islam ilimleri ENSTiTÜSÜ DERGiSi

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "islam ilimleri ENSTiTÜSÜ DERGiSi"

Yonca Togan
6 yıl önce
İzleme sayısı:

1 ANKARA ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi İSLAM İ LİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAYINLARI - SA YI : 4 "ATATÜRK'ÜN 100. DOGUM YILINA ARMAGAN" islam ilimleri ENSTiTÜSÜ DERGiSi IV ~üdür Prof. Dr. Neşet çac;atay

2 ENSTİTÜ YÖNETİM KURULU Müdür Prof. Dr. Neşet ÇAGATAY Genel Sekreter Doç. Dr. Ethem Ruhi FIGLALI Üyeler Prof. Dr. Mehmet Altay KÖYMEN Prof. D:r. Hüseyin ATAY Prof. Dr. Mehmet S. HATİBOGLU Dergide -yayımlanan yazıların bilim ve dil yönünden sorumluluğu yazariarına aittir. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ. ANK.ARA-1980

3 IBN-İ HEYSElVI'İN ŞİMDİYE KADAR ELE GEÇMEMiŞ BİR ESERİ Doç. Dr. Günay TÜMER Batıda "Alhazen" diye bilinen 1 İbni Heysem (İbnu'l-Heysem)'İn tam ismi E:Pu Ali el-hasen İbnu'l-Hasen 2 İbnu'l-Heysem'dir. 354 J 965 de Basra'da doğan 3 İbni Heysem, Mısır'da ilmi çalışmalarda bulunmu~, Fatiınüerden el-hakim ( J996-l02I)'in hizmetine girmiş, ancak Nil'den çevre sulaması için faydalanılınası yolundaki projesini uygulamakla görevlendirildiğinde başarısızlığa uğraması dolayısiyle gözden düşmüş, canını zor kurtarmıştı. Halifenin ölümünden sonra yeniden Kahire'ye dönen İhııi Heysem, hayatının geri kalan bölümünde özellikle riyaziye ile ilgili ilm! kitaplar İstinsah ederek geçimini sağ ladı ve 430/1039 da Kahire'de öldü 4 't. İbni Heysem, doğu ve batıdan birçok bilgin ve filozofun eserlerini incelemiş, kuvvetli bir öğrenim görmüş, dolayısiyle astronomi, fizik, matematik, felsefe alanlannda başarılı çalışmalar yapmıştır. Ancak hemen belirtmeliyiz ki en başarılı ilınl: araştırmalar yaptığı ve dünyaca meşhul' olduğu ilmi alan optiktir 5 İbni EM Usaybia, İbni Heysem'in eserlerinin listesini verirken 200 kadar başlık vermektedir 6 Deney bilimlerinin aşağı yukan her kolunda eser veren bu Arap bilginin yazdıklannın bir kısmı Latince, İbranice, İspanyolca, Faı sça gibi dillere çevirilnıiştf. Eserlerİnin en önemlisi, optik ile ilgili olarak yazdığı "Kitabu-l-Menuzır"dır. Bu eserin 1) XIX. Yüzyılın sonlanna doğru iilhazen diye adlandırılan İb~i Heysem, Ortaçağ Latince metinlerinde "Avenetan"ya da "Avennatlıan" şeklinele geçmektedir. Bkz. The Ency. of İslam, Leiden 1968, III/788. 2) Veya Thnu'l-Hüseyiı:. 3) Bu sebeple EbU Ali el-basri diye de bilinir. 4) Hayatı için bkz. The Eneye. of İslam, III: 788; İslam Ans., İst (II. Bas.), Vf 859 Fazla bilgi için bkz. Mustafa Nazif Bay, El-Hasen İbnu'l-Heysem, Kahire, ) G. Sarton, Introduction to the History of Science, Baltimore 1953, I /721; Meydan Larousse, İst. 1971, Vl/162. 6) Bkz. İslam Ans. V /859. 7) Fikirleri için bkz. ~eydan-larousse, VI /162.

4 220 G(fNAY TÜMER ışıkla ilgili yansıma olaylannı inceleyen bölümü asırlarca batı üzerinde etkili olmuş, eserin, Latince'ye yapılan çevirilerinden Grosteste 8, R. Bacon, Kepler, özellikle John Pecklıam, Vitelo 9 faydalanınışlardır. Işık, görme olayı 10 kürevi ve parabolik aynalarda yansıma gibi meselelerin ele alındığı kitabın en önemli konusu bugün İbni Heysem'in adiyle anılan problemdir ki owın matematik seviyesini de göstermektedir. Bu büyük bilginin özellikle batı üzerinde etkili olmuş, Latince-'ye, İbranice'ye, Farsça'ya, Ispanyolca'ya çeviriimiş bir eseri de "IGtiib fi Hey'eti'!-Alem" adını taşımaktadu. {Katib Çelebi bu eserden bahsetmemektedir. Bağdaılı İsmailPaşa İbni Heyseın 'in "Kitabu'1-Menazu" adlı eserini kaydetmekte, fakat bu eseri zikretmemektedir Bkz. B.İ. Paşa, Keşfu'z-Zunun Zeyli, II, Baskı, İst. ı972, II /337). Brockelınann, İbni Heysem'in 52 eserini bunlar arasında astronomi ile ilgili bn eserju adını zikretmekte ve bu konuda kaynak vermekte ise de Arapça bir nüsha işaret etmediğinden kitabın Arapçasının ele geçmediği anlaşılma1..-ıadır11. Seyyid Ruseyin Nasr, "Science An-d Civilization In Islam" adlı kitabında İbni Heysem'in bu eseri üzerinde de durmakta, Latince' ye çevirildiğini (Resume of Astronomy), Arapça nüshanın ele geçmediğini belirtmektedir 12 A.Adıvar,-belki şimdiye kadar Arapça nüshalarının bulunmaması sebebiyle- bu eserin İslam aleminin ilgisini pek çekmediği kanaatında ise de 13, H. Su ter; İbni RÜşd, el-cag:rrllnl, el Kazv1n1 üzerinde büyük etki yaptığını ileri sürmekte, öte yandan 3 Latince, 2 İbranice, ı Farsça, ı ispanyolca çevirisinin mevcudiyetinden bahsetmektedir 14. İbni Heysem 'in bu kitabda semanın hareketleri hakkında ileri sürdüğü nazariyenin bütün doğu ve batı astrononıları için ortaçağlar boyunca klasik bir nazariye olarak kaldığını belirterek 15 Kastamonu İl Kütüphanesinde 2298 nurnarada kayıtlı Arapça yazmanın ta:nıtılmasına geçelim. 8) Bkz. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde him, İst (II. Bas.), 41. 9) Bkz. İslam Ans., V / İbni Heysem'in bu eserinden ve diğer eserlerinden faydalanan batılı nilginler için bkz. The Eneye. of İsliim, III / ) İnni Heysem, görmeyi sağlayan ışık ışınlarının kendisinden önceki bilginierin sandığı gibi gözüroüzden ~.ıkmadığıoı, görülen eşyadan çıkarak gözümüze geldiğini, görmeyi göz merceğinin sağladığını, iki göz birden aynı cismi tek olarak gördüğünü bu eserinde isbatlamaktadır. ll) Brockelmann, Gesc. der Ar. Lıt., Suppl. I/ ) S. Hossein Nasr, 5cience And Civilization ın İsliim, HUP Cambridge Mass 1968, ) İslam Ans., V / ) Mütercimleri ve fazla bilgi için bkz. The Eneye. of İslam, III/ ) Bkz. İsliim Ans., V /860.

5 IBN-İ HEYSEM'İN ŞiMDiYE KADAR ELE GEÇMEMİŞ BİR ESERİ xl55 mm. (kitap), 190xl25 (metin) ölçülerini taşıyan yazma 4.3 varak, 83 salıifedir. Her sahifede 17 satır vardır. Cildi meşin, yazisı harekesizdir. Kitabın başladığı sahifenin önyüzünde Mii.nlre Kitahhğına ait vakıf mührü bulunmakta, "Kitfibu'l-Hey'e liibni'l-heysem". yazısı göze çarpmaktadır. Eksik 'sahife yoktur. Yazma, besınele ve (.&4 ~ ) ibaresiyle başlamaktadır. Sonra wj-1 Jç ~~ j.;ta!i ~1 J,; ~L-ll ~.;. J {~' w:ı wj-10'.1 "Fazıl Şey/ı EbU Ali el-hasen İbnu'l-Hasen İbnu'l-Heysem'in alemin hey' eti hakkında kavli" cümlesiyle eserin. kime ait oldu~~ :ve ko.nusu hakkında bilgi verilmektedir. Bu şekilde başlayan yazma:ı:i.ı.ri ilk cüm:. leleri aşağıdadır:!.l.).:ıt; 4)1 Iç. J.)l:ı.:ll t~i :;.e r-lwi ~~~- ıja J:? J;_ (-. "'')L._r':l}.ı.i_,.:ı:.,~.ı.'il_;~i -J!:-_, ~Wl 4.l... J:- ö.:ı,~)ij,.,a.ll ~U> A11_r.-i ıja ~1_, J( J rtı-ll J~ ~ J_;ll ıja J.lJ:-4 ~- ~y> _?..:ı t..~ ı_, u~..\:.ç. lr-~ '-:-':!.i_, ~.A--lı i ı.)~ ':lı c:-!= J ı..,> ı.., J.., ':lı ~ -..,. '.. trtr.;> e..,j,.., 4ç.l..; _,, ~~~ _, L~..'?.'.J'_.:ıu.. _, ~ ~ ~ J:i..lU.)~ l12ll J l~ lk.o t~)" 1!.11~ J,..,~ rr ı ':ll ~K!; ~~:...::ı ı..,. J~_,l! ':ll ı!1\.i ~ '(ç.:;;...-' ~~ fç. J.)~ı ~ Yazmanıu metni şu cünılelerle bitmektedir:.. ô)j J J"-.!ll ~>U Jl ö.jlj ~ ô~ ô.ji.:ı Jç. t~l!l.;~ 4-ilt t.. ~ ı..,s:ıı ~~ ~lj-1 ~1 fi"> ~ 1! "'-'.k.4; J~...!.ll Jl Metnin bitişi ve yazmanın kimin tarafından istiıısah edildiği aşağıdaki ' jsji ô.jj+' l.lıı _, l..~>l_,.:ı.j~ ~ cümlelerle anlatılıyor: ~~.JT _,..\~ t;~.&1 j.,.::ı_, W;iUI ~.J.&..ı..J.ı_, J_,All f.~1 ü;j...l.l _, ~Wl_, ~b...,all :;~.&ı ~.J J

6 222 ~~ &1 ~. cja ~j Jl~ll if ~~~ o-k ~J ~~ '-:"l:sji ~ ~ d>~ cja lfrl.qj <~j\ _?'~ ~ j:-4-ji f"l4ji la y:.i Jl L~ J 1 if Lr:lP J! t; J {ze.ll CJ: c:.,-:!- 1 CJ: c:.,...j- f jp ~ 1 o-k d. ~J::S:tl ~~~ J..ıS~ ) J ~..., J ı..:... 4:... if ~.) J c:=' J {:~.1 0: JP ~1. ~!ll ~ J;:. J.JP.lll J.,.:o ~~ 4>..-ill ~ili ;JJ(..UI 4:-...ll ~.J J ~ J ü;l-wi '-:".J.&. tj-1 _,. Temme kaydı, hamdele salveleden sonra katip, ismini zikretme den, kendisinin: Şeyh Ebu'I-Kasım es- Se:ınlsati'nin yazdığı bir nüsha.dan bu kitabı istinsah ettiğini~ adı geçen Şeyh in yazdığı nüshayı kitabın musannifı Ebu Ali el-hasen h. el-hasen h. el-heysem in hattiyle yazılmış nüshadaıı nakledip onunla başından sonuna 476 yılının Receh inde. karşılaştırdığını zikrettiğiııi açıklıyor. :Yazmanın istihsah tarihi, kana.atiıııizce yukandaki ibarenin en sonundaki cümleye göre, es-semisatl nin istinsah tarihi ile aynı ay, yani 476/1083 yılının: Receb ayıdır. Buna göre yazma 897 yıl önce yazılmıştır.. Bu ya~ma, İhııi Iİeysem in künyesi hakımından da önemlidir. Çünkü Ebu Ali el-hasen h. el-hasen 16 olarak zikredilınektedir. Ya~manın bir muhteviyat listesi yoktur. Kitap, 12 bölümden ibarettir: I. el-kavlii ala cüınleti l-alem 17 II. el-kavlü ale 1-Felek. III. El-Kavlü ale 1-Etvali'l-Uruz. IV. el-kavlü ala Feleki'l-Buruc. ;v. el-kavlü ale'l-mey1. VI. el-kavlü ale'l-irtifa'. ' VII. el-kavlü ale't-talii ve'l-metalii. VIII. el-kavlü a1a Feleki'l-Utarid. 16) el-huseyn mi, el-hasen mi, ihtilaflıdır. Bu nü:sha, el-hasen olarak alıyor. 17) Mitellif, bu bölümde alem hakkında bilgi vermektedir: "Alem, varlıklann hepsini ifade etmek üzere ko~ulmuş bir.isi.mfu". "Alemin şekli, külliyetiyle bir kürre hiılindedir" (Bkz. varak 3 a), "Yeryüzünün şekli, külliyetiyle ve cüz'lerinin bütüniyle.b."iire şekline benzer, liikin sathı tam daire gibi değildir...'' (Bkz. varak, 4 a).

7 IBN-İ HEYSEM'İN ŞİMDİYE KADAR ELE GEÇMEMİŞ BİR ESERi 223 IX. el-kavlü ala Feleki'z-Zühre. X. el-kavlü ala Feleki'l-Kevakihi's-Sabite. XI. Sfrretu Eflaki'l-Kevakihi's-Sabite. XII. el-kavlu ala Eflaki'l-Kevakihi'I-Ulviyye 18 Yazınada asıronomik şekiller de geçmektedir 19 Ancak şekil deyip çizmedikleri de var2. İlim tarihi, bu çerçevede astronomi tarihi için önemli bu yazmayı neşretmeyi düşünmekteyiz. 18) Zuhal, Müşteri ve Merih'i kasdettiğini söylüyor (Bkz. varak 41 a). Batlamyus (Ptoleme)'un kitabında verdiği bilgilere haşvuruyor. 19) Misal olarak bkz. varak 24h (Felekde tasavvur olunan daireleri gösteriyor) 20) Bkz. varak, 32 a, 34 h (şekil deyip hoş sahife de hırakmamış), 36 a, 38 h.

Benzer belgeler

Skolastik Dönem (8-14.yy)

Skolastik Felsefe Skolastik Dönem (8-14.yy) Köklü eğitim kurumlarına sahip olma avantajı 787: Fransa da Şarlman tüm kilise ve manastırların okul açması için kanun çıkardı. Üniversitelerin çekirdekleri