MOSTAR KETHÜDA CAMİSİ HAZİRESİ MEZAR TAŞLARI* GRAVESTONES OF KETHÜDA MOSQUE

Transkript

1 MOSTAR KETHÜDA CAMİSİ HAZİRESİ MEZAR TAŞLARI* Saliha TANIK Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Arş Gör. Özet Çalışmamızda, Bosna Hersek teki Kethüda Camisi Haziresi nde yer alan Osmanlı Dönemi mezar taşları incelenmiş ve bu taşlar çevre bölgedeki ve Anadolu daki Osmanlı Dönemi mezar taşları ile malzeme, teknik, süsleme ve form bakımından benzerlikleri ve farklılıkları açısından kıyaslanmıştır. Kethüda Camisi Haziresinde 17 tane mezar taşı tespit edilmiştir. Bu taşların 14 tanesi 19. yüzyıla, 1 tanesi 16. yüzyıla aittir. 2 mezar taşının ise kitabesi bugün harap vaziyette olduğundan tarih ibaresi okunamamaktadır. Taşların 13 tanesi erkek mezar taşına, 3 tanesi kadın mezar taşına aittir. 1 tanesinin kitabesi oldukça silik olduğunda kimliği saptanamamıştır. Taşların genelinde sadece baş taşı vardır. Sadece 1 tanesinde hem ayak hem de baş taşı mevcuttur. İncelediğimiz taşların malzemesi 5 tanesinde kireç taşı, 12 tanesinde ise taş malzemedir. Kitabeli ve süslemeli mezar taşları yüzeyi oyularak kabartma görünümünde verilmiştir. Mezar tipi olarak 16 tanesinde toprak mezar, 1 tanesinde ise çerçeveli mezar tipi yer almaktadır. Mezar taşları kendi içerisinde 12 tanesinde başlıklı kare kesitli, 4 tanesinde sekizgen, 1 tanesinde üçgen tepelikli düşey dikdörtgen gövdeli tip olarak tasnif edilmiştir. Erkek başlık tiplerinde 9 tanesinde kavuk, 1 tanesinde sarıklı fes kullanılmıştır. Kadın başlık tiplerinde ise 2 tanesinde tepesi düz biten başlık türü kullanılmıştır. Yazı tipi olarak, mezar taşların 14 tanesinde nesih, 2 tanesinde sülüs, 1 tanesinde ta lik yazı tipi görülmektedir. Süsleme konusu olarak bitkisel, mimari ve geometrik unsurlar kullanılmıştır. Mezar taşlarından 2 tanesinin mesleği başkâtip ve müftü olarak belirtilmiştir. Diğerlerinde meslek belirtilmemiştir. Bosna Hersek teki Kethüda Camisi Haziresi nde yer alan Osmanlı Dönemi mezar taşları, Anadolu daki Türk ve Osmanlı mezar taşı geleneğini devam ettirmiştir. Bu mezar taşları Boşnaklar için sadece bir tapu senedi değil, aynı zamanda milli bir kimlik meselesidir. Anahtar Kelimeler: Kethüda Camisi, Mezarlık, Mezar Taşları, Süsleme, Osmanlı GRAVESTONES OF KETHÜDA MOSQUE Abstract In our study, Ottoman gravestones in the graveyard of the Kethuda Mosque in Bosnia and Herzegovina are examined and their similarities anddifferences with the Ottoman gravestones in Anatolia in terms of material, technique, writing, andornamenting will be emphasized.17 gravestones were identified in the Kethuda Mosque Graveyard. 1 of the examined gravestones datesback to the 16th century while 14 of them to the 19th century. 2 of the gravestones in the graveyard were not dated as their epitaphs were destroyed. 13 of the gravestones were determined as belongingto men and 4 of them to women. 16 of the graves in the graveyard were earth graves and 1 of them was a framed grave.12 of the gravestones were classified as capped square- sectioned, 4 as octagonal, and 1 as triangletoppedvertical rectangle- bodied. The shape of a quilted turban was used in 9 of the male grave caps and the shape of a fez was used in one of the male grave caps. As for the female cap types, flat tops were used as caps in two of them. Both body and cap types of all the gravestones will be provided in tables.as an epitaph, naskh was observed in 14 of the gravestones while thuluth was used in 2 and ta liq in 1 ofthem. Vegetal, architectural and geometrical features were used as topics for ornamentation. 2 of thegraves were indicated as belonging to a chief clerk and a mufti. The others did not indicate occupation.ottoman gravestones in the Kethuda Mosque Graveyard in Bosnia and Herzegovina maintained thetradition of Turkish and Ottoman gravestones in neighbouring regions and Anatolia. These gravestones are not only a land certificate for the Bosnians but also a national identity. Keywords: Kethüda Mosque, Graveyard, Gravestones, Ornament, Ottoman Giriş Bosna Hersek in tarihi geçmişine baktığımızda yazılı belgeler ülkede büyük önem arz etmektedir. Kimlik ve tarih konusunda önemli bilgiler veren mimari eserlerin yanında Bosna Hersek teki mezar taşlarındaki kitabeler de önemli bir tarih arşivi oluşturmaktadır. Ülkenin mezar taşı 212

2 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: geleneğine baktığımızda; kitabe bölümünde yer alan yazı ve dil edebiyatı bakımından bölgedeki sosyo- kültürel seviyeyi, yapılış şekli bakımından da plastik ve görsel sanatlardaki sanatsal ifadeyi görmekteyiz. Bosna-Hersek te Osmanlı Dönemi Mezar taşlarının ortaya çıkışı ve gelişimi üzerine bugüne kadar detaylı bir çalışma yapılmadığı anlaşılmaktadır. Bu alanda Mehmed Müjezinoviç in 1, Şefik Beşlagiç in 2, Seid M. Traljiç in 3 ve Alija Bejtiç in 4 çalışmaları temel kaynak hüviyetindedir. Bu temel kaynaklar ışığında ve arazi çalışmalarından elde edilen veriler doğrultusunda Anadolu daki mezar taşı örnekleri ile karşılaştırarak yeni bir değerlendirme yapmaya çalışacağız. Bu alanda yaptığımız araştırmada Bosna-Hersek teki Osmanlı Dönemi Mezar taşlarını üç ana grupta toplamak mümkündür: 1.Büyük hacimli, kare gövdeli prizmatik başlıklı ve üzerinde yarım daire şeklinde tepeliği olana mezar taşları 2.Dikdörtgen gövdeli, rüstik taş şeklinde 5, üçgen başlıklı mezar taşları 3.Kavuk, türban, sarık, fes başlıklı mezar taşlar Bosna da özellikle Osmanlı Türkçesi (Osmanlıca) ile yazılmış mezar taşı kitabeleri, şiir ve mersiye şeklinde nesih, sülüs ve talik yazı hattı ile işlenmiştir. Çoğunda ebcet hesabıyla tarih düşürülmüştür. Şiir şeklinde tarih düşürme hadisesi, bize Bosna da yaşayan birçok şairin şiir ve edebiyat alandaki ustalığını da göstermektedir Bosna Hersek te Osmanlı hâkimiyeti altında çeşitli dönemlere ait Arapça, Türkçe ve Farsça mezar taşı örnekleri yer almaktadır. 15. yüzyıl ortalarından 16. yüzyıl sonlarına kadar devam eden erken dönem mezar taşları, o dönemde hat sanatı ve süslemeye fazla yer verilmediğinden dolayı kaba bir işçiliğe sahiptir. Taşların üzerinde hilâl, ok, yay, asa ve dışa taşkın topuz şeklindeki motifler; balta, hançer, pusat, kılıç gibi kesici aletler ve az sayıda da olsa insan, hayvan, kuş figürleri ile Hz. Fatıma el motifleri kullanılmıştır. Ayrıca erken dönemin mezar taşı kitabelerinde Bosançica 6 dediğimiz bir dil kullanılmıştır. Bosna-Hersek te, yukarda bahsettiğimiz mezar taşı örneklerinin yanında, erken dönem dediğimiz 16. yüzyıla ait Osmanlıca veya Arapça kitabesi olan mezar taşları da vardır. Bu tür mezar taşları başta Saraybosna olmak üzere Bosna nın diğer şehir veya kasabalarında da bulunmaktadır. Bosna da bu tür mezar taşları Üsküp Mezar Taşı adıyla anılmaktadır yüzyılda ise ikinci bir gelişim evresinde olan geleneksel Bosna mezar taşı örneklerinde de Arapça, Farsça ve Osmanlıca dillerinde kitabe yazılmaya devam etmiştir. Bosna da Uskubî Üslubu mezar taşları, Makedonya Üsküp teki mezar taşı örneklerinin bir kopyası niteliğindedir. Makedonya Üsküp teki mezar taşlarından tek farkları ise malzeme olarak beyaz kireç taşın kullanılmasıdır 18. ve 19. yüzyıl mezar taşlarında çeşitlilik baş göstermiştir, süslemelere ağırlık verilmiş ve kitabe metinleri uzamıştır. Bosna da günümüzde en yoğun olarak bulunan mezar taşları bu döneme ait olanlardır. Mostar Kethüda Camisi Haziresi: Mostar da yer alan Kethüda Camisi eski köprünün yukarısında yüksek bir tepe üstündedir. Ayverdi, Mostar ın en eski camisi olan Kethüda Camisi nin ilk yapısından eser kalmadığını belirtir 8. Bugünkü gördüğümüz yapı 19. yüzyıla aittir. Şimdi gördüğümüz yapı kare planlı, kırma çatı örtülü ve kesme taşla inşa edilmiştir. Minaresi çokgen gövdeli olup, beden duvarına bitişik olarak yükselmektedir. Altlı üstü yerleştirilen pencerelerde at nalı kemer kullanılmıştır. 1 Mehmed Mujezinoviç,: İslamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, ( Birinci baskı), 1956, (İkinci baskı) Şefik Beşlagiç: Nişani XV i XVI Vijeka u Bosni i Hercegovini, Akademija Nauka i Umetnosti Bosne i Hercegovine, Seid Traljiç : Muslimanski Nadgrabni Spomeniici, Kalendar, Narodna Uzdanica 1940, s Alija Bejitic: Spomenici Osmanske Arhitekture u Bosni i Hercegovini, Pof III-IV/ , s Rüstik, kelimenin etimolojik anlamı, Latincede rusticus kelimesinden türemiş, Fransızcada rustique, İngilizcede rustic olarak kullanılana kelime, ilk olarak 15. Yüzyılda yontulmamış, sade, kaba ve kırsal anlamında kullanılmıştır. Türkçemize de Fransızca dan Rüstik olarak geçmiştir. 6 Bosançica, Boşnakların Osmanlı öncesi 8.yüzyıldan 14.yüzyıla kadar kullandıkları eski yazı dili. Eski Yunan ve Kiril Alfabesinin karışımı olan, kendine has bir tür alfabeye denir. 7 Mehmed Mujezinoviç,: a.g.e, s.13 8 Ekrem Hakkı Ayverdi: Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri. II. İstanbul, İkinci Baskı (2000), s

3 İncelememize konu olan, Bosna nın Mostar şehrindeki Kethüda Camisi Haziresi ndeki mezar taşlarıdır. Hazirede 17 taş tespit ettik. Mevcut mezar taşlarının tamamı; envanter numarası verilerek ölçülmüştür. Mezar taşlarının kitabelerindeki yazı türleri tespit edilerek okunmuş ve günümüz Türkçesine çevrilmiş durumdadır. Bildirimize konu olan taşların, mezar tipi, mezar taşı tipi, kadın ve erkek başlık tipi ve süsleme çeşitleri tipolojisi uygulanmıştır. Foto:1 Mostar Kethüda Camisi Foto:2 Mostar Kethüda Camisi Haziresi A.Mezar Tipleri: 1.Toprak Mezarlar: Foto 3: Mostar Kethüda Camisi Haziresi Bu tipteki mezar taşları mezarın baş ve ayakucunda yer alarak doğrudan toprağa dikili durumdadır. Toprağın üzeri yükseltilerek bir tümsek görünümü kazanmıştır. Hazirede mezar tiplerinin 1 tanesi (Kat No:11) hariç hepsi bu tiptedir. Toprak mezar tipini Anadolu nun çeşitli bölgelerinde görmekteyiz. İstanbul Yenikapı Haziresi ndeki mezarlardan 11 tanesi 9, Sinop un Boyabat ilçesindeki mezarlardan 23 tanesi 10, Kastamonu Atabey Gazi Cami ve Türbesi Haziresindeki 50 mezarın 11 tanesi bu gruba girmektedir Aksel Tibet; Ekrem Işın; Dilek Yelkenci: Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri 1996, s Halit Çal: Boyabat Mezar Taşları, Ankara, 2015,s Halit Çal; Özlem Ataoğuz: Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları., 2008, s.3 214

4 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: TOPRAK MEZAR 6 nolu taş(1815) 9nolu taş(1809) 15 nolu taş(1816) 2.Çerçeveli Mezar: Kat No:1, Kat No:2, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5, Kat No:6, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17 Toplam:16 Bunlarda genellikle üstlerine baş ve ayak taşlarının dikildiği mezar tipidir. Mezarların doğu ve batısındaki tek parçadan oluşan taşlar, yanlardan birer uzun taş ile birleştirilmektedir. Hazirede 1 tane mezar taşı (Kat No:11) bu mezar tipine girmektedir. Anadolu daki örneklerden Sinop Boyabat taki mezarlıkta 22 tanesi 12,Giresun ili mezar taşlarından 239 tanesi 13, İstanbul Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi nde 5 tanesi 14 bu tipe girmektedir. ÇERÇEVELİ MEZAR 11 Nolu Taş(1569) Kat No: 11 Toplam:1 12 Halit Çal:a.g.e. s Halit Çal; Gazanfer İltar: Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları. 2011, s Aksel Tibet; Ekrem Işın; Dilek Yelkenci: a.g.e., s

5 B. Mezar Taşı Tipleri: Mezar taşları, ana yapısı dikkate alınarak tiplere ayrılmaya çalışılmıştır. Buna göre her tip kodlanarak verilmiştir. Kodlar verilirken gövde yatay kesiti ana yapısıyla kare olanlar K, çokgen (poligonal) olanlar P, dikdörtgen olanlar D harfleriyle ifade edilmeye çalışılmıştır 15. Haziredeki mezar taşı tipleri olarak, kare gövdeli yatay kesitli erkek başlıklılar, kare gövdeli yatay kesitli kadın başlıklılar, dikdörtgen gövdeli yatay kesitli, başlıksız, üçgen tepelikliler ve çokgen (poligonal) yatay kesitli mezar taşları görülmektedir. D.DİKDÖRTGEN GÖVDE 1.D-I-1 16 nolu taş(1835) MEZAR TAŞI ŞEKİL VE FORM TİPLERİ K. KARE GÖVDE P.ÇOKGEN (POLİGONAL) GÖVDE 1.K-1 10 nolu taş(1853) 2.K-2 4nolu taş(1896) 1.p 13 nolu taş(1886) Baş Taşı Olarak: Kat No: 16 (1835) Toplam:1 Baş taşı Olarak: Kat No:2(silik), Kat No:3 (1857), Kat No:5 (silik), Kat No:6 (1815), Kat No:8 (1872), Kat No:9 (1809), Kat No:10 (1803), Kat No:11 (1569), Kat No:12 (1873), Kat No:14 (1867) Ayak Taşı Olarak: Kat No:11 Toplam: 11 Baş Taşı Olarak: Kat No:4 (1896), Kat No:15 (1816) Toplam:2 Baş Taşı Olarak: Kat No:1 (1822), Kat No:7 (1806), Kat No:13 (1886), Kat No:17 (1881) Toplam: 4 15 Mezar taşları tipolojisi yapılırken bu konuda yapılan çalışmalar gözden geçirilmiş H. Çal ve H.Çal ile Ö.Ataoğuz Çal, tarafından uygulanan tipoloji yöntemi kabul edilerek örneklerimizin tipolojisi yapılmıştır. (Bkz, H. Çal-Ö.A. ÇAL, Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Kastamonu, 2008., H. ÇAL, Boyabat Mezar Taşları, Sinop, 2015) 216

6 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: D-I-1: Gövdesi Dikdörtgen Yatay Kesitli, Başlıksız, Üçgen Tepelikliler Bu tip mezar taşları, dikdörtgen gövdeli önden düşey dikdörtgen görünüşlü olup taşın üst kısmı ters V şeklinde bitmektedir. Hazirede incelediğimiz örnekler içerisinde 1 tane kadın mezarına ait baş taşında bu tip görülmektedir. Anadolu da bu tip genelde kadın baş taşlarında ya da erkek ayak taşlarında kullanılmıştır. Bacque-Laqueur-Vatin bu tipteki örnekleri Beşgen adı altında F-II olarak gruplandırmıştır 16. Anadolu da bu tip oldukça yaygın olarak kullanılmıştır. Sinop Boyabat ta 184 mezar taşından 97 tanesi bu tiptedir 17. Batı Anadolu Bölgesi ndeki Akhisar, Alaşehir, Bergama, İzmir, Manisa, Menemen, Pınarbaşı, Tire ve Zeytinliova da yapılan incelemelerde 117 mezar taşının hepsi üçgen tepeliklidir 18. Yalova nın Altınova ilçesindeki toplam 59 adet Osmanlı mezar taşından 4 tanesi bu tiptedir 19.Yozgat ta Çapanoğlu Camii Haziresindeki mezar taşlarından 5 baş ve 40 ayak taşı olmak üzere 45 örnek bu gruba dâhildir 20. DİKDÖRTGEN GÖVDELİ, ÜÇGEN TEPELİKLİ MEZAR TAŞLARI 16 nolu taş (1835) Örnekler: Kat No:16(1835) Toplam:1 K-1: Gövdesi Kare Yatay Kesitli, Erkek Başlıklılar Diğer tiplere göre daha kısa ve dar bir görünüm sergileyen bu tipin boyun kısmı gövde bitiminden sonra daralarak üzeri başlık bölümüyle sonlanmaktadır. Kare ve kareye yakın, 16 Jean-Louıs Bacoue Grammont; Hans Peter Laqueur et Nıcolas Vatin: Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları, Uygulanılan Yöntemler ve Bilgisayarda Yapılabilecek İşlemler Erdem 1990, s Halit Çal:a.g.e., s Gül Tunçel : Batı Anadolu Bölgesi nde Cami Tasvirli Mezar Taşları. Ankara, 1989, s Lütfi Şeyban: Yalova nın Altınova İlçesindeki Osmanlı Mezar Taşları Ve Kitâbeleri Akademik İncelemeler Dergisi 2010, Hakkı Acun: Tarihi Yönleri İle Çapanoğulları ve Eserleri İstanbul 2016, s

7 diğerlerinden daha dar olan bu gövde tipi yüzyıllarda yaygındır 21. Haziredeki mezar taşlarından 12 baş taşı ve 1 ayak taşı bu tiptedir. Bu kare kesit gövdeli mezar taşı tipini Anadolu nun birçok bölgesinde de görmekteyiz. Balıkesir Edincik te 2 tip 22, Kocaeli, Gölcük Değirmendere Mezarlığı nda 5 tane baş taşı 23, Bolu, Göynük te 178 baş ve ayak taşından 2 tanesi 24, Giresun ili mezar taşlarından 7 tanesi 25 bu tipe girmektedir. KARE GÖVDELİ, ERKEK BAŞLIKLILAR 3 Nolu Taş(1857) 5 Nolu Taş(silik) 11 Nolu Taş(1569) 12 Nolu Taş(1873) Örnekler: Kat No:2 (silik), Kat No:3 (1857), Kat No:5 (silik), Kat No:6 (1815), Kat No:8 (1872), Kat No:9 (1809), Kat No:10 (1803), Kat No:11 (1569), Kat No:12 (1873), Kat No:14 (1867) Toplam:10 K-2: Gövdesi Kare Yatay Kesitli, Kadın Başlıklılar: Hazirede incelediğimiz örnekler içerisinde 2 mezar baş taşı bu gruba aittir. Bu tipteki taşlar kadın başlıklı olup boyun kısmından sonra pahlanarak kare bir görünüm kazanmışlardır. Kocaeli, Değirmendere Mezarlığında 3 tane mezar taşı bu tipe girmektedir Halit Çal; Özlem Ataoğuz Çal: a.g.e., s Abdülhamit Tüfekçioğlu: Edincik te Türk Devri Mimarisi ve Mezar Taşları. Bursa 2005, s Saliha Tanık.: Kocaeli, Gölcük Değirmendere Mezarlığı Mezar Taşları. Gazi Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara 2016, Halit Çal: Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları Vakıflar Dergisi 2007,s Halit Çal; Gazanfer İltar: a.g.e., s Saliha Tanık: a.g.e., s

8 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: KARE GÖVDELİ, KADIN BAŞLIKLIKLAR Örnekler. Kat No:4 (1896), Kat No:15 (1816) Toplam:2 P: Gövdesi Çokgen (Poligonal) Yatay Kesitli, Başlıksız, Mezar Taşları Haziredeki çokgen gövdeli yatay kesitli mezar taşlarının hepsi 19. yüzyıla ve erkek mezarına aittir. Hazirede 4 örnek bu tipe girmektedir. ÇOKGEN (POLİGONAL) GÖVDELİ MEZAR TAŞLARI 1Nolu 7 Nolu 13Nolu Taş(1886) 17Nolu Taş(1822) Taş(1806) Taş(1881) Örnekler: Kat No:1 (1821), Kat No:7 (1806), Kat No:13 (1886), Kat No:17 (1881) Toplam: 4 219

9 C. Mezar Taşlarında Başlık Tipleri Başlık genel olarak erkek ve kadınların başlarını örtmek üzere kullandıkları her millete ve her zamana göre değişim gösteren eşyadır 27. Osmanlı Türklerinde baş giyimleri dönemlere göre pek çok şekil almıştır. Bunlara Farsça başı örten anlamına gelen serpuş da denilmiştir 28. Sarık, sözlük anlamı olarak sarmak kökünden gelmektedir. Kavuk, külah, fes gibi başlıkların üzerine sarılmaktadır. Sarığın farsça karşılığı Destar ve Arapça karşılığı olan Ammâme ismi de yüzyıllar boyunca kullanılmıştır 29. Kavuk ise yüzü çuhadan olan, içinde bez astarı bulunan, çuha ve astar arasına pamuk konulup çeşitli geometrik şekiller oluşturacak şekilde dikilip üzerine ince bezlerden sarık sarılan başlığa denilmektedir 30. Kavuğun, sözlükte eskiden kullanılan serpuşlardan biri hakkında kullanıldığı ifade edilmektedir 31 II. Mahmut un yeni kıyafet kanununun uygulanmaya başlamasıyla sarığın ve kavuğun yerini alan fesin ise Kuzey Afrika nın 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçmesiyle Türk Kültürüne girdiği belirtilmiştir 32. Laqueur a göre, çok farklı biçimleri olan kavukların yerini, dinsel kesimin ve tarikatların dışında Osmanlı toplumunda tüm kelimelerin kullandığı ve takan kişi hakkında daha az şey söyleyen fesin alması kıyafet anlamında bir devrim ve denge anlamına geliyordu 33. Mezar Taşı Başlık Form Tipleri ERKEK BAŞLIK TİPLERİ Erkek başlıkları 2 farklı başlık tipi altında incelenmiştir. Tip 1: Kavuk Ka Kb Tip 2: Fes. KADIN BAŞLIK TİPLERİ Kadın başlıkları tek tip altında incelenmiştir Tip 1: Düz Tepelikli Kadın Başlığı a-) Erkek Başlık Tipleri: Mostar Kethüda Camisi Haziresinde incelediğimiz 17 tane mezar taşından 14 tanesi erkek mezar taşıdır. Bunlardan başlıklı 10 mezar taşını 2 ana grup (kavuk ve fes) altında topladık. Kavukları da kendi içinde iki ana gruba ayırdık. (K-a ve K-b kodu kullandık) Tip 1. Kavuklar: İç başlığın sarık kısmına göre daha belirgin ve büyük ölçüde görüldüğü tipleri kavuk olarak değerlendirdik. Hazirede, kavuk başlıklar 10 örnekte görülmektedir. Bunlar da kendi arasında ikiye ayrılmaktadır. K-a: Hazirede 4 örneğini gördüğümüz bu tip kavukların ya alt kısmının tamamı sağ alt köşeden sol üst köşeye doğru iri dilimli şeritler halinde sarılmıştır (Kat No: 2) ya da gövdenin sol yarısındaki dilimlerin çoğu yapılmayıp boş bırakılmıştır (Kat No:3, Kat no:6, Kat No:9). Örneklerimiz arasında 2 nolu katalogdaki mezar taşının iç başlık bölümü kırıktır. 3 ve 9 nolu katalogdaki örneklerin iç başlık 27 Celal Esat Arseven: Baş Giyimi- Baş Giyeceği Sanat Ansiklopedisi I. 1983,s Celal Esat Arseven: a.g.e., s Reşat Ekrem Koçu: Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü 1967, s Halit Çal : İstanbul Eyüp teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler 1999, Mayıs, s Mehmet Zeki Pakalın: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. 2004, s Halit Çal: a.g.e., s Hans Peter Laqueur: Hüve l Baki İstanbul da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, 1997, s

10 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: kısmı çapraz kafes şeklinde, 6 nolu örnekte ise iç başlık bir noktadan aşağı inen dilimlerle ayrılmış şekilde bezenmiştir. Giresun İli mezar taşlarını çalışan Çal ve İltar S9 kodunu verdikleri ve sarık olarak adlandırdıkları 5 tane erkek başlığın yarısının boş bırakıldığını ifade etmişlerdir 34. İç başlık ise külah biçimindedir. Bizim örneklerimizde ise külah biçimli iç başlığın tepesi düz bırakılmıştır. FORM K-A 2 Nolu Taş(silik) 3 Nolu Taş (1857) 6 Nolu Taş (1815) 9 Nolu Taş (1809) Örnekler: Kat No:2 (silik), Kat No:3 (1857), Kat No:6 (1815), Kat No:9 (1809) Toplam:9 K-b: Hazirede, 4 tane örnekte bu tip başlık görülmektedir. Hazirede yer alan bu tip kavukların iç başlıkları oldukça yüksek olup kare, yuvarlak veya sivri formludur. Alt bölümleri ise oval veya yuvarlak şeklinde olup hafif dışa taşkındır. Anadolu ya baktığımızda en yakın örneklerini Giresun ilinde Şebinkarahisar da görmekteyiz. Şebinkarahisar da 5 örnekte başlıkların alt parçası hiç işlenmemiş şekildedir. 1 örnekte ise başlığın sağ yarısı dilimli sarıklarla işlenmiştir 35. FORM K-B 5 Nolu Taş(silik) 8 Nolu Taş (1872) 10 Nolu Taş (1803) 12 Nolu Taş (1873) Örnekler: Kat No:5 (silik), Kat No:8 (1872), 10 Nolu Taş (1803), 12 Nolu Taş (1873) Toplam:4 Tip 2: Fes: Geçmeli Sarıklı Fes: II. Mahmut un kılık kıyafet düzenlemesiyle kavuğun yerini alan fes, hazirede sadece bir 34 Halit Çal; Gazanfer İltar: a.g.e., Halit Çal, Gazanfer İltar: a.g.e.,s

11 örnekte yer almaktadır. Bu fes türü sarıklı fes türüne örnektir. Laqueur, X-5 grubunda sınıflandırdığı bu tiplerin festen mi türediğini yoksa başka bir silindirik başlığın sarılmasıyla mı elde edildiğini tam olarak belirtememektedir 36. Anadolu daki örneklerde silindirik bir başlığın çevresine sarıklar üst üste düzgün şeritler halinde sarılmıştır. Çalıştığımız haziredeki örnekte ise üst çapın, alt çaptan daha geniş olması dolayısıyla Mecidiye Tipli Fes e benzeyen başlık tipinin çevresini iri sarıklı dilimler birbirlerini alttan ve üstten geçerek sarmaktadır. Giresun da fesin dışına yatay şeritler halinde sarılmış sarıklı fes örneği görülmektedir 37. GEÇMELİ SARIKLI FES 11 Nolu Taş (1569) Örnekler: Kat No:11 (1569) Toplam:1 Kadın Başlık Tipleri İncelediğimiz 3 tane kadın mezar taşından 2 tanesi başlıklıdır. Her ikisi de düz tepelikli kadın başlığı grubuna dâhildir. Tip 1: Düz Tepelikli Kadın Başlığı Bu tipte, boyun kısmı alttan itibaren yukarıya doğru genişleyerek yükselir, dışa doğru bir kavisten sonra 3-5 cm yüksekliği olan düz veya kavisli bir tablayla son bulur. Laqueur, bu kadın başlık tipini Y-1 olarak sınıflandırarak en yaygın tür olduğunu ifade etmektedir 38.Örnek 4 nolu taşta, boyun bölümü 4 akantus yaprağı ile çevrilmiştir. Anadolu da pek çok örnekte bu tipe rastlamaktayız. Giresun da 11 örnek 39, Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi nde 2 örnek 40, Ankara Ayaş Mezarlığı nda 3 tane örnek 41, Balıkesir Edincik te 6 tane örnek 42, bu gruba aittir. 36 Hans Peter Laqueur: a.g.e., s Halit Çal; Gazanfer İltar: a.g.e., s Hans Peter Laqueur: a.g.e., s Halit Çal; Gazanfer İltar: a.g.e., s Halit Çal; Özlem Ataoğuz Çal: a.g.e., s Gül Tunçel: Ayaş Mezartaşları Sanat Tarihi Dergisi Nisan 2005, s Abdülhamit Tüfekçioğlu: a.g.e., s

12 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: DÜZ TEPELİKLİ KADIN BAŞLIĞI 4 Nolu Taş (1896) 15 Nolu Taş (1816) Örnekler: Kat No:4 (1896), Kat No:15 (1816) Toplam:2 D. Süsleme Tipleri SÜSLEME ÇEŞİTLERİ (SG) GEOMETRİK SÜSLEME SG-1: Ay-yıldız Motifi 5 Nolu Taş SG-2: Örgü Motifi 11 Nolu Taş, 15 Nolu Taş SG-1: Zikzak Motifi 11 Nolu Taş, 15 Nolu Taş Toplam: 5 (SM) MİMARİ SÜSLEME SM-1: Mukarnas Dizileri Toplam:1 (SB) BİTKİSEL SÜSLEME SB-1: Nar Motifi 17 Nolu Taş SB-2: Papatya Motifi 17 Nolu Taş SB-3: Soyut Yapraklar 8 Nolu Taş, 14 Nolu Taş Toplam:4 223

13 (SG) GEOMETRİK SÜSLEME TİPLERİ 1. Ay-Yıldız Motifi 2. Örgü Motifi 3. Zikzak Motifi 5 Nolu Taş (silik) 15 Nolu Taş (1816) 11 Nolu Taş (1569) (SM) MİMARİ SÜSLEME TİPLERİ 1.Mukarnas Dizileri 4 Nolu Taş (1896) (SB) BİTKİSEL SÜSLEME TİPLERİ 1. Akantus 2.Nar 3. Papatya 4. Soyut Yaprak 4 Nolu Taş (1896) 17 Nolu Taş (1881) 17 Nolu Taş (1881) 8 Nolu Taş (1872) 224

14 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: Ay-Yıldız motifi Anadolu mezar taşı örneklerinde sıkça görülmektedir. Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerinde 14 değişik örnekte 43, Sinop Boyabat ta 2 örnekte 44, Yozgat ta Çapanoğulları na ait türbe ve cami haziresi mezar taşlarının 3 tanesinde ay-yıldız motifi görülmektedir 45. Örgü motifi de Kocaeli Değirmendere Mezarlığı nda 1 örnekte karşımıza çıkmaktadır 46. Zikzak motifi, Balıkesir Edincik te bir erkek mezarına ait taşın üst bordüründe 47 yer almaktadır. Bitkisel süsleme genel olarak, kadın baş taşlarında ya da erkek ayak taşlarında rastlanmaktadır. Anadolu da da bitkisel süslemeli mezar taşları yoğun olarak görülmektedir. Yaban enginarı yaprağı veya kenger biçiminde olan bu motif ilk kez Antik Yunan Sanatı nda kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönemde daha çok sütun başlıklarında yer almıştır 48. Anadolu Selçukluları nda da sütun başlığı şeklinde görülen akantus Bizans ınki gibi antik formdan uzaklaşan, şematik bir donukluk göstermektedir. Akantus motifi, haziredeki kadın baş taşının boyun kısmının dört köşesinde yer almaktadır. Akantus yaprağı çok çeşitli şekillerde tasvir edilerek Anadolu mezar taşlarına işlenmiştir. Kastamonu da 13 tane mezar taşının çeşitli yerlerinde 49 ve Giresun da 27 örnekte 50 görülmektedir. 18. yüzyılın ikinci yarısında kadın mezar taşlarında çok sık rastlanan nar motifi, eski Yunan da yaşam ve bolluk sembolü sayılmasının yanı sıra Tanrıça Afrodit in armağanı olarak da kabul edilmiştir 51. Kudüs teki Süleyman Tapınağı nda süs motifi olarak kullanılmış, Kur anda cennet meyvesi olarak nitelenmiştir 52. Çoruhlu ya göre meyve tasvirli mezar taşlarında Batı etkisi olduğu gibi eski Türk geleneklerin de etkisi olabilmektedir 53. Nar motifi doğanın dirilişin ve ölümsüzlüğün sembolü olarak görülerek bereket, üreme ve doğuş gibi anlamlarından dolayı bu motifin mezar taşlarında öteki hayatta yeniden dirilme ile alakalı olabileceği öne sürülmektedir 54. Nar motifinin çevresinde kıvrık ve kavisli yapraklar ve iki yan kenarında narın tomurcuk şeklindeki olmamış hali işlenmiştir. Papatya motifi genelde beş yapraklı olarak tasvir edilmektedir. Papatya motifini, gül veya başka çiçeklere benzetmenin de mümkün olabileceği belirtilmiştir 55. Biz de karışıklık yaratmamak için bu başlık altında topladık. Papatya motifi Sinop Boyabat ta 5 örnekte görülmektedir. Hepsi 19. Yüzyılın son çeyreğine işaretlenmiştir 56 Tarih: XVI 1 XIX 14 Belirsiz 2 Hazirede yer alan mezar taşlarının 14 tanesi (Kat No:1, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:6, Kat 43 Halit Çal; Özlem Ataoğuz: a.g.e., s Halit Çal:a.g.e., s Hakkı Acun: a.g.e.; s Saliha Tanık: a.g.e., s Abdülhamit Tüfekçioğlu: a.g.e.; s Metin Sözen; Uğur Tanyeli: Sanat Kavram Ve Terimleri Sözlüğü 1992, s Halit Çal; Özlem Atağouz: a.g.e., s Halit Çal; Gazanfer İltar: a.g.e., s Burhan Oğuz: Mezar Taşlarında Simgeleşen İnançlar 2002, s Hans Peter Laqueur: a.g.e., s Yaşar Çoruhlu : Eyüp Ve Çevresindeki Mezar Taşlarında Görülen Kase İçinde Meyve Tasvirlerinin Sembolizmi II Eyüpsultan Sempozumu Tebliğler 1998 s Yaşar Çoruhlu: a.g.e., s Halit Çal: a.g.e., s Halit Çal: a.g.e., s

15 No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17) 19. yüzyıla, 1 tanesi (Kat No.11) 16. yüzyıla aittir. 2 mezar taşının (Kat No:2, Kat No:5)ise kitabesi bugün oldukça silik vaziyette olduğu için tarih ibaresi okunamamaktadır. Sonuç Hazirede yer alan mezar taşlarının, mezar tipi olarak 1 (Kat No: 11 ) mezar taşı hariç diğerleri toprak mezar grubundadır. Çerçeveli mezar tipi 1 (Kat No:11) mezar taşında görülmektedir. Taşların 14 tanesi (Kat No:1, Kat No:2, Kat No:3, Kat No:5, Kat No:6, Kat No.7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:11, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:17) erkek mezar taşına, 3 tanesi (Kat No:4, Kat No:16, Kat No:16) kadın mezar taşına aittir. Taşların genelinde sadece baş taşı vardır. Sadece 1 tanesinde (Kat No:11) hem ayak hem de baş taşı mevcuttur. Mezar taşı formu olarak, üçgen tepelikli dikdörtgen gövdeli mezar taşı 1 tanesinde ( Kat No:16), Kare gövdeli erkek başlıklı mezar taşı 11 tanesinde( Kat No:2, Kat No:3, Kat No:5, Kat No:6, Kat No:8, Kat No:9, Kat No.10, Kat No:11 (baş ve ayaktaşı), Kat No:12, Kat No:14),kare gövdeli, kadın başlıklı mezar taşı (Kat No:4, Kat No:15) 2 tanesinde, başlıksız çokgen gövdeliler 4 tanesinde (Kat No:1, Kat No:7, Kat No.13, Kat No:17) görülmektedir. Başlık tipi olarak, kavuk tipinde olanlar 8 tanesinde (Kat No:2, Kat:3, Kat No:5, Kat No:6, Kat No:8, Kat No:9Kat No:10, Kat No:12) yer almaktadır. Kadın başlıklılar ise iki tanesinde (Kat No:4, Kat No:15) yer almaktadır. Süsleme çeşidi olarak bitkisel (Kat No:8, Kat No:13, Kat No:17); geometrik (Kat No:4); ve mimari bezeme (Kat No:5, Kat No:11, Kat No:15) tipleri görülmektedir. Araştırmamıza konu olan 17 mezar taşından 14 tanesi (Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No.20, Kat No:11, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17) nesih, 2 tanesi (Kat No:2, Kat No:6) sülüs, 1 tanesi (Kat No:2) talik yazı tipiyle yazılmıştır. Kitâbe dili olarak 6 tanesinde (Kat No:1, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:11, Kat No:13, Kat No:17) Osmanlı Türkçesi, 10 tanesinde (Kat No:2, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5, Kat No:6, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16) Arapça dili kullanılmıştır. 1 tanesinin (Kat No:12) kitabesi okunamadığı için hangi dilde yazıldığı bilinememektedir. Haziredeki mezar taşlarının malzemesi olarak 5 tanesinde (Kat No:1, Kat No:2, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5) kireç taşı, 12 tanesinde (Kat No:6, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:11, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17) taş malzeme kullanılmıştır. Araştırmamıza konu olan mezar taşlarının sadece ikisinin (Kat No:10, Kat No:11) meslekleri belirtilmiştir. Bunlardan birinin (Kat No.10) mesleği müftü, diğerinin (Kat No:11) mesleği ise baş katip olduğu ifade edilmiştir. Yüzyıl bazında 1 tanesi 16. yüzyıla, 14 tanesi (Kat No:1, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:6, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17) ise 19. yüzyıla aittir. Sonuç olarak, Mostar Kethüda Camii Haziresinde yer alan mezar taşları, Bosna nın tarihi ve kültürü bakımından önem taşıdığı kadar, Türk-Boşnak kimliğini saptayabilmesi açısından da büyük bir öneme haizdir. Balkan ülkelerinden günümüze kadar gelebilen Bosna Hersek teki birçok mezar taşına Kethüda Camisi Haziresi ndeki taşlarla birlikte bir Osmanlı yâdigarı olarak bakılması gerekmektedir. Nitekim, mezar taşları, kitabe bölümünde kullanılan dil ve edebiyat açısından olduğu kadar aynı zamanda Osmanlı dönemindeki bölgenin siyasi, iktisadi ve kültür tarihi bakımından da bize ışık tuttuğu için büyük değere sahiptir. Ayrıca, Kethüda Camisi mezar taşlarında görülen teknik, form ve süsleme öğeleri Osmanlı dönemi Anadolu mezar taşlarına benzerliği ve Başkent İstanbul üslubunu yansıtması bakımından dikkate şayandır. Bu konuda daha çok araştırma yapılması elzemdir. Kaynakça Acun, Hakkı: Tarihi Yönleri İle Çapanoğulları ve Eserleri, Tbmm Basımevi Yayınları, Ankara Ayverdi, Ekrem Hakkı: Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri. (Yugoslavya), İstanbul Fetih Cemiyeti yayınları, İstanbul

16 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: Arseven, Celal Esad: Baş Giyimi- Baş Giyeceği, Sanat Ansiklopedisi I. İstanbul Bejitiç, Alija: Spomenici Osmanske Arhitekture u Bosni i Hercegovini. POF, Sayı III-IV Sarajevo (1953). S Beşlagiç, Şefik: Nişani XV i XVI Vijeka u Bosni i Hercegovini, Akademija Nauka i Umetnosti Bosne i Hercegovine, Dela Yayın evi, Sarajevo 1978 Çal, Halit:. İstanbul Eyüp teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul (1999, Mayıs). s Çal, Halit: Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları. Vakıflar Dergisi. XXX. Ankara 2007, s Çal, Halit; ataoğuz, Özlem : Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Kastamonu Belediyesi Yayınları, Ankara Çal, Halit; iltar, Gazanfer: Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları, Giresun Valiliği Yayınları, Ankara Çal, Halit: Boyabat Mezar Taşları, Boyabat Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara Çoruhlu, Yaşar: Eyüp Ve Çevresindeki Mezar Taşlarında Görülen Kase İçinde Meyve Tasvirlerinin Sembolizmi, II. Eyüpsultan Sempozumu Tebliğler,İstanbul (8-10 Mayıs, 1998). s Koçu, Reşat Ekrem: Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları, Ankara 1967 Laqueur, Hans Peter: Hüve l Baki İstanbul da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları (çev. S.Dilidüzgün), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997 Louis,Jean; grammont, Bacoue; laqueur, Hans Peter; vatin, Nıcolas: Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları, Uygulanılan Yöntemler ve Bilgisayarda Yapılabilecek İşlemler. Erdem, Cilt :6, Sayı: 16, Mujezinoviç, Mehmed:. İslamska Epigrafika Bosne i Hercegovine. Srajevo ( Birinci baskı), 1956, (İkinci baskı) 1998 Pakalin, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, c,iii., Milli Eğitim Basımevi Yayınları, İstanbul Sözen, Metin; Tanyeli, UĞUR: Sanat Kavram Ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul ŞeybaN, Lütfi : Yalova nın Altınova İlçesindeki Osmanlı Mezar Taşları Ve Kitâbeleri, Akademik İncelemeler Dergisi TaniK, Saliha.: Kocaeli, Gölcük Değirmendere Mezar Taşları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Traljiç Seid. : Muslimanski Nadgrabni Spomeniici Kalendar, Narodna Uzdanica. Sayı VIII. Sarajevo Tibet, Aksel; IŞIN, Ekrem; yelkenci, Dilek : Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi. İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri. Ankara s Tunçel, Gül: Batı Anadolu Bölgesi nde Cami Tasvirli Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989 TunçeL, Gül, Ayaş Mezartaşları. Sanat Tarihi Dergisi. Sayı:XIV Tüfekçioğlu, Abdülhamit : Edincik te Türk Devri Mimarisi ve Mezar Taşları, Edincik Belediyesi Kültür Yayınları, Bursa

17 EKLER HAZİREDEKİ MEZAR TAŞLARI (GENEL) 228

18 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: MOSTAR KETHÜDA CAMİSİ HAZİRESİ MEZAR TAŞI KİTABELERİ 1 nolu taşın kitabesi: Ya Allahu z-zunub/./../ Ulemadan muallim olan / El-merhum Zeynel Ağa ibn-i Hüseyin Ağa / Elhac Selimzade / sene nolu taşın kitabesi: Ya Allah ya settaru l- ayub/ Gaffaru z zunub ileyha / Agfer../ Merhum ve mağfur Ali / İbn-i elhac Hasan.././ 3 nolu taşın kitabesi: Ya Gaffaru z zunub / Ya Settarû l- ayûbi / Merhum Muhlisi Mahmud / Taleballahu serahu veceale lcenne / Misvahu ve katevhi ila rahmetallahi / Fi mah-ı zi l hicce ruhuçün / el-fatiha / sene nolu taşın kitabesi: Ya Gaffarûz-zunub / / El- merhume Ayşe Binti / Hasan Ağa Meylik (Meyliç) / Ruhuçun el-fatiha / Kuttab sene nolu taşın kitabesi: /./ Veya sektana kezzunub / Magfur merhum el- hac / Abdullah ibn-i Salih / Ruhuçun elfatiha / sene 6 nolu taşın kitabesi: 229

19 Sene 1231 / Ya gaffar ve ister ayyubina cennete / Vagfir zunubena ta ileye ve l magfire /.././ 7 nolu taşın kitabesi: Ya Allah Ya Gaffar / Ziyaretten maksat / Her dem duadır / Bu gün banadır / Yarın sanadır /./ Ag yar / Benden selam olsun /../Merhum Mehmed Bey ibn/ Selimzade Arslan Bey / Ruhuçün el-fatiha / sene nolu taşın kitabesi: Sene 1289 /./ Cennet resuluna açılır lutf haktadır rahmet / Kullarına satulur el- merhum el-hac / Ahmed Bey Efendi İbn Abdullah Ağa Lakuşiç / Hanedanından Nurullah../. Ve şerre huma bi l cennet / Tesiren ruhuçün../ ve aliyyu l fatiha../ Tarih vefatı sene nolu taşın kitabesi: Ya Allah Ya Gaffar / Merhum mağfur Mustafa ibn/ Mehmed Bey Dizdarzade / Ruhuçün el- fatiha / sene nolu taşın kitabesi: Ya Allah Ya Gaffar / Fahru l- ulemau l kiram el- muctehidin el- muallimin / Ve l mufessirin el muhaddisin ferid dihre ve vecidi asra / Mevlana el-hac Ahmed el-müfti esbegallahu Teala aleyh / Muha ib el- gufran ve eksene bi rahmete bi- hubuhate l- cinanan kad tevetti ila rahmetallah / Li sene semaniye aşere ve mieteyn ve el-fatiha / fi zi l- hice sene nolu taşın kitabesi: tarihi vefatı Keyvan Katibü l Vilayet / Emini memleket merhum Keyvan Canan içinde tuttu bir eyyu cay / Dedi çün gördü ömrü ahiri olmuş Düzüldü defteri ömrümün müddeti hay / Dedi hatifu l mu mineye tarih Ecel çaldı elinden defterin vay / sene nolu taşın kitabesi: Ya Allah Ya Gaffar./../ sene 1290 / M nolu taşın kitabesi: Ehli ibret kıl nazar bi- fatiha / Hak şarabın gel nefsi zaika / Talebe-i ulumdan olup / İrtihal dar-ı beka eden Behlülzade / İsmail Efendi bin Ahmed Ağa/ Ruhuçün rızaen-li l-lahi l fatiha / Tarihi vefatı cemaziye l ahir 4 Perşembe sene nolu taşın kitabesi: Sene 1284 Ya Gaffaru z zunub / Agfen zunubena / El- merhum Abdullah Ağa / İbn Molla Ali Lakuşazade / Ruhuçün el-fatiha 15 nolu taşın kitabesi: Sene 1232 / Ya Gaffaru z zunub / ve ya Settaru l- ayub /El- merhume/zeynet binti /Mustafa Ağa Hakkızade / Ruhuçün el-fatiha 16 nolu taşın kitabesi: Ya Gaffaru z Zunub / Ya Settaru z ayub / El- merhume Gülsüme binti Salih Ağa / Ruhuçün elfatiha / sene nolu taşın kitabesi: 1. kitabe: Hüve l- Hayyu l baki / Ruzgarın gör sebatı / Şanımdır olmak fena / Geldi ol / Ahir tutub dar-ı beka / ol gemverizade / Hacı Ahmed Ağa oğlunun Derviş Hacı Mahmud./../ / İlimle Olurdu / Merega canı alim ervahe / Çün pervaz edub / Matemin tuttu sersera / Didever hem pişivar / Nidelim çün gül şey / Ha lillah kılmış../ Diyelim el- hakimullah 2.kitabe : Sene 1299 / Kim bu dünyaya gelir / Kainatta ecel camer içer / Nazır şerbeti / kaza / İkiyüz doksan dokuz ata yahzet / Etmezdir vefa hem tadın eylemiş / Malını hayrata./../../ Çeşm-i ibretle / Aç elle bir natıha / Subhanekna ahıt oku. 230