ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mehmet Eren ÖZASLAN AŞAĞI SEYHAN OVASI DRENAJ KANALLARINDA Clarias gariepinus da SERUM GLUKOZ, ELEKTROLİT, HEMATOKRİT DÜZEYİ ve BAZI KAN PARAMETRELERİNİN İNCELENMESİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

2 ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AŞAĞI SEYHAN OVASI DRENAJ KANALLARINDA Clarias gariepinus da SERUM GLUKOZ, ELEKTROLİT, HEMATOKRİT DÜZEYİ ve BAZI KAN PARAMETRELERİNİN İNCELENMESİ Mehmet Eren ÖZASLAN YÜKSEK LİSANS TEZİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI Bu Tez / /2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği / Oy Çokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza:... İmza:... İmza:... Prof. Dr. Cahit ERDEM Doç. Dr. Bedii CİCİK Yrd.Doç.Dr. Özcan AY JÜRİ BAŞKANI ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Biyoloji Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod no: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonu Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: FEF2006YL21 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ AŞAĞI SEYHAN OVASI DRENAJ KANALLARINDA Clarias gariepinus da SERUM GLUKOZ, ELEKTROLİT, HEMATOKRİT DÜZEYİ ve BAZI KAN PARAMETRELERİNİN İNCELENMESİ Mehmet Eren ÖZASLAN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Cahit ERDEM Yıl : 2008, Sayfa: 26 Jüri : Prof. Dr. Cahit ERDEM : Doç. Dr. Bedii CİCİK : Yrd.Doç.Dr. Özcan AY Seyhan ovasından seçilen dört farklı istasyondan örneklenen Clarias gariepinus da serum glikoz, protein, elektrolit ve kortizol düzeyleri ile kan hematokrit düzeyi ile eritrosit sayıları belirlenmiştir. Serum glukoz ve kortizol düzeyleri en yüksek Eski baraj istastonunda saptanırken, Abdioğlu istasyonunda elektrolitlerden Na ve Cl en yüksek, K ise en düşük olarak saptanmıştır. Eritrosit sayıları bakımından istsyonlar arasında ayrım gözlenmezken, hematokrit yüzdesi Sasa istasyonunda yüksek olarak bulunmuştur. Serum proteini Abdioğlu istasyonunda en düşük Eski baraj da ise en yüksek değerdedir. İstasyonlar arasındaki kan parametrelerindeki gözlenen değişimlerin ortamlar arasındaki farlı stress koşullarından kaynaklanması olasıdır. Anahtar Kelimeler: Clarias gariepinus, hematoloji, Seyhan ovası, Drenaj Kanalları. I

4 ABSTRACT MSc THESIS DETERMINATION of SERA GLUCOSE, ELECTROLITE, HEMATOCRITE and SOME BLOOD PARAMETERS of Clarias gariepinus from DRAINAGE CHANNELS of LOWER SEYHAN PLAINS Mehmet Eren ÖZASLAN UNIVERSTY of ÇUKUROVA INSTITUTE of NATURAL and APPLIED SCIENCES DEPARTMENT of BIOLOGY Supervisor : Prof. Dr. Cahit ERDEM Year : 2008, Page: 26 Jury : Prof. Dr. Cahit ERDEM : Doç. Dr. Bedii CİCİK : Yrd.Doç.Dr. Özcan AY Six Clarias gariepinus collected from each of the four stations selected from the drainage channels in Seyhan plain were used to determine the sera glucose, protein, electrolyte and cortisole levels together with blood hematocrite levels and erythrocyte numbers. Highest levels of sera glucose and cortisole levels were determined at Eski Baraj station while highest levels of Na and Cl and lowest levels of K were found at Abdioğlu station. No difference was found between the stations in the number of erythrocytes whereas percentage of hematocrite was highest at Sasa station. Sera protein was lowest at Abdioğlu and highest at Eski baraj station. The variation in blood parameters were possibly due to different stress conditions among stations. Key Words: Clarias gariepinus, Sera, Blood, Seyhan plain, Drainage channels. II

5 TEŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca her konuda yardım ve desteklerini tez danışmanım Sayın Prof.Dr. Cahit ERDEM e, tezimin her aşamasında büyük desteklerini gördüğüm Sayın Doç.Dr.Bedii CİCİK e, arazi çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen Sayın Prof.Dr. Nevin ÜNER, Yrd.Doç.Dr. Özcan AY ve Yrd.Doç.Dr. Yusuf SEVGİLER e teşekkür ederim. Arazi çalışmalarım sırasında her türlü yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım Uğur KARADUMAN, Çağlar TEMOÇİN ve Hülya DURMAZ a, ayrıca arkadaşlarım Doğan BOZDOĞAN ile Gökhan KARACAOĞLAN a teşekkür ederim. Çalışmalarıma maddi destek sağlayan Çukurova Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri birimine, bana uygun çalışma ortamı sağlayan Çukurova Üniversitesi, Biyoloji Bölüm Başkanlığı ve personeline teşekkür ederim Tezimin her aşamasında benden manevi desteklerini esirgemeyen eşim Mürüvvet ÖZASLAN a teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT. II TEŞEKKÜR. III İÇİNDEKİLER. IV ÇİZELGELER DİZİNİ. V ŞEKİLLER DİZİNİ.. VI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem BULGULAR VE TARTIŞMA Bulgular Tartışma SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR. 20 ÖZGEÇMİŞ.. 27 IV

7 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Çizelge 4.1. Çizelge 4.2. Çizelge 4.3. Çizelge 4.4. Çizelge 4.5. Çizelge 4.6. Çizelge 4.7. Çizelge 4.8. Örnekleme istasyonlarında sularda ölçülen bazı fiziksel ve kimyasal parametreler.. 9 Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum glukoz düzeyleri (mg/dl) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum protein düzeyleri (mg/dl) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum sodyum düzeyleri (mmol/l) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum klorür düzeyleri (mmol/l) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum potasyum düzeyleri (mmol/l) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum kortizol değerleri (µg/dl) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un hematokrit düzeyleri (%) Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un eritrosit sayıları (milyon/mm 3 ) V

8 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1 Örnekleme istasyonlarının haritası. 8 Şekil 4.1. Araştırma istasyonlarından örneklenen C. gariepinus un serum glikoz ve kortizol düzeyleri Şekil 4.2. Araştırma istasyonlarından örneklenen C. gariepinus un serum elektrolit düzeyleri.. 16 Şekil 4.3. Araştırma istasyonlarından örneklenen C. gariepinus un eritrosit sayısı ve hematokrit yüzdesi VI

9 1.GİRİŞ M.Eren ÖZASLAN 1. GİRİŞ Canlılarda temel biyolojik işlevlerin yürütülebilmesi için eser miktarda gerekli olan Cu, Zn, Fe, Co gibi ağır metallerle Pb, Cd ve Hg gibi çok düşük derişimleri toksik etkili ağır metaller, gerek doğal kaynaklardan gerekse insan kaynaklı faktörlerin etkisiyle çevreye katılarak doğal derişimlerinin aşılmasına ve kimyasal kirliliğe neden olmaktadır. Hayvansal organizmalarda belirtilen eser elementlerin eksikliği, metabolik bozukluklara neden olurken, bunların yüksek derişimleri ile toksik metallerin düşük derişimlerinin hücresel veya moleküler düzeyde yapısal ve işlevsel zararlara sonuçta mortaliteye neden olduğu bilinmektedir (Berman,1980; Romanenko ve Yevtushenko, 1985). Belirtilen faktörlerin etkisi ile sucul ortamlardaki derişimi artan ağır metaller, suda serbest iyon halinde bulundukları gibi organik veya inorganik anyonlarla çözünebilir kompleksler halinde bulunurlar (Hilmy ve ark.1985; Nemcsok ve Hughes,1988). Balıklar tarafından su, besin, solungaçlar ve tüm vücut yüzeyinden absorbsiyon yolu ile ortamdan alınan ağır metaller, dolaşım sistemi aracılığı ile doku ve organlara taşınmakta atılım, depolanma ve detoksifikasyon mekanizmaları, alınımı karşılamadığı durumlarda bu bileşiklerin birikimine neden olmaktadır (Kalay ve Canlı, 2000). Balıklarda serum glukoz düzeyi, hemoglobin derişimi, hematokrit düzeyi, kan hücrelerinin sayı ve yapısı gibi hematolojik parametreler, değişen ortam koşullarında çok çabuk değişim gösterir (Hilmy ve ark.,1980; Gill ve Pant, 1985). Glukoz balıklarda başlıca enerji veren bileşik olup, fazlası kas ve karaciğer dokularında glikojen formunda depo edilirken, serumdaki düzeyi endokrin sistem aracılığı ile kontrol edilmektedir (Dange,1986). Balıklarda açlık, üreme ve hipoksik koşulların yanı sıra ağır metal etkisi de stres faktörlerindendir. Metal etkisinin balıklarda kortizol, epinefrin, katekolamin gibi stres hormonlarının salınımını arttırarak, karbonhidrat metabolizmasında değişikliklere neden olduğu saptanmıştır (Sastry ve Subhadra, 1985; Vosyliene, 1999). Clarias lazera da kadmiyumun subletal ortam derişimlerinin uzun süreli etkisinin kas ve karaciğer glikojen düzeyini düşürürken, serum glukoz düzeyini arttırdığı belirlenmiştir (Kuşatan ve Cicik, 2004). 1

10 1.GİRİŞ M.Eren ÖZASLAN Ağır metal etkisinde serum glukoz ve karbonhidrat rezervlerindeki değişimlerin, metale, metalin ortam derişimi ve etkide kalma süresine, türe, türün gelişme evresine ve ortam koşullarına bağlı olarak değiştiği saptanmıştır (Love-Jinde ve Niiemi, 1984). Balıklarda solunum solungaçlar aracılığı ile sağlandığından, ağır metal etkisinin başlangıcındaki hedef organ solungaçlardır. Metal etkisinde solungaç epitelindeki yapısal bozukluklar, balığın metal etkisinde alınımı engellemek amacıyla fazla miktarda mukus salgılayarak, solungaç yüzeyinin mukus ile kaplanması, sudan kana oksijen difüzyon mesafesini arttırmakta ve doku düzeyinde hipoksiya ya neden olmaktadır (Heath, 1995). Hipoksik koşulların oluşumu, eritrosit sayısı, hematokrit düzeyi ile hemoglobin derişiminde değişimle sonuçlanır. Oncorhynchus mykiss de bakırın (Vosyliene, 1999), Oreochromis mossambicus (Ruparelia ve ark., 1990) ve Pleuronectes flesus (Sjöbeck ve Larsson, 1978) da kadmiyumun subletal derişimlerinin uzun süreli etkisinin, eritrosit sayısı hemoglobin derişimi ve hematokrit düzeyinde düşmeye neden olduğu saptanmıştır. Hayvansal organizmalarda metabolik ve fizyolojik olaylar, iyon dengesinin korunmasına bağlıdır. Özellikle tatlı su balıklarında toksik etkili kimyasalların, solungaçlarda Na + K + ATPaz aktivitesini etkileyerek aktif iyon taşınımını inhibe ettiği ve serum elektrolit düzeyinde değişimlere neden olduğu belirtilmektedir (Ay ve ark., 1999). O. mossambicus da bakır etkisinin serum Na + ve Cl - düzeyini düşürdüğü ve bu değişimin metal etkisinde solungaçların yapı ve işlevlerindeki bozukluktan kaynaklandığı belirlenmiştir (Li ve ark., 1998). Çeşitli balık türleri ile laboratuar ve doğal koşullarda yapılan araştırmalarda, ağır metallerin serum elektrolit düzeyini değiştirdiği ve bu etkinin metale ve türe bağlı olarak değişim gösterdiği gözlenmiştir (Dhanapakiam ve Ramasamy, 2001; Deboeck ve ark., 2001). Kan, kolay elde edilebilen bir materyal olduğu gibi, balıklarda kan profili, kirleticilerin organizmanın fonksiyonel durumunda neden olduğu değişiklikleri belirlemede kullanılan oldukça etkili bir araçtır. Bu araştırmada materyal olarak Clariidae familyasına ait bir tür olan Clarias gariepinus kullanılmıştır. C.gariepinus un ülkemizde özellikle Akdeniz Bölgesindeki akarsularda ve drenaj kanallarında yaygın olarak bulunması, bölgede protein kaynağı 2

11 1.GİRİŞ M.Eren ÖZASLAN olarak yoğun bir şekilde tüketimi, kirleticilere karşı hoşgörüsünün yüksek, yaşam alanlarının tarımsal ve endüstriyel aktivitelerin doğrudan etkisi altında olması gibi özellikleri, materyal seçiminde dikkate alınmıştır. Doğal koşullarda protein kaynağı olarak tüketilen balıkların hematolojik parametrelerindeki değişimler, balığın fizyolojik durumu ile ortam koşulları ve su kalitesindeki değişiklikleri yansıtır. Bu nedenle araştırmada Aşağı Seyhan Ovasında evsel, endüstriyel ve tarımsal aktivitelerin etkisindeki istasyonlar ile belirtilen faktörleri içermeyen kontrol istasyonundan örneklemeler yapılarak, balıkların serum glukoz, hematokrit, hemoglobin ve eritrosit sayısındaki değişimler karşılaştırmalı olarak incelenmesi amaçlanmıştır. 3

12 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR M.Eren ÖZASLAN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Nüfus artışı, çarpık kentleşme, endüstriyel gelişim ve modern tarım uygulamaları toksik etkili organik ve inorganik maddelerin evsel, endüstriyel ve tarımsal atıklarla sucul ortamlara katılımını arttırarak, akuatik organizmaların yaşamını olumsuz yönde etkilemektedir (Hodson, 1988). Ortamdaki derişimi artan kirleticiler, sucul organizmalarda doğrudan habitat değişimlerine ya da mortaliteye neden olurken, düşük derişimlerinin uzun süreli etkisi vücutta birikime, besin zinciri aracılığı ile üst trofik düzeylere iletilmesine ve tüm düzeylerde metabolik, fizyolojik ve biyokimyasal olaylar gibi yaşamsal olaylarda değişikliğe neden olmaktadır (Levesque, ve ark., 2002; Affonso ve ark., 2002). Hematoloji, çeşitli balık türlerinde, kirleticilerin etkisinde kalma, hastalık, hipoksiya, yoğun stoklama vb. gibi stres koşulları altında oluşan fizyolojik değişimleri belirleyerek balık sağlığını saptama bağlamında bir indeks olarak kullanılmaktadır (Blaxhall, 1972; Adeyemo ve ark., 2003). Su ortamında oluşan herhangi bir kirlilik parametresinin neden olacağı fizyolojik değişimin bir ya da daha fazla kan parametresinde yansıtılacağı, bu nedenle su kalitesinin balık hematolojisindeki değişimlerden sorumlu olduğu belirtilmektedir (Van Vuren, 1986; Volk ve Van Vuren, 1988). Doğal ortamlarda Salmo trutta, Thymallus thymallus, Condrostoma nasus, Leusiscus cephalus ve Barbus barbus ile yapılan araştırmalarda hematokrit, hemoglobin düzeyleri ve eritrosit sayısı gibi hematolojik parametrelerin biyotik ve abiyotik faktörlere bağlı olarak değişim gösterdiği, bireysel ve eşeysel farklılıklarla üreme döngüsünün bunda etkili olduğu belirlenmiştir (Luskova, 1998). Tinca tinca'da kurşunun 75 ppm'lik derişiminin 24 saat süreyle etkisi hematolojik parametrelerde herhangi bir değişime neden olmazken, 300 ppm'lik derişiminin aynı süredeki etkisi hematokrit ve hemoglobin düzeylerini arttırırken eritrosit sayısını azaltmıştır (Shah, 2006). Diazinon C.carpio da eritrosit sayısında, hematokrit ve hemoglobin düzeylerinde düşmeye neden olmuştur (Svoboda ve ark., 2001). 4

13 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR M.Eren ÖZASLAN Kağıt fabrikası atıklarının boşaldığı yerden örneklenen salmonlarda anemik durumun yüksek düzeyde olduğu, bunda atık içerisindeki dehidroabietik asidin etkili olduğu saptanmıştır (McLeay, 1973). Kontrollü ortam koşullarında C. carpio'da kadmiyumun 10 ppm'lik ortam derişiminin 48 ve 96 saat süreyle etkisinin eritrosit sayısı ile hematokrit düzeyini arttırırken, lökosit sayısını azalttığı belirlenmiştir (Witeska, 1998). Organoklorlu pestisidler, fungisidler ve kobaltın balıklarda çeşitli düzeylerde anemiye neden olduğu, Sarotherodon mossambicus da 15 gün süreyle kobalt etkisinin ilk 5 gün içerisinde eritrosit sayısını belirgin bir şekilde arttırmasına karşın total hemoglobin derişimini düşürdüğü ve bu düşmenin de hemoglobin sentezinde işlev gören 5- aminolevulinat sentetaz enziminin kobalt tarafından inhibisyonundan kaynaklandığı saptanmıştır (Pamila ve ark. 1991). Suyun fiziksel ve kimyasal özelliklerindeki değişimlerde balıkların hematolojik parametrelerinde değişime neden olmaktadır. Suyun ph'nın asidik yöne kaymasının balıklarda hematokrit, hemoglobin düzeyleri ile eritrosit sayısını arttırdığı, bunun da hemokonsantrosyon ile plazma elektrolitlerinin regülasyonundaki bozulma sonucu kan hücrelerinin şişmesinden kaynaklanabileceği belirtilmiştir (Heath, 1995). C.gariepinus da eşey, sağlık durumu ve aklimasyonun kan parametreleri üzerine etkileri olduğu ve türün hematolojik parametrelerini değerlendirirken dikkate alıması gerektiği belirtilmiştir (Gabriel ve ark., 2004). C. gariepinus un hematokrit, hemoglobin ve total plazma protein düzeylerinin 14 o C ve 41 o C aklimasyon sıcaklıklarında 29 o C kontrole oranla önemli derecede ayrım gösterdiği belirtilmektedir (Adeyemo ve ark., 2003). Salvelinus fontinalis bakırın 38 ve 68 ppb'lik derişimlerinin 12 o C, 7.4 ph ve 46 ppm sertliğe sahip ortamda 6, 21 ve 337 gün süreyle etkisinde bırakılmış ve eritrosit sayısı, hemoglobin, hematokrit, SGOT, serum protein ve elektrolit düzeylerindeki değişikliklerin geçici olduğu belirlenmiştir (Sorensen, 1991). Sularda bakteriler tarafından nitratın indirgenmesi sonucu oluşan nitrit, balıklarda solungaçlardaki klorid hücreleri tarafından kana geçirilmekte ve hemoglobini methemoglobine oksitlenmesine neden olmaktadır. Methemoglobin 5

14 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR M.Eren ÖZASLAN oluşumu oksijenin bağlanma affinitesini azalttığı gibi, kanın oksijen taşımasını da azaltmakta ve hematokrit düzeyinde düşmeye neden olmaktadır (Hilmy, ve ark. 1987; Heath, 1995). Dezenfektan ya da antifouling uygulamalar doğrultusunda sulara katılan hipoklorit, ortamda amonyak bulunduğu zaman kloramine dönüşmekte ve balıkların hematolojik parametrelerinde değişime neden olmaktadır. Buckley ve ark. (1976) Oncorhynchus kisutch'da kloaramin içerikli kanalizasyon suyunun 12 hafta süreyle etkisinin hemolitik anemiye neden olduğunu belirlemiştir. O.mykiss de çeşitli organik ve inorganik kirleticilerin etkisinde serum glikoz derişiminde önemli artış saptanmıştır (Vosyliene, 1999). Oruç ve Üner (1998) azinfosmetil in serum total proteininde bir değişime neden olmazken serum glukoz düzeyinde bir artmaya neden olduğunu saptamışlardır. Organik ve inorganik kirleticiler etkisinde çeşitli balık türleri ile yapılan araştırmalarda, stres koşullarının serum glikoz ve kortizol düzeyini artırdığı, koşulların devamı durumunda karaciğer glikojen düzeyini önemli ölçüde düşürerek karbonhidrat metabolizmasında değişikliklere neden olduğu saptanmıştır (Dange, 1986; Karataş ve ark., 2005). Kirlilik balıklarda strese neden olmakta stres koşullarının uzun süreli olması durumunda enerji kaynaklarının mobilizasyonundan sorumlu diğer mekanizmalar devreye girer. Bu mekanizmalardan biri de adrenal kortexten salınan kortizol olup, dokular tarafından glukoz kullanımını düşürerek, karaciğerde glikojen halinde depo edilmesinde işlev görür ve kan glukozunu yüksek tutar (Heath 1995). Kirlilik etkisinde kalan C. carpio'nun serum glukoz ve kortizol düzeyleri artarken protein düzeylerinde her hangi bir değişime rastlanmamıştır (Canlı 1995). Tatlı su balıkları gelişme ve iyon dengesi için gereksinim duydukları iyonların büyük bir kısmını solungaçlar aracılığı ile sudan sağlamaktadır (Eddy, 1982). Solungaçlar çevresel stres faktörlerine karşı oldukça duyarlı olup organik ve inorganik kirleticilerin etkisinde öncelikle sudan aktif iyon alınımı etkilenmekte ve iyon dengesinde bozulmalara neden olmaktadır (Lauren ve McDonald, 1987). O. kisutch'da bakır etkisinin solungaçlarda Na + -K + ATPaz aktivitesini inhibe ederek, sodyum ve klorür alınımını engellediği ve ozmoregülasyonda bozukluğa 6

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR M.Eren ÖZASLAN neden olduğu belirlenmiştir (Lorz ve McPherson, 1976). Ağır metal etkisinde balıkların elektrolit düzeyindeki düşme aynı zamanda suyun kandan dokulara geçişini dolayısıyla hemokonsantrasyonu kolaylaştırır (Heath, 1995). Anguilla vulgaris ve Mugil cephalus ta DDT ve Endrin'in serum sodyum, potasyum ve kalsiyum düzeylerini arttırdığı, serum potasyum düzeyindeki doza bağlı artışın DDT'nin kas ve diğer dokuların hücre membranlarındaki Na + -K + ATPaz aktivitesini inhibe etmesinden kaynaklanabileceği belirtilmiştir (Hilmy ve ark., 1983). Fundulus heteroclitus'da DDT'nin Na + -K + ATPaz aktivitesinin inhibisyonuna bağlı olarak aktif Na alınımını engellediği, aynı zamanda sodyum transportunun inhibisyonunun bağırsaklardan aminoasit emilimini de engellediği saptanmıştır (Miller ve Kinter, 1977). Bu sonuçlar da deniz balıklarında kirleticilerin etkisinde Na + -K + ATP az aktivitesindeki inhibisyonun besin bileşenlerinin absorbsiyonunda bozukluğa neden olduğunu gösterir. Salmo gairdneri'de bir pyrethroid insektisid olan Fenvelarate'nin kuvvetli bir ATPaz inhibitörü olduğu akut derişimlerdeki etkisinin idrar ozmolalitesi ile çeşitli katyonların derişimini belirgin bir şekilde arttırdığı, bu artışında pestisidin böbreğin reabsorbsiyon işlevini inhibe etmesinden kaynaklanabileceği belirtilmiştir (Bradbury ve ark., 1987). 7

16 3. MATERYAL ve YÖNTEM M.Eren ÖZASLAN 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırma 2005 yılında bölgenin kirlilik düzeyini belirlemek amacıyla Adana ili sınırları içinde yer alan 4 farklı istasyonda yürütülmüştür (Şekil 3.1). İstasyonların seçiminde evsel endüstriyel ve tarımsal atıkların deşarj edildiği bölgeler dikkate alınmıştır. Araştırma materyali olarak seçilen C. gariepinus Sasa fabrikası. Tabaklar Köyü, Abdioğlu Beldesi yakınlarındaki drenaj kanalları ve Eski baraj (Seyhan Barajı) çıkışından alınmıştır. Seçilen istasyonlardan Sasa fabrikası endüstriyel, Tabaklar evsel, Abdioğlu tarımsal Eski baraj ise kirlilik faktörlerinin düşük olduğu varsayılan istasyonlardır. Şekil 3.1. Örnekleme istasyonlarının haritası 8

17 3. MATERYAL ve YÖNTEM M.Eren ÖZASLAN Balık örneklemelerinin yapıldığı istasyonlardaki suyun bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 3.1. de gösterilmiştir. Çizelge 3.1. Örnekleme istasyonlarında sularda ölçülen bazı fiziksel ve kimyasal parametreler. Fiziksel ve Kimyasal Örnekleme İstasyonları Parametreler SASA Tabaklar Köyü Abdioğlu Beldesi Eski Baraj ph Sıcaklık ( o C) Çözünmüş Oksijen (mg/l) Tuzluluk (%o) Elektriksel İletkenlik (X100) Alkalinite (ppmcaco 3 ) Toplam Sertlik (ppm CaCO 3 ) Askıda Katı Madde (mg/l) Toplam Katı Madde (mg/l) Işık Geçirgenliği >55 Her bir istasyondan pinter yardımı ile ortalama ± 5,65 cm boy ve ± 58,93 g. ağırlıkta 6 adet balık yakalanmış ve buz içerisinde bayıltılarak laboratuvara getirilmiştir. Serum glikoz, protein, elektrolit ve kortizol düzeyleri ile kan hematokrit düzeyi ve eritrosit sayısının belirlenmesinde materyal olarak kullanılacak kan örnekleri balıkların her birinden kaudal pedinkülün dikey doğrultuda kesilmesi ile sağlanarak amaca uygun deney tüplerine aktarılmıştır (Verma ve ark., 1983). 9

18 3. MATERYAL ve YÖNTEM M.Eren ÖZASLAN 3.2. Yöntem İçerisinde her hangi bir antiküagülant bulunmayan santrifüj tüplerindeki kan örnekleri 3500 dev/dak da 5 dakika süreyle santrifüj edilerek (Hettich; Universal- EBA 12) glikoz, protein, elektrolit ve kortizol düzeylerinin belirlenmesinde kullanılacak serumun üst faza geçmesi sağlanmıştır. Daha sonra serum örneklerindeki glikoz, elektrolitler (Na +, K +, Cl - ) ve protein düzeyleri Çukurova Üniversitesi, Tıp Fakültesi Balcalı Hastanesi Merkez laboratuvarında Roche Cobas Integra 800 otoanalizatörü yardımıyla, Kortizol düzeyi ise aynı laboratuvardaki Roche Diagnostic E 170 otoanalizatöründe deney hayvanları modunda analiz edilerek belirlenmiştir. Kan örneklerinin hematokrit düzeylerinin belirlenmesinde enstrümental yöntem kullanılmıştır. Bu amaçla kan örnekleri kaudal pedinkülden doğrudan doğruya heparinli kılcal hematokrit pipetlerine alınmış ve mikrohematokrit santrifüjünde (Nüve, NT 715/ ) rpm de 5 dakika süreyle santrifüj edilmiştir. Kan hücreleri ile serumun ayrıldığı hematokrit pipetleri hematokrit skalasına yerleştirilmiş ve değerler % olarak saptanmıştır (Blaxhall ve Daisley, 1973; Atamanalp, 2003). Eritrosit sayısını belirlemek amacıyla balıklardan kan örnekleri doğrudan EDTA (Etilen Diamin Tetra Asetik asit) li tüplere alınmış ve sayımda Thoma lamı kullanılmıştır. Sayım işlemlerinde kullanılan Dacia sıvısı, 31.3 g Trisodyum sitrat, 1.0g Cresyl blue ve 10 ml formaldehitin saf su içerisinde toplam hacim 1 litre olacak şekilde hazırlanmıştır. Sayım işleminde eritrosit pipetinin 1 rakamlı çizgisine kadar kan örneği, 101 rakamlı çizgiye kadar da Dacia sıvısı çekilmiştir (Roberts, 1978). Bu şekilde 1/100 oranında sulandırılan kan örnekleri, pipet ucundaki ilk bir iki damla uzaklaştırıldıktan sonra Thoma lamına alınmış ve ışık mikroskobunun X40 büyütmesinde incelenmiştir. Thoma lamının her bir köşesi ile ortasındaki 16 lık 5 karede yer alan toplam 80 küçük karedeki eritrosit hücre sayıları aşağıdaki formülde yerine konmuştur. Toplam eritrosit sayısı= Hücre sayısı X Sulandırma Oranı X 4000 / Sayılan küçük kare adedi 10

19 3. MATERYAL ve YÖNTEM M.Eren ÖZASLAN Deney verilerinin istatistik değerlendirilmesi Regresyon Analizi ve Student-Newman Keul s Test (SNK) testleri uygulanarak yapılmıştır. (Rohlf ve Sokal, 1969; Sokal ve Rohlf, 1969 ). 11

20 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN 4. BULGULAR ve TARTIŞMA 4.1. Bulgular Bu araştırmada Sasa, Tabaklar, Abdioğlu ve Eski baraj istasyonlarından örneklenen C. gariepinus'un kanındaki eritrosit sayıları ile hematokrit ve serum glukoz, protein, kortizol ve elektrolit (sodyum, potasyum, klorür) düzeyleri belirlenmiştir. Belirlenen istasyonlardan yakalan balıkların serum glukoz, protein, elektrolit ve kortizol düzeylerine ait verilerin aritmetik ortalamaları ile istatistik analiz sonuçları sırasıyla Çizelge 'de gösterilmiştir. Sasa, Tabaklar ve Abdioğlu istasyonlarından örneklenen C. gariepinus'un serum glukoz düzeylerinde istatistiksel bakımdan önemli bir ayrım belirlenmezken (P>0.05), Eski baraj örneklerinde önemli düzeyde yüksek olduğu (P<0.05) belirlenmiştir (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum glukoz düzeyleri (mg/dl). İstasyonlar X ± S x * Sasa ± a Tabaklar ± a Abdioğlu ± ab Eski baraj ± b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Serum protein düzeylerinde de glukoz düzeylerine benzer sonuçlar elde edilmiştir (Çizelge 4.2). Sasa ve Tabaklar örneklerinin serum protein düzeyleri arasında ayrım gözlenmezken, Abdioğlunda düşük, Eski barajda ise önemli düzeyde yüksektir (P<0.05). C. gariepinus'un Sasa, Abdioğlu ve Eski Baraj örneklerinin serum sodyum ve klorür düzeyleri arasında istatistiksel bakımdan önemli bir ayrım bulunmamakla birlikte (P>0.05), Tabaklar istasyonuna oranla yüksek olup, iki grup arasında önemli ayrım saptanmıştır (P<0.05) (Çizelge ). 12

21 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN Çizelge 4.2. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum protein düzeyleri (mg/dl). İstasyonlar X ± S x * Sasa 4.54 ± 0.37 ab Tabaklar 4.40 ± 0.22 ab Abdioğlu 4.07 ± 0.22 a Eski baraj 4.89 ± 1.26 b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Çizelge 4.3. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum sodyum düzeyleri (mmol/l). İstasyonlar X ± S x * Sasa ± b Tabaklar ± a Abdioğlu ± 8.76 b Eski baraj ± b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Çizelge 4.4. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum klorür düzeyleri (mmol/l). İstasyonlar X ± S x * Sasa ± 7.20 b Tabaklar ± a Abdioğlu ± b Eski baraj ± 5.64 b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Sasa ve Eski baraj istasyonlarından örneklenen C. gariepinus'un serum potasyum düzeylerinin diğer iki istasyona oranla istatistiksel bakımdan önemli düzeyde yüksek olduğu (P<0.05) belirlenmiştir (Çizelge 4.5). 13

22 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN Çizelge 4.5. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum potasyum düzeyleri (mmol/l). İstasyonlar X ± S x * Sasa ± 3.98 b Tabaklar ± 3.48 ab Abdioğlu 5.93 ± 1.53 a Eski baraj ± 8.47 b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Eski baraj örneklerinin serum kortizol düzeyleri diğer istasyonlara oranla önemli düzeyde yüksektir (P<0.05) (Çizelge 4.6). Çizelge 4.6. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un serum kortizol değerleri (µg/dl). İstasyonlar X ± S x * Sasa ± ab Tabaklar ± 4.98 a Abdioğlu ± 3.60 a Eski baraj ± b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Tabaklar ve Abdioğlu örneklerinin hematokrit düzeyleri Sasa ve Eski baraj değerleri ararsında bir değer gösterirken, Sasa örneklerinin hematokrit düzeylerinin Eski baraj örneklerine oranla önemli düzeyde yüksek olduğu belirlenmiştir (P< 0.05) (Çizelge 4.7). Örnekleme istasyonlarının tümünde yakalanan balıkların eritrosit sayıları arasında önemli ayrım saptanmamıştır (P> 0.05) (Çizelge 4.8). 14

23 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN Çizelge 4.7. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un hematokrit düzeyleri (%). İstasyonlar X ± S x * Sasa ± 8.64 a Tabaklar ± ab Abdioğlu ± 8.21 ab Eski baraj ± b *SNK; a ve b istasyonlar arasındaki ayrımı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Farklı harflerle gösterilen veriler arasında P < 0.05 önem düzeyinde istatistik ayrım vardır. X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Çizelge 4.8. Örnekleme istasyonlardan yakalanan C. gariepinus un eritrosit sayıları (milyon/mm 3 ). İstasyonlar X ± S x Sasa 21 ± 0.06 a Tabaklar 21 ± 0.64 a Abdioğlu 21 ± 0.24 a Eski baraj 21 ± 0.19 a X ± S x = Aritmetik ortalama ± Standart Hata Eski baraj örneklerinin serum glikoz ve kortizol düzeylerinin diğer istasyon örneklerine oranla daha yüksek olduğu saptanmıştır (Şekil 4.1) ,67 154,31 181,62 222, ,88 29,78 22,28 Sasa Tabaklar Abdioğlu Eski Baraj 44,55 Glukoz (mg/dl) Kortizol (µg/dl) Şekil 4.1. Araştırma istasyonlarından örneklenen C. gariepinus un serum glikoz ve kortizol düzeyleri. 15

24 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN Abdioğlu istasyonundan örneklenen balıkların serum sodyum ve klor düzeyleri diğer istasyonlara oranla daha yükek iken, serum potasyum düzeyi daha düşük olarak bulunmuştur (Şekil 4.2) ,37 128,33 116,69 92,83 97,38 96,97 93,9 71,8 15,42 11,8 5,93 13,11 Sasa Tabaklar Abdioğlu Eski Baraj Şekil 4.2. Araştırma istasyonlarından örneklenen C. gariepinus un serum elektrolit düzeyleri. Eritrosit sayıları bakımından istasyonlar arasında ayrım gözlenmezken, Sasa istasyonundan örneklenen balıkların hematokrit düzeyi diğer istasyonlara oranla daha yüksektir (Şekil 4.3). Na (mmol/l) K (mmol/l) Cl (mmol/l) ,66 38,66 37,33 36, Sasa Tabaklar Abdioğlu Eski Baraj Eritrosit Sayısı (milyon/mm3) Hematokrit (%) Şekil 4.3. Araştırma istasyonlarından örneklenen C. gariepinus un eritrosit sayısı ve hematokrit yüzdesi. 16

25 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN 4.2 Tartışma Sucul ortamlar, evsel, endüstriyel ve tarımsal atıklar için başlıca alıcı ortamları oluşturduğundan akuatik organizmalar doğrudan kirleticilerin etkisinde altında kalmaktadırlar. Organik ve inorganik kirleticiler, balıkların doku ve organlarında birikime, belirli bir derişim aralığı üzerinde mortaliteye, strese, döl veriminde düşmeye neden olduğu gibi, metabolik ve fizyolojik olaylarda da değişimlere neden olurlar. Bu nedenle kirleticilerin etkisinde sucul organizmalarda metabolik ve fizyolojik olaylarda özellikle hematolojik parametrelerde meydana gelen değişimlerin belirlenmesi ortamdaki kirlilik düzeyini yansıtması bakımından oldukça önem taşımaktadır. Glukoz, omurgalı hayvanlarda başlıca yüksek enerjili bileşik olup, kas ve karaciğer dokularında glikojen formunda depo edilir. Bu nedenle kirleticilerin etkisinde sucul organizmalarda metabolik ve fizyolojik olaylarda özellikle hematolojik parametrelerde meydana gelen değişimlerin belirlenmesi ortamdaki kirlilik düzeyini yansıtması bakımından oldukça önem taşımaktadır. Balıklarda yoğun stoklama, çözünmüş oksijen derişimindeki düşme ve kirleticler hipoksiya ya neden olurlar (Levesque ve ark.2002). Solungaç epitelindeki hiperplasi, hipertropi ve poliferasyon kirleticinin etkisini azaltmaya yönelik morfolojik değişiklikler olsa da bu değişiklikler su ile kan arasındaki diffüzyon mesafesini arttırdığından hipoksiya ya, buna bağlı olarak da strese neden olur (Mazon ve ark., 2002). Hipoksik koşullarla, stres faktörleri endokrin sistem aracılığı ile kortizol, epinefrin ve katekolamin gibi glukokortikoidlerin salınımını arttırarak karbonhidrat metabolizmasında değişikliğe neden olurlar (Lauren ve McDonald, 1985). O. mykiss'de bakırın subletal derişimlerinin 21 gün süreyle etkisi serum glukoz ve kortizol düzeylerinde herhangi bir değişime neden olmazken (Dethloff ve ark., 1999), Salmo trutta da bakır etkisinin derişim ve etkide kalma süresine bağlı olarak serum glukoz ve kortizol düzeylerini arttırdığı belirlenmiştir (Nemcsok ve Hughes, 1988). 17

26 4. BULGULAR ve TARTIŞMA M. Eren ÖZASLAN Cd, Zn ve Cd kirliliği gösteren nehirlerden örneklenen Perca fluviatilis'de serum serbest yağ asidi düzeylerinin referans bölgelerden örneklenenlere oranla yüksek olduğu, bunun da kirliliğin neden olduğu stres koşulları ile vücutta kirleticinin detoksifikasyonu sırasında gereksinim duyulan enrjinin karbonhidrat olmayan lipid kaynaklarının kullanılmasından kaynaklana bileceği belirtilmiştir (Levesque ve ark., 2002). O. mykiss'de kortizol enjeksiyonunun, O. niloticus da ise stok yoğunluğunun serum glukoz ve kortizol düzeylerini arttırdığı saptanmıştır (Vijayan ve ark., 1997). C. gariepinus ile dört farklı istasyonda doğal ortam koşullarında yürütülen bu araştırmada da serum glukoz ve kortizol düzeylerinin Eski baraj istasyonunda diğer istasyonlara oranla en yüksek düzeyde olduğu, bu durumun da anılan istasyonda akıntı hızının yüksek, besin çeşitliliğinin fazla olması ve bireysel farklılıklardan kaynaklanması olasıdır. Sasa, Tabaklar ve Abdioğlu istasyonları örneklerinin serum glukoz ve kortizol derişimlerinin Eski baraj örneklerine oranla düşük olması anılan istasyonların sırasıyla endüstriyel ve tarımsal aktivitelerin etkisinde olmalarından, düşük su kalitesinde yaşamlarını sürdürebilmeleri için enerji rezervlerini ekonomik kullanmaları ve ekolojik valanslarının geniş olmasından ileri gelebilir. Balıklar kısa süreli stres koşullarında enerji gereksinimlerini glikojen rezervlerinin mobilizasyonundan sağlarken, stres koşullarının uzun süreli olması durumunda karbonhidrat stoklarını protein ve lipid gibi organik bileşikleri mobilize ederek korumaya çalışırlar (Lowe-Jinde ve Niiemi, 1984). Balıklarda üreme ve hipoksik koşulların yanı sıra organik ve inorganik kirleticilerin de strese neden olduğu, buna bağlı olarak da serum biyokimyasal parametrelerinin değiştiği belirlenmiştir (Levesque ve ark., 2002). Laboratuvar koşullarında C.carpio'da Cu, Zn (Dhanapakiam ve Ramasamy, 2001), Tilapia mossambica'da Hg, Ictalurus nebulosus da Cu (Christensen ve ark., 1972) derişimlerinin uzun süreli etkisinin serum total protein derişimini düşürdüğü, bu düşmenin de kirtleticinin ozmoregülasyonu etkileyerek kanın dilüsyonundan kaynaklanabileceği belirtilmiştir. 18

27 5. SONUÇ VE ÖNERİLER M. Eren ÖZASLAN 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada organik ve inorganik kirleticilerin etkisi, üreme, yoğun stoklama ve hipoksik koşullar gibi çeşitli stres faktörlerinin balıkların hematolojik parametrelerinde önemli değişimlere neden olabileceği belirlenmiştir. C. gariepinus ile 4 farklı istasyonda yürütülen bu araştırmada serum glukoz, total protein, kortizol, elektrolit (sodyum, potasyum ve klorür) düzeyleri ile hematokrit düzeyi ve eritrosit sayılarındaki değişimler incelenmiştir. Serum glukoz, kortizol ve total protein düzeylerinin Eski baraj istasyonunda, sodyum ve klorür düzeylerinin Abdioğlu istasyonunda hematokrit ve serum potasyum düzeylerinin Sasa istasyonunda diğer istasyonlara oranla yüksek olduğu saptanmıştır. İncelenen kan parametrelerinin istasyonlar arasında farklılık göstermesi metabolik ve fizyolojik olaylardaki bireysel farklılıktan kaynaklanabileceği gibi, örnekleme istasyonlarının çevresindeki su kalitesi ve organizmayı etkileyen abiyotik faktörlerden kaynaklanabilir. Sonuç olarak iç sularda protein kaynağı olarak tüketilen balıklarda incelenen kan parametrelerinin, ortamdaki kirlilik düzeyinin belirlenmesine katkıda bulunmasının yanı sıra gerek balık populasyonları gerekse insan sağlığı bağlamında bilgi oluşturacağından, özellikle besin olarak tüketilen türlerde hematolojik parametrelerin rutin olarak belirlenmesi gerekmektedir. 19

28 KAYNAKLAR ADEYEMO, O.K., AGBEDE, S.A., OLANIYAN, A.O., SHOAGA, O.A., The Haemotological Response of Clarias gariepinus to Changes in Acclimation Temperature. African Journal of Biomedical Research, Vol. 6; (2003) AFFONSO, E.G., POLEZ, V.L.P, CORRE, C.F., MAZON, A.F., ARAUJO, M.R.R. MORAES, G., RANTIN, F.T., Blood Parameters and Metabolites in the Teleost Fish Colossoma macropomum Exposed to Sulfide or Hypoxia. Comparative Biochemistry and Physiology, Part C, 133, ATAMANALP, M., Farklı Yetiştirme Sistemlerinin (Havuz ve Kafes) Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) Hemoglobin, Hematokrit ve Sediment Seviyeleri Üzerine Etkileri. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, Cilt 20, Sayı 1 2: AY,Ö., KALAY, M., TAMER, L., CANLI, M, Copper and Lead Accumulation in Tissues of a Freshwater Fish Tilapia zilli and its Effects on the Branchial Na, K-ATPaz Activity, Bull.Environ. Contam. Toxicol. 62, BERMAN, E.,1980. Copper in Toxic metals and their analysis. Heyden and Son Ltd., London, 12, 293 pp. BLAXHALL, P.C., The Haematological Assessment of the Health of Freshwater Fish: A Review of Selected Literature. J. Fish Biol. 4, BLAXHALL, P.C. and DAISLEY, K.W., Routine Haematological Methods for use with Fish Blood. J. Fish Biol., 5: BRADBURY, S.P., McKIM, J.M., COATS, J.R., Physiological Response of Rainbow Trout (Salmo gairdneri) to Acute Fenvalterate Intoxication. Pest, Biochem. Physiol., 27,

29 BUCKLEY, J.A., WHITMORE, C.M., MATSUDA, R., Changes in Blood Chemistry and Blood Cell Morphology in Coho Salmon (Oncorhynchus kisutch) following Exposure to Sublethal Levels of Total Residual Chlorine in Municipal Wastewater. J.Fish Res. Bd. Can., CANLI, M., Effects of Mercury, Chromium and Nickel on Some Blood Parameters in the Carp Cyprinus carpio. Tr.J.Zoology, 19, CHRISTENSEN, G.M., McKIM, J.M., BRUNGS, W.A. and HUNT, E.P., Changes in the Blood of the Brown Bullhead (Ictalurus nebulosus (Lesueur)). Following Short and Long Term Exposure to Copper (II). Toxicol. and Appl. Pharmacol., 23: DANGE, A.D., Changes in Carbohydrate Metabolism in Tilapia Oreochromis mossambicus, During Short-term Exposure to Different Types of Pollutants. Environmental Pollution (Series), 41, DEBOECK, G., GROSSEL, M. and WOOD, C Sensitivity of the Spiny Dogfish (Squalus acanthias) to Waterborne Silver Exposure. Aquat.Toxicol., 54, DETHLOFF, G.M., BAILEY, H.C., MAIER, K.J., Effects of Dissolved Copper on Selected Haemotological, Biochemical and Immunological Parameters of Wild Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss). Arch.Environ. Contam. Toxicol., 40, DHANAPAKIAM, P. and RAMASAMY, V.K., Toxic Effects of Copper and Zinc Mixtures on some Haematological and Biochemical Parameters in Common Carp, Cyprinus carpio (L.). J.Environ.Biol., 22 (2): EDDY, F.B., Osmotic and Ionic Regulation in Captive Fish with Particular Reference to Salmonids. Comp.Biochem.Physiol., 73B, GABRIEL, U.U., EZERI, G.N.O., OPABUNMI, O.O., Influence of Sex, Source, Health Status and Acclimation on the Haematology of Clarias gariepinus (Burch, 1822). African Journal of Biotechnology, Vol. 3 (9), pp , 21

30 GILL, T.S., PANT, J.C., Erythrocytic and Leucocytic Responses to Cadmium Poisoning in a Freshwater Fish Puntius conchonius Ham., Environ. Res., 30, HEATH, A.G., Water Pollution and Fish Physiology. CRC Press. New York, Inc. 2 nd Ed. 359 pp. HILMY, A.M., SHABANA, M.B., SAID, M.M., Haematological Responses to Mercury Toxicity in the Marine Teleost Aphanius dispar (Rüpp). Comp. Biochem. PhysiolC, 67(2), HILMY, A.M., BADAWI, H., SHABANA, N., Physiological mechanism of toxic action of DDT and Endrin in two Euryhaline Freshwater fishes Anguilla vulgaris and Mugil cephalus. Comp. Biochem. Physiol., 76C, HILMY, A.M., SHABANA, M.B., DAABEES, A.Y., Effects of Cadmium Toxicity Upon the in vivo and in vitro Activity of Proteins and Five Enzymes in Blood Serum and Tissue Homogenates of Mugil cephalus. Comp. Biochem. Physiol. C., 81(1): HILMY, A.M., EL-DOMIATY, N.A., WERSHANA, K., Acute and Chronic Toxicity of Nitrite to Clarias lazera. Comp Biochem Physiol., C, 86(2): HODSON, P.V., The Effects of Metal Metabolism on Uptake, Disposition and Toxicity in Fish. Aquat Toxicol., 11, KALAY, M., CANLI, M., Elimination of Essential (Cu, Zn) and Non- Essential (Cd, Pb) Metals from Tissues of Frashwater Fish Tilapia zilli. Türk.J.Zool., 24: KARATAŞ, S., ERDEM, C., CİCİK, B. (2005). Kadmiyumun Cyprinus carpio (L. 1758)'da Serum Aspartat Aminotransferaz, Alanin Aminotransferaz ve Serum Glukoz Düzeyleri Üzerine Etkileri. Ekoloji Çevre Dergisi, 14,55, KUŞATAN, Z. CİCİK, B Clarias lazera (Valenciennes, 1840) da Kadmiyum un Solungaç, Karaciğer, Böbrek, Dalak ve Kas Dokularındaki Birikimi. SDÜ. Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi Dergisi, 2, No.12,

31 LAUREN, D.J., MCDONALD, D.G., Effects of Copper on Branchial Ionoregulation in the Rainbow Trout Salmo gairdneri Richardson. J.Comp. Physiol., B, 155, 635. LAUREN, D.J., MCDONALD, D.G., Acclimation to Copper by Rainbow trout (Salmo gairdneri). Physiology. Can. J. Fish Aquat. Sci., 44, LEVESQUE, H. M., MOON, T. W., CAMPBELL, P.G.C. and HONTELA, A., Seasonal Variation in Carbohydrate and Lipid Metabolism of Yellow Perch (Perca flavescens) Chronically Exposed to Metals in the Field. Aquatic Toxicology, 60 (3-4): LI, J., QUABIUS, E.S., WENDELLAR-BONGA, S.E., FLIK, G. and LOCK, R.A.C., Effects of Water-Borne Copper on Branchial Chloride Cells and Na+/K+-ATPase Activities in Mosambique Tilapia (Oreochromis mossambicus). Aquat.Toxicol., 43, LORZ, H.W., McPHERSON, B.P., Effects of Copper or Zinc in Freshwater on the Adaptation to Sea Water and ATPase Activity and Effects of Copper on Migratory Disposition of Coho Salmon (Oncorhynchus kisutch). J. Fish Res. Bd. Can., 33, LOWE JINDE, L., NIIEMI, A.J., Short term and Long term Effects of Cadmium on Glycogen Reserves and Liver Size in Rainbow Trout (Salmo gairdneri Richardson). Arch. Environ. Contam. Toxicol., 13, LUSKOVA, V., Factors Affecting Haematological Indices in Free-Living Fish Populations. Acta Vet. Brno, 67, MADISON, B. D., WANG, Y. S., Haematological Responses of Acute Nitrite Exposure in Walleye (Sander vitreus). Aquatic Toxicology, 79, 16 23, MAZON, A.F., MONTERIO, E.A.S., PINHEIRO, G.H.D., FERNANDES, M.N Hematological and Physiological Changes Induced by Short-term Exposure to Copper in the Freshwater Fish Prochilodus scorfa. Braz. J. Biol., 62(4a),

32 MILLER, D.S., KINTER, W.B DDT Inhibits Nutrient Absorption and Osmoregulatory Function in Fundulus heteroclitus, In; Physiological Responses of Marine Biota to Pollutants, Ed: Vernberg, F.J., Calabrese, A., Thurberg, F.P. and Vernberg, W.B., Academic Press, New York. 63pp. McLEAY, D.J., Effects of a 12 hr and 25 day Exposure to Kraft Pulp Mill Effluent on the Blood and Tissues of Juvenile Coho Salmon (Oncorhynchus kisutch). J. Fish Res. Bd. Can., 30, NEMCSOK, J.G., and HUGHES, G.M., The Effect of Copper Sulphate on Some Biochemical Parameters of Rainbow Trout. Environmental Pollution, 49: OLAIFA, F.E., OLAIFA, A.K., ONWUDE, T.E., Lethal and Sublethal Effects of Copper to the African Catfish (Clarias gariepinus) Juveniles. African Journal of Biomedical Research, 7, ORUÇ, E.O., ÜNER, N., Effects of Azinphosmethyl on some Biochemical Parameters in Blood, Muscle, and Liver Tissues of Cyprinus carpio (L.). Pesticide Biochemistry and Physiology, 62, 1, PAMILA, D., SUBBIAYAN, P., RANASHWAMY, M., Toxic Effects of Chromium and Cobalt on Sarotherodon mossambicus. Indian J. Environ. Health, 33, ROBERTS, R.J., Fish Pathology. Bailiere Tindalla Division of Ltd. Printed in Great Britain at the University Press, Aberdeen, pp.318, London. ROHLF, J.F. and SOKAL, R.R., Statistical Tables. W.H. and Freeman and Company, San Francisco, 253 p. ROMANENKO, V.D., YEVTUSHENKO, N.Y., The Tissue Accumulation of Heavy Metals and Their Influences on the Biosynthesis in the Fish Organism. Simposia Biologica Hungarica, 29, RUPARELIA, S.G., VERMA, Y., SAIYED, S.R., RAWAL, U.M., Effect of Cadmium on Blood of Tilapia Oreochromis mossambicus (L.). Bull. Environ.Contam. Toxicol., 45,

33 SASTRY, K.V., SUBHADRA, K.M., Effects of Cadmium on Some Enzyme Activities in Tissues of the Freshwater Catfish Heteropneustes fossilis. Environmental Research, 36, SHAH, S.L., Hematological Parameters in Tench Tinca tinca after Short-term Exposure to Lead. Journal of Applied Toxicology, 26, SJOBECK, J.M., LARSSON, A., The Effect of Cadmium on the Hematology and on the Activity of Delta Aminolevulininic Acid Dehydratase (ALA-D) in Blood and Hematopoietic Tissues of the Flounder Pleuronectes flesus L. Environ. Res., 17, SORENSEN, E.M., Metal Poisoning in Fish. CRC Press, Boca Raton, FL. 243 pp. SOKAL, R.R. and ROHLF, J.F., Biometry. W.H. and Freeman and Company, San Francisco, 776 p. SORENSEN, E.M., Cadmium. In: Metal Poisoning in Fish. CRC Press, Boca Raton, Florida, pp SVOBODA, M.V., LUSKOVA, J., DRASTICHOVA, I., ILABEK, V., The Effect of Diazinon on Haemotological Indices of Common Carp (Cyprinus carpio L.). Acta Vet. Brno, 2001, 70: VAN VUREN, J.H.J The Effects of Toxicants on the Haematology of Labeo umbratus (Teleostei: Cyprinidae).Comparative Biochemistry and Physiology - C Pharmacology, Toxicology and Endocrinology, 83(1), VERMA, S.R., RANI, S., TONK, P.I., DALELA, R.C., Pesticide Induced Dysfunction in Carbohydrate Metabolism in Three Freshwater Fishes. Environ. Res. 32, VIJAYAN, M.M., PEREIRA, C., GRAU, E.G., IWAMA, G., Metabolic Responses Associated with Confinement Stress in Tilapia. The Role of Cortisol. Comp.Biochem.Physiol., 116C(1), VOLK, W., VAN VUREN, J.H.J. (1988). Chemical Composition of Blood and Seminal Plasma of Barbus aeneus (Cyprinidae). Comp. Biochem. Physiol., 90A,

34 VOSYLIENE, M. Z., The Effect of Heavy Metals on Hematological Indices. Acta Zoologica Litvanica Hydrobiologia, 9: WITESKA, M., Changes in Selected Blood Indices of Commom Carp after Acute Exposure to Cadmium. Acta Vet. Brno, 67,

35 ÖZGEÇMİŞ yılında Hatay ın Erzin ilçesinde doğdum. İlk, orta ve lise öğrenimimi Erzin de tamamladım yılında Çukurova Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümünden Biyolog ünvanı ile mezun oldum döneminde Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Bölümünde Yüksek Lisans Tez çalışmalarıma başladım. 27