Bu bölümde 1987 yılı çalışmasından elde edilen bulgular ile 1991 yılı çalışmasından elde edilen köklenme yüzdesi ve 5 cm. den daha uzun kök sayısına ilişkin bulguların tartışılması ayrı ayrı ele alınarak incelenmiştir Yılı Çalışmasına ilişkin Bulgular ve Tartışmalar Ağaç türlerinin köklenmesi üzerinde etkili olan ağaç türlerinin ve indol Butyrik Asit çözeltisinin verileri varyans analizi ile değerlendirilmiştir. Yapılan varyans analizi tablosuna göre; türler ve hormon çözelti seviyeleri ile tür-hormon etkileşimi 0.01 olasılık düzeyinde güvenirli bulunmuştur (Çizelge 1 ). Bu etkiler aşağıda ayrı ayrı açıklanmıştır. Çizelge 1: 1987 yılı çalışmasına ilişkin varyans analizi Tab le 1: The analysis of variance related to the experiment studies in Varyans kaynağı Source of variation Serbestlik Derecesi Degrees of freedam Kareler Kareler toplamı ortalaması F. Oranı Sum of M ean Ratio of squares squares F. Yineleme 2 Replication Tür 5 Species Hormon 3 Auxin Türxhormon 15 Species X auxin Hata 46 Error Toplam 71 SUM NS ** ** ** **: 0.01 olasılık düzeyinde güveniri i Significant at 0.01 level NS: Güvenilirli değil Non significant 21

20 Çizelge Table 3: Hormon çözelti seviyesi için LSD testi 3: The LSD test for the level of the auxin solution En küçük önemli fark= Karşılaştırma ölçütü LSD 0.05 = (Estimated least significant difference) Sıra No. Hormon oranı Ortalama köklenme yüzdesi Auxin solution level Mean rooting percentage % 1 % 0.5 iba % 1 iba 50 3 %2 iba %O iba 44 Not: Her bir hormon çözelti seviyesindeki köklenme yüzdesi altı türün o hormon çözeltisindeki köklenme yüzdeleri ortalamalarıdır. Türlerin iba çözelti seviyelerindeki köklenme yüzdeleri de incelenmiştir. Şekil Figure 2: Hormon çözelti seviyelerinin köklenme yüzdesine etkisi 2: The effect of the solution level on the rooting percentage 50 Q) 40 ~ 30 Q) ~ 20 :,.c:: 10 o 1 ı! lıi,.,~, ~n 1 ı %0.5 IBA % 11BA %21BA %01BA 1 [ :_:nwnu s::~es~ J Tür ve Hormon Etkileşiminin Köklenme Yüzdesi Üzerindeki Etkisi iba'nın dört değişik çözelti seviyesi ile işlem gören altı ağaç türü çeliklerinin köklendirilmesi denemesinden elde edilen verilerle yapılan varyans analizi sonucuna göre ağaç türü-hormon ikilisinin ortaklaşa etkisi 0.01 (F=2.52) olasılık düzeyinde güvenirli bulunmuştur (Çİzelge-1). Türler farklı iba çözelti se- 24

21 Çizel ge Table 1: Ağaç türlerinin köklenme yüzdesi 1: The rooting percentage of the tree species :>11 60 " E c 50 ::;;: " :.:: '() !1 Seriler o ~ ;;; aı aı Q) "' ro ::> Q) u E "" aı Q) "" "" "" Q) ::> aı.o E E E Ei "' E "" o. (Jj i5 o. 0..: ro ro T!lrler (/) (/) Hormon Çözeltisinin Köklenme Yüzdesi Üzerindeki Etkisi Hormonsuz (kontrol) ve isa'nın üç farklı çözeltisi ile işlem görerek dikilen çelikierin köklenme yüzdeleri tespit edilmiştir. Yapılan varyans analizi sonucuna göre hormon çözeltileri arasında 0,01 (F=4,31) olasılık düzeyinde farklılıklar bulunmuştur (Çizelge-1). Hormon çözeltisinin oluşturduğu grupların belirlenmesi için LSD testi yapılmıştır. Yapılan LSD sonucuna göre türler, %0,5 iba çözelti seviyesindeki %53 köklenme yüzdesi ile ilk sırayı %1 iba çözelti seviyesinde ise ortalama %50 köklenme yüzdesi ile ikinci sırayı almıştır. Çizelge-3'den de görüldüğü gibi, bu iki köklenme yüzdesi arasında farklılık bulunmamış ve birinci grubu oluşturmuşlardır. Yine türler; %2 iba çözelti seviyesinde %46 ve %0 iba çözelti seviyesinde %44 (kontrol) oranında köklenmiş ve ortalamaları arasındaki farklılık da önemli bulunamamıştır. Bu çözelti seviyelerinin ortalamaları ikinci grubu oluşturmuştur (Şekil-2). 23

22 Şekil Figure 3: Ağaç türü ve hormon un köklenme yüzdesi üzerindeki etkisi 3: The interaction effect of the tree species and auxin level on the rooting percentage 1ın~ ~; ~ ) a::ı r ~ ı 1!:i 3:riiEr1 1 L ı çözeltisinde %58 oranında köklenmiş ve dördüncü grubu oluşturmuştur Yılı Çalışmasına ilişkin Bulgu ve Tartışmalar Bu bölümde sekiz ağaç türünün üç değişik köklenme ortamındaki hormonlu ve hormonsuz köklenme oranları ile bu türlerden beş adedinin aynı ortamlardaki hormonlu ve hormonsuz kök yapısı ve sayısına ait veriler incelenmiştir Köklenme Yüzdesine ilişkin Bulgular Ağaç türlerinin köklenme yüzdeleri üzerinde etkili olan faktörlerin etkilerini belirlemek amacıyla yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge-5'de verilmiştir. Analiz sonuçlarına göre; türler, hormon, tür-ortam ve tür-hormon ikili etkileşimi 0.01 olasılık düzeyinde etkili bulunmuştur. Bu etkiler aşağıda ayrı ayrı 26

23 viyelerinde farklı olarak köklenmişlerdir. Ağaç türü-hormon köklenme yüzdesi gruplarının belirlenmesi için LSD testi yapılmıştır (Çizelge-4). Çizelge-4 ve şekil-3'e göre dişbudak; %0,5 iba da% 100, %0 iba da% 100, %1 iba da %99 olarak köklenmiş ve birinci grubu oluşturmuştur. Yine dişbudak %2 iba çözelti seviyesinde ortalama %83 oranında köklenmiş ve ikinci grubu oluşturmuştur. lhlamur en iyi %0 iba çözeltisinde ortalama %72 oranında, %2 iba'da %69, %0.5 iba'da %63 ve %1 iba'da %60 oranında köklenmiştir. lhlamurun bu dört çözeltideki köklenme yüzdesi üçüncü grubu oluşturmuştur. Sapi ı meşe %0,5 iba'da %58, palamut meşesi %2 iba'da %58 ve saçlı meşe %1 iba çözeltisinde %58 oranında köklenmiş ve dördüncü grubu oluşturmuştur. Çizelge Table 4: Ağaç türü ve hormon çözeltisinin köklenme yüzdesi için LSD testi 4: The LSD test for the interaction effects of tree species and auxin solution level on the rooting percentage En küçük önemli fark= Karşılaştırma ölçütü LSD 0.05 = (Estimated least significant difference) Tür adı Hormon çözelti seviyesi Ortalama köklenme yüzdesi Species Auxin solution level Mean rooting percentage % DiŞbudak % ı Dişbudak % Dişbudak - % Dişbudak % ı lhlamur % lhlamur % lhlamur % lhlamur % Saplımeşe % Palamut meşesi % Saçlımeşe % Sapsız meşe % ı Sapsız meşe % Saplımeşe % Palamut meşesi % Palamut meşesi % Saçlımeşe % Sapsız meşe % Saplımeşe % Palamut meşesi % Saçlımeşe % Saplımeşe %0 i 6.0 Sapsız meşe % Saçlımeşe %2 8.0 ı ı ı 25

24 sındaki fark önemli bulunmamıştır. Bu türler ikinci grubu oluşturmuştur. Yine sığla %63 ve dişbudak %54 oranında köklenmiş ve köklenme yüzdeleri arasındaki fark önemli olmayıp üçüncü grubu oluşturmuşlardır. Saplı meşe %52 köklenme yüzdesi ile dördüncü grubu ve çınar %36 köklenme yüzdesi ile son grubu oluşturmuştur. Çizelge Table 6: Ağaç türlerinin köklenme yüzdeleri için LSD testi 6: The LSD test for the rooting percentage of the tree species En küçük önemli fark= Karşılaştırma ölçütü LSD 0.05 =8.616 (Estimated least significant difference) Sıra No. Ağaç türü Ortalama köklenme yüzdesi N um. Tree species Mean rooting percentage % 1 Akçaağaç(A. negundo) 86 ı 2 Y. Akasya (R. pseudoacacia) lhlamur (T.tomentosa)...,2 4 iğde (E. angustifolia) 72 5 Sığla (L.orientalis) Dişbudak (F.oxycarpa) 54 7 Saplı meşe (0. robur) 52 ı 8 Çınar (Piatanus orientalis) 36 ı Çizelge Table 4: Bazı ağaç türlerinin köklenme yüzdesine etkisi 4: The effect of the some tree species on the rooting percentage 90 eo 70 ;;e 60 Cil E 50 c Cil :!2 40 :0 30 X: o.....?;'...ı.::..... ~ ~ s.. "' i!il> Ü) -g ~ ;E.o ın is "Cl ;m..... Türler!11 Serıler1 1 L ~ 28

25 Çizelge 5: 1991 Yılı Çalışmasına ilişkin varyans analizi Tab le 5: The analysis of variance related to the experiment studies in 1991 Varyans kaynağı Source of variation Serbestlik Derecesi Degrees of freedom Kareler Kareler toplamı ortalaması F. Oranı Sum of M ean Ratio of squares squares F. Yineleme 2 Replication Tür 7 Species Ortam 2 Media Hormon 1 Auxin Tür x ortam 14 Species x Media Tür x hormon 7 Species x auxin Ortam x hormon 2 Media X auxin Türxortamxhormon 14 Speciesxmediaxauxir Hata 94 Error Toplam 143 SUM ** NS ** ** ** NS ** **: 0.01 olasılık düzeyinde güvenirli Significant at 0.01 level NS: Fark önemli değil Non significant Ağaç Türlerinin Köklenme Yüzdesi Üzerindeki Etkisi Yapılan varyans analizi sonuçlarına göre ağaç türleri arasında köklenme yüzdesi bakımından 0.01 (F=2,79**) olasılık düzeyinde farklılık bulunmuştur (Çizelge-5). Farklı grupların belirlenmesi için ağaç türlerinin ortalama köklenme yüzdeleri arasında LSD testi yapılmış ve test sonuçları Çizelge-6'da verilmiştir. Çizelge-6 ve Şekil-4'ün incelenmesinden de anlaşılacağı gibi; akçaağaç en iyi %86 köklenme oranıyla birinci grubu oluşturmuştur. Yalancı akasya %74, ıhlamur %72 ve iğde %72 oranında köklenmiş ve köklenme yüzdeleri ara- 27

26 Tür ve Ortam Etkileşiminin Köklenme Yüzdesine Etkisi Sekiz ağaç türünün çelikleri üç farklı köklendirme ortamında köklendirilerek, elde edilen veriler varyans analiziyle değerlendirilmiştir. Varyans analizi sonuçlarına göre ağaç türü ve köklenme ortamının ikili etkileşimi köklenme oranı üzerinde 0,01 (F=2, 19**) olasılık düzeyinde güveniri i bulunmuştur (Çizelge-5). Tür x ortam etkileşimi ortalamalarının, farklı gruplarının belirlenmesi için LSD testi yapılmıştır. Yapılan LSD sonuçları Çizelge-7'de verilmiştir. Çizelge-7 ve şekil-6'nın incelenmesinden de anlaşılacağı üzere; Akçaağaç,kum+perlitde (%90) ve iğde çakılda (%88) oranında köklenerek birinci grubu oluşturmuşlardır. Akçaağaç, çakılda (%85), kurnda (%83), dişbudak çakılda (%83) ve yalancı akasya kurnda (%82) oranında köklenmişlerdil Bu türler ikinci grubu oluşturmuşlardır. Kum+perlit ortamında ıhlamur (%73) ve saplımeşe (%72), çakıl ortamında sığla (%72), kum ortaınında ıhlamur (%72), çakıl ortamında ıhlamur (%71) ve yalancı akasya (%71) ve kum+ perlit ortamında yalancı akasya (%70) köklenme yüzdesi ile üçüncü grubu oluşturmuştur. Çizelge-7'den de görüldüğü üzere bu değerler arasında dokuz adet grup oluşturmak mümkündür. Çınar her üç ortamda (%50, %38, %20), dişbudak kurnda (%47) ve kum + perlitde (%33), saplı meşe çakılda (%47) ve kurnda (%42) en düşük köklenmeyi oluşturduğu bulunmuştur. Dişbudak kum ve kum+ perlit ortamlarda köklenıne oranı bakımından alt sıralarda yer alırken, çakıl ortamdaki köklenme yüzdesi (%83) değeri, bu ortamlardakilerin hemen hemen iki katıdır. Diğer türler de genellikle çakıl ortamda daha iyi köklenme göstermişlerdir. Yalancı akasyanın kum ortamda iyi köklenmesi Macaristan'daki çalışmalara paralel bulunmuştur. Macaristan'da fidan üretimi kök çeliği ile kum ortamda yapılmaktadır (Keresztesi, 1988). 30

27 Hormonun Köklenme Yüzdesine Etkisi Deneme; hormonlu ve hormonsuz olarak yürütülmüştür. Hormon olarak %0,5 iba kullanılmıştır. Yapılan varyans analizinde hormonun etkisi (F=6,85**) olasılık düzeyinde güvenirli bulunmuştur (Çizelge-5). Ortalamalar karşılaştırıldığında hormonla işlem gören çelikierin ortalama köklenme yüzdesi (%74) hormonsuz olarak köklenen çelikierin ortalama köklenme yüzdesinden daha fazla (%53) bulunmuştur. Yani hormon köklenme yüzdesini arttırmıştır (Şekil-5) Çizelge Table 5: Hormonun köklenme yüzdesine etkisi 5: The effect of the auxin on the rooting percentage Hormon lu Hormon seviyesi Hormonsuz Yapılan varyans analizi tablosuna göre ortamlar köklenme yüzdesi üzerinde etkili bulunmamıştır. Ortamlardaki ortalama köklenme yüzdeleri birbirine çok yakın (kum + perlit ortamda %63, kum ortamda %61 ve çakıl ortamda %67) bulunmuştur. 29

28 Şekil Figure 6: Tür ve ortamın köklenme yüzdesine etkisi 6: The interaction effect of the tree species and rooting media on the rooting percentage 00~ ~~ ~ BO 70 ~ 60 ~ so iii 40 :;: ~ 30 ~ F m o ~~~~~~~~~--~~~~~~~~~~~~~~~~~~ &~ ~~~ -UJ_zEö t./). ö UJ Tür ve Hormon Etkileşiminin Köklenme Yüzdesine Etkisi Yapılan denemede türler hormonlu ve hormonsuz olarak dikilmişlerdir. Köklenme sonucunda elde edilen verilerle yapılan varyans analizi sonucunda tür-hormon ikili etkileşimi köklenme yüzdesi üzerinde 0,01 (F=2,79**) olasılık düzeyinde güvenirli bulunmuştur. (Çizelge~5). Tür-hormon etkileşiminin farklı gruplarının belirlenmesi için LSD testi yapılmış ve sonuçlar Çizelge-8 de verilmiştir. Çizelge-S ve Şekil-7'nin incelenmesinden de anlaşılacağı üzere; akçaağaç hormonlu olarak en iyi köklenen türdür. Akçaağacın hormonlu köklenme yüzdesi %96 olup birinci grubu oluşturmuştur. Hormonlu olarak ıhlamur %88 köklenme yüzdesi ile ikinci grubu oluşturmuştur. Yalancı akasya hormonsuz olarak %82 oranında en iyi köklenen türdür. Hormonsuz olarak yalancı akasya ile hormonlu olarak iğde (%81) üçüncü grubu oluşturmuştur. Hormonsuz olarak akçaağaç %76, hormonlu olarak saplımeşe %76 ve sığla %75 oranında köklenmiştir. Yani; yalancı akasya hariç diğer türler hormonlu olarak hormonsuzdan daha iyi köklenmişlerdir. lhlamur ile saplı meşe köklenme yüzdesi bakımından hormonla işlem görmeye en iyi cevap veren türlerdir. lhlamur hormonlu %88, hormonsuz %56, saplı meşe hormonlu %76 ve hormonsuz %28 oranında köklenmiştir. Çizelge-8'in incelenmesinden de gö- 32

29 Çizelge Table 7: Tür ve ortamın köklenme yüzdesi üzerindeki etkilerine ilişkin LSD testi 7: The LSD test for the interaction effects of the tree species and the rooting media on the rooting percentage En küçük önemli fark= Karşılaştırma ölçütü LSD 0.05 =4.232 (Estimated least significant difference) Tür Köklenme Ortamı Ortalama köklenme yüzdesi Species Rooting media Mean rooting percentage % Akçaağaç kum+perlit 90 ı iğde çakıl 88 Akçaağaç çakıl 85 Akçaağaç kum 83 Dişbudak çakıl 83 Yalancı akasya kum 82 ıhlamur kum+perlit 73 Saplımeşe ı kum+perlit 72 Sığ!a çakıl 72 lhlamur kum 72 lhlamur çakıl 71 Yalancı akasya çakıl 71 Yalancı akasya kum+perlit 70 iğde kum 671 Sığla kum+perlit 58 iğde kum+perlit 58 Sığla kum 57 Çın ar kum+perlit 50 Dışbudak kum 47 Saplımeşe çakıl 47 Saplımeşe kum 421 Çı nar kum 38 Dışbudak kum+perlit 33 ı Çın ar çakıl 20 ı 31

30 Figure 7: Tür ve hormomm köklerı me 7 The interaction effect of the tree species and auxin on the rooting percentage 10C o< ""' ~ 30 \l) o '-'" '1: ~If:' Sen~er1l 1 ~ ~ (.) ~ 's "' ;o, "' ""' iii "O ~ "' "'" "' ~ "' ;o, (j). -o >- "' ""' "' "' "' ç; "' i]j <:n V> a; ~ ::J i]j E o ro "::J E o.d "' ""' :S "' <Jr (fj >- o "" >: o ~ E b "' "'!; "' "" "' D '-'" co V> ({) tr X <( <( Hormon lu Hormon seviyesi Hormonsuz "' Hormon ve ortam ikili etkileşimi köklenme ycızdesi üzerinde etkili bulunmamıştır. Fakat ortarniara çelikierin hormonlu olarak dikilmeleri ortalama köklennıe ~üzdesini arttırmıştır (Şekil Kum+perlit ortamda türler, hormonlu olarak %78 (%30-100), hormonsuz %48 (%10-100), kum ortamda hormonlu %71 (%30-100), hormonsuz %50 (%10-100) ve çakıl ortanıda hormonlu %73 (% ) hormonsuz %62 (% ) oranı.nda köklenmiştir. 34