GÜVERCİN REGÜLATÖRÜ ve 16,32 MW e /16,82 MW m KURULU GÜCE SAHİP HİDROELEKTRİK SANTRALİ, KIRMA ELEME TESİSİ VE BETON SANTRALİ

Transkript

1 BERRAK ENERJİ ÜRETİM TİC. VE SAN. A.Ş. GÜVERCİN REGÜLATÖRÜ ve 16,32 MW e /16,82 MW m KURULU GÜCE SAHİP HİDROELEKTRİK SANTRALİ, KIRMA ELEME TESİSİ VE BETON SANTRALİ Kahramanmaraş İli, Merkez İlçesi, Çağırgan Deresi Üzeri Duru Çevre Teknolojileri ve Laboratuvar Hizmetleri Müh. Müş. İnş. Taah. San. ve Tic. Ltd. Şti. Nihai Proje Tanıtım Dosyası Ankara, 2011

2 Proje Sahibinin Adı Adresi Başlık Sayfası Berrak Enerji Üretim Tic. ve San. A.Ş. Rasimpaşa Mahallesi Rıhtım Caddesi Petrol İşhanı No:58/2 Kadıköy / İstanbul Telefon Numaraları 0 (344) Faks Numaraları 0 (344) Projenin Adı Güvercin Regülatörü ve 16,32 MW e / 16,82 MW m Kurulu Güce Sahip Hidroelektrik Santrali, Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali Projenin Bedeli $ Proje İçin Seçilen Yerin Açık Adresi (İli, İlçesi, Kahramanmaraş İli, Merkez İlçesi,Çağırgan Deresi Üzeri Mevkii) Regülatör Yeri Koordinatları Proje İçin Seçilen Yerin Koordinatları, Zone Nokta Adı UTM ED 50 (6 Derecelik) Coğrafi Koordinatlar (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam R R R R Alan:1692 m 2 Nokta Adı Çökeltim Havuzu Yeri Koordinatları Coğrafi Koordinatlar UTM ED 50 (6 Derecelik) (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam ÇH ÇH ÇH ÇH Alan: 665 m 2 Nokta Adı İletim Kanalı Koordinatları Coğrafi Koordinatlar UTM ED 50 (6 Derecelik) (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK ii

3 IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK IK Alan: m 2 Nokta Adı İletim Tüneli Koordinatları Coğrafi Koordinatlar UTM ED 50 (6 Derecelik) (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT İT Alan: m 2 iii

4 Nokta Adı Santral Yeri Koordinatları UTM ED 50 (6 Derecelik) Coğrafi Koordinatlar (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam HS HS HS HS Alan:957 m 2 Nokta Adı Kırma Eleme Tesisi Yeri Koordinatları UTM ED 50 (6 Derecelik) Coğrafi Koordinatlar (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam KE KE KE KE Alan:180,76 m 2 Beton Santrali Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektörü, Alt Sektörü) Nokta UTM ED 50 (6 Derecelik) Coğrafi Koordinatlar (WGS 84) Adı Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam B B B B Alan: 452,32 m 2 Şantiye Alanı Koordinatları Nokta UTM ED 50 (6 Derecelik) Coğrafi Koordinatlar (WGS 84) Adı Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam Ş Ş Ş Ş Alan:120,72 m 2 Nokta Adı Stok Alanı Koordinatları UTM ED 50 (6 Derecelik) Coğrafi Koordinatlar (WGS 84) Y (sağa) X (yukarı) Enlem Boylam SA SA SA SA SA Alan: m 2 Datum: ED-50 Tür: UTM D.O.M.: 39 Zon: 37 Ölçek Fak: 6 WGS 84-Coğrafi Pafta No: N37a1 ( lik paftası) Ek II Seçme-Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi Enerji, Turizm, Konut 28) Kurulu Gücü 0,5 MW ve Üzeri Olan Nehir Tipi Santraller iv

5 Raporu Hazırlayan Kuruluşun/Çalışma Duru Çevre Tek. ve Lab. Hiz. Müh. Müş. İnş. Taah. San. ve Tic. Ltd. Şti. Grubunun Adı Adresi Meriç Sokak No: 5/25 Beştepe, Ankara Telefon Numaraları (pbx) Faks Numaraları Rapor Sunum Tarihi 24/08/2011 v

6 İçindekiler Dizini 1.Projenin Özellikleri a. Projenin İş Akım Şeması, Kapasitesi, Kapladığı Alan, Teknolojisi, Çalışacak Personel Sayısı a.1. Proje a.2. Projenin Kapladığı Alan a.3. Projenin İş Akım Şeması a.4. Projenin Teknolojisi a.5. Projenin Kapasitesi a.6. Çalışacak Personel Sayısı b. Doğal Kaynakların Kullanımı (Arazi Kullanımı, Su Kullanımı, Kullanılan Enerji Türü vb.) c. 1.b.1. Arazi Kullanımı b.2. Maden Kullanımı b.3. Su Kullanımı b.4. Araç ve Ekipman Kullanımı b.5. Yakıt Kullanımı b.6. Elektrik Kullanımı b.7. Toprak Kullanımı Atık Üretimi Miktarı (Katı, Sıvı, Gaz vb.) ve Atıkların Kimyasal Fiziksel ve Biyolojik Özellikleri c.1. Evsel Nitelikli Atıksu c.2. Evsel Katı Atık ve Ambalaj Atıkları c.3. Atık Yağlar c.4. Hafriyat Atıkları c.5. Tehlikeli Atıklar c.6. Ömrünü Tamamlamış Lastikler c.7. Çevresel Gürültü ve Titreşim c.8. Havada Asılı Partiküler Madde (PM) ve Çöken Toz Emisyonları c.9. Egzoz Emisyonları ç. Kullanılan Teknoloji ve Malzemelerden Kaynaklanabilecek Kaza Riski ç.1. İş Makinelerinin Kullanımı ç.2. Yangın ç.3. Taşkın d. Projenin Olası Çevresel Etkilerine Karşı Alınacak Tedbirler d.1. Evsel Nitelikli Atıksu d.2. Evsel Katı Atıklar d.3. Ambalaj Atıkları d.4. Atık Yağlar d.5. Hafriyat Atıkları d.6. Tehlikeli Atıklar d.7. Çevresel Gürültü ve Titreşim d.8. Havada Asılı Partiküler Madde (PM) ve Çöken Toz Emisyonları d.9. Egzoz Emisyonları d.10. Projenin Flora ve Fauna Üzerine Etkisi ve Alınacak Önlemler vi

7 2. Projenin Yeri a. 2.b. Mevcut Arazi Kullanımı ve Kalitesi (Tarım Alanı, Orman Alanı, Planlı Alan, Su Yüzeyi vb.) EK-V deki Duyarlı Yöreler Listesi Dikkate Alınarak; Sulak Alanlar, Kıyı Kesimleri, Dağlık ve Ormanlık Alanlar, Tarım Alanları, Milli Parklar, Özel Koruma Alanları, Nüfusça Yoğun Alanlar, Tarihsel, Kültürel, Arkeolojik ve Benzeri Önemi Olan Alanlar, Erozyon Alanları, Heyelan Alanları, Ağaçlandırılmış Alanlar, Potansiyel Erozyon ve Ağaçlandırma Alanları ile 16/12/1960 Tarihli ve 167 Sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun Gereğince Korunması Gereken Akiferler b.1. Kıyı Kesimleri b.2. Dağlık ve Ormanlık Alanlar b.3. Tarım Alanları b.4. Milli Parklar ve Tabiatı Koruma Alanları b.5. Özel Koruma Alanları b.6. Nüfusça Yoğun Alanlar b.7. Tarihsel, Kültürel, Arkeolojik ve Benzeri Önemi Olan Alanlar b.8. Erozyon Alanları, Heyelan Alanları, Ağaçlandırılmış Alanlar, Potansiyel Erozyon ve Ağaçlandırma Alanları Projenin ve Yerin Alternatifleri (Proje Teknolojisinin ve Proje Alanının Seçilme Nedenleri) Sonuçlar EKLER Proje İçin Belirlenen Yerin Varsa Çevre Düzeni, Nazım, Uygulama İmar Planı, Vaziyet Planı veya Plan Değişikliği Teklifleri Proje Alanı ve Yakın Çevresinin Mevcut Arazi Kullanımını Değerlendirmek İçin Yerleşim Alanlarının, Ulaşım Ağlarının, Enerji Nakil Hatlarının, Mevcut Tesislerin ve Yönetmeliğin Ek V Listesinde Yer Alan Duyarlı Yöreler Listesinde Belirtilen Diğer Alanların (Proje Alanı ve Yakın Çevresinde Bulunması Halinde) Yerlerine İlişkin Verileri Gösterir Bilgiler 1/ Ölçekli Halihazır Harita (Varsa Çevre Düzeni Planı, Yoksa Topoğrafik Harita) Üzerine İşlenerek Kısaca Açıklanması Proje Alanının Ölçekli Jeoloji Haritası Bu Harita Üzerinde Yeraltı ve Yerüstü Sularının Gösterimi ve Alanın Depremsellik Durumunun Açıklanması Ekler Notlar ve Kaynaklar vii

8 Tablolar Dizini Tablo 1 En Yakın Yerleşim Yerlerinin Proje Ünitelerine Mesafeleri Tablo 2 Özgül Hıza Göre Türbin Tiplerinin Sınıflandırılması Tablo 3 Aksiyon ve Reaksiyon Türbinlerinin Sınıflandırılması Tablo 4 Enerji Üretimi Tablo 5 Proje Kapsamında Kullanılacak Araç ve Ekipman Sayısı Tablo 6 Motorinin Genel Özellikleri Tablo 7 Proje Kapsamında Kullanılacak Araç ve Ekipmanların Tahmini Yakıt Tüketimleri Tablo 8 Hafriyat Toprağı Stok Alanı Koordinatları Tablo 9 Ünitelere Ait Hafriyat Miktarları Tablo 10 En Yakın Yerleşim Biriminde Oluşacak Gürültü Tablo 11 En Yakın Yerleşim Biriminde Oluşacak Titreşim Tablo 12 Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonu na Ait Uzun Yıllar Ortalama Bulutluluk Değerleri Tablo 13 Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonu na Ait Uzun Yıllar Esme Sayıları Toplamları Tablo 14 Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonu na Ait Uzun Yıllar Ortalama Rüzgar Hızları Tablo 15 Yayılma Sınıfları Tablo 16 Çeşitli Rüzgar Hızları İçin Temsili Rüzgar Hızları Tablo 17 Formüllerde Kullanılan Rüzgar Hızının Tespitinde Kullanılan M Değerleri Tablo 18 Formüllerde Kullanılan Rüzgar Hızı Değerleri Tablo 19 Dağılım Modellemesinde Kullanılan F ve G Katsayıları İle f ve g Üstel Değerleri Tablo 20 Yayılma Parametreleri Tablo 21 Toz Emisyonu Kütlesel Debi Hesaplamalarında Kullanılan Emisyon Faktörleri Tablo 22 Dizel Araçlardan Yayılan Kirlenmeye İlişkin Emisyon Faktörleri Tablo 23 İş Makinelerinden Kaynaklanması Muhtemel Kirletici Miktarları Tablo 24 Üniteler İçin En Yakın Yerleşim Birimleri Mesafeleri Tablo 25 Çeşitli Tane Büyüklükleri İçin Alçalma Hızları Tablo 26 İletim Tüneli İnşaatında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Emisyonu (KVS) ve Çöken Toz Emisyonu (KVS) Hesaplamaları Tablo 27 İletim Tüneli İnşaatında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Emisyonu (KVS) ve Çöken Toz Emisyonu (KVS) Hesaplamaları Tablo 28 Gölpınar Köyü nde Hava Kirlenmesi Katkı Değerleri Tablo 29 HES İnşaatında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Emisyonu (KVS) ve Çöken Toz Emisyonu (KVS) Hesaplamaları Tablo 30 HES İnşaatında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Emisyonu (KVS) ve Çöken Toz Emisyonu (KVS) Hesaplamaları Tablo 31 Kısıklı Köyü nde Hava Kirlenmesi Katkı Değerleri viii

9 Tablo 32 Tablo 33 Kırma-Eleme Tesisi Faaliyetleri Sırasında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Emisyonu (KVS) ve Çöken Toz Emisyonu (KVS) Hesaplamaları Kırma-Eleme Tesisi Faaliyetleri Sırasında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Emisyonu (KVS) ve Çöken Toz Emisyonu (KVS) Hesaplamaları Tablo 34 Arıklı Mahallesi nde Hava Kirlenmesi Katkı Değerleri Tablo 35 Proje Ünitelerinin Koordinatları Tablo 36 En Yakın Yerleşim Yerlerinin Proje Ünitelerine Mesafeleri Tablo 37 Kahramanmaraş İlinin Arazi Durumu Tablo 38 Sahaya En Yakın Nüfusça Yoğun Alanlar ve Mesafeleri Tablo 39 Güvercin Regülatörü Drenaj Alanında Akarsu Yatağına Bırakılması Önerilen Çevresel Akış Miktarlarının Yıllık Ortalama Akım İçindeki Oranları İle Bu Regülatörde Gözlenen Günlük En Düşük, En Yüksek ve Ortalama Akım Değerleri ix

10 Şekiller Dizini Şekil 1 Proje Alanı Şekil 2 Paralel Orta Kesme Yöntemi Örnek Delik Dizaynı Şekil 3 Hidrolik Çevrim (Harvey, 1998) Şekil 4 Hidroelektrik Sistemlerin Çalışması ve Düşü Şekil 5 Bir Hidroelektrik Santralde Toplam Güç Çıkışı ve Kayıplar Şekil 6 Depolamalı ve Depolamasız Hidroelektrik Güç Sistemi Şekil 7 Depolamasız Bir Hidroelektrik Santralinin Kısımları Şekil 8 Depolamalı Bir Hidroelektrik Santralinin Kısımları Şekil 9 Pelton Türbini Şekil 10 Cross-flow Türbini Şekil 11 Kaplan Türbini Şekil 12 Francis Türbini Şekil 13 Çeşitli Balık Geçidi Fotoğrafları Şekil 14 Memba Mansap Arasındaki Dar Açılı Bölgede Yer Alan Balık Geçidi Şekil 15 İletim Tüneli İnşaatında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (μg/m 3 ) Şekil 16 İletim Tüneli İnşaatında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (μg/m 3 ) Şekil 17 İletim Tüneli İnşaatında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Çöken Toz Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (mg/m 2 -gün) Şekil 18 İletim Tüneli İnşaatında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Çöken Toz Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (mg/m 2 -gün) Şekil 19 HES İnşaatında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (μg/m 3 ) Şekil 20 HES İnşaatında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (μg/m 3 ) Şekil 21 HES İnşaatında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Çöken Toz Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (mg/m2-gün) Şekil 22 HES İnşaatında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Çöken Toz Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (mg/m 2 -gün) Şekil 23 Kırma-Eleme Tesisi Faaliyetleri Sırasında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (μg/m 3 ) Şekil 24 Kırma-Eleme Tesisi Faaliyetleri Sırasında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Havada Asılı Partiküler Madde Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (μg/m 3 ) Şekil 25 Kırma-Eleme Tesisi Faaliyetleri Sırasında Kontrolsüz Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Çöken Toz Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (mg/m 2 -gün) x

11 Şekil 26 Kırma-Eleme Tesisi Faaliyetleri Sırasında Kontrollü Çalışma Şartlarında Oluşması Muhtemel Çöken Toz Konsantrasyonlarının Dağılım Grafiği (mg/m 2 -gün) xi

12 Ekler Dizini Ek 1 Ek 2 Ek 3 Ek 4 Ek 5 Ek 6 Ek 7 Ek 8 Ek 9 Ek 10 Ek 11 Ek 12 Ek 13 Ek 14 Ek 15 Ek 16 Yer Bulduru Haritası Topoğrafik Harita Uydu Fotoğrafları Arazi Varlığı Haritası Meşçere Haritası Fosseptik Planı Çevresel Gürültü Seviyesi Değerlendirme Raporu Meteorolojik Bülten Ekosistem Değerlendirme Raporu AGİ Değerleri Ava Açık ve Kapalı Alanlar Haritası Jeolojik Rapor ve Jeoloji Haritası Faaliyet Sahasına Ait Fotoğraflar Yeterlik Belgesi Büro Tescil Belgesi Çalışma Grubunun Tanıtımı xii

13 Tanımlar ve Kısaltmalar Bu raporda geçen; Faaliyet sahibi: Berrak Enerji Üretim Tic. ve San. A.Ş. ni, HES: Hidroelektrik Santrali nı, Proje: Kahramanmaraş İli, Merkez İlçesi, Çağırgan Deresi üzerinde Berrak Enerji Üretim Tic. ve San. A.Ş. tarafından gerçekleştirilmesi planlanan Güvercin Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali, Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali Projesi ni, ÇED: Çevresel etki değerlendirmesini, ÇED Yönetmeliği: tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği nde Değişiklik Yapılması Hakkında Yönetmelik ini, Rapor: ÇED Yönetmeliği nin Ek IV Proje Tanıtım Dosyasının Hazırlanmasında Esas Alınacak Seçme Eleme Kriterleri kapsamında proje için hazırlanan iş bu raporu ifade eder. xiii

14 1.Projenin Özellikleri 1.a. Projenin İş Akım Şeması, Kapasitesi, Kapladığı Alan, Teknolojisi, Çalışacak Personel Sayısı 1.a.1. Proje Proje, Kahramanmaraş İli, Merkez İlçesi sınırları dahilinde, Ceyhan Nehri nin yan kollarından biri olan Çağırgan Deresi üzerinde Berrak Enerji Üretim Tic. ve San. A.Ş. tarafından gerçekleştirilmesi planlanan Sahip Hidroelektrik Santrali, Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali ne ilişkindir. Proje, Çağırgan Deresi nin 843,50 m ile 345 m arasındaki düşüsünün değerlendirilmesi amacıyla planlanmıştır. 841 m talveg 1 kotunda tesis edilecek Güvercin regülatöründen çevrilen sular sağ sahilde açılacak olan 406 m uzunluğunda açık iletim kanalı, 3 m çap ve m uzunluğunda iletim tüneli ile Ceyhan Nehri sol sahilinde ve 345 m kuyruksuyu kotunda tesis edilecek santrale düşürülecektir. Santralden sonra sular Çağırgan Deresi nin Ceyhan Nehri ne kavuştuğu yerdeki Berke Baraj Gölü ne dökülecektir. Bu kapsamda Regülatör, Çökeltim Havuzu, İletim Kanalı, İletim Tüneli, HES yapıları inşa edilecek olup, ayrıca inşaat çalışmaları sırasında kullanılmak üzere Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali kurulacaktır. Kurulacak Hidroelektrik Santrali; 16,32 MW e kurulu gücünde olup 2 adet yatay eksenli pelton tipi türbin ile donatılacaktır. Optimizasyon çalışmaları sonucunda belirlenen proje dizayn debisi 3 m 3 /sn olup, 6,563 GWh/yıl ı güvenilir, 42,605 GWh/yıl ı sekonder olmak üzere yılda toplam 49,167 GWh/yıl enerji üretilecektir. Projenin Önem ve Gerekliliği Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ) nın enerji altyapısının geliştirilmesi ile ilgili hedefler kısmında; Ekonomik kalkınmanın ve sosyal gelişmenin ihtiyaç duyduğu enerjinin sürekli, güvenli ve asgari maliyetle temini temel amaçtır. Enerji talebi karşılanırken çevresel zararların en alt düzeyde tutulması, enerjinin üretimden nihai tüketime kadar her safhada en verimli ve tasarruflu şekilde kullanılması esastır. Elektrik sektöründe, kamu üretim tesislerinin ve dağıtım sisteminin özelleştirilmesi, Mart 2004 te yürürlüğe konulan Strateji Belgesi doğrultusunda yapılacaktır. Dağıtım ve üretim tesislerinin özelleştirmesinden beklenen faydaların bir an önce alınması amacıyla özelleştirme süreci hızlandırılacaktır. Arz güvenliğinin artırılması amacıyla birincil enerji kaynakları bazında dengeli bir kaynak çeşitlendirmesine ve orijin ülke farklılaştırmasına gidilecektir. Üretim sistemi içinde yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payının azami ölçüde yükseltilmesi hedeflenecektir. 1 Talveg: Bir akarsu yatağı, kanal veya vadinin en derin kısmını izleyen çizgidir (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, 2007, DSİ Hidroloji Sözlüğü, 14

15 Kamunun sektörden çekilmesiyle orantılı olarak özel sektörün, doğacak açığı zamanında ikame etmesi ve yeni üretim yatırımlarına arz-talep projeksiyonları paralelinde bir an önce başlaması için gerekirse mevzuat düzenlemeleri ile uygun ortam sağlanacaktır. Böylece, mevcut tesislerin özelleştirilip yeni yatırım yükünün kamu üzerinde kalmamasına özen gösterilecektir. Kamu, düzenleyici ve denetleyici rolü çerçevesinde arz güvenliğini yakından takip edecek ve tedbir alacak şekilde donatılacaktır. Kamu sahipliğinde kalacak olan elektrik iletiminde yatırımlar elektrik sisteminin güvenliğini ve güvenilirliğini koruyacak şekilde sürdürülecektir. Petrolde olağanüstü durum arz stoklarının yeterliliğinin korunması için stok ajansı kurulacaktır. Petrol ve doğal gaz depolama tesislerinin yeterli ölçüde yapımı sağlanacaktır. Şehir içi doğal gaz dağıtımının yaygınlaştırılması sürdürülecektir. Kamu yatırım programında yer alan, özellikle hidroelektrik santral projelerinin en düşük maliyetlerle ve hızlı şekilde tamamlanarak ekonomiye kazandırılması esastır. Bu nedenle, yatırım maliyetlerinin gerçeği yansıtmasına, sektörler arası çapraz finansmana gidilmemesine ve projelerdeki gecikmelerden kaynaklanabilecek maliyet artışlarının önüne geçilmesine özen gösterilecektir. Elektrik arzında sağlıklı bir çeşitlendirme yaratmak için elektrik üretim kaynakları arasına nükleer enerji dahil edilecektir. Nükleer santral yapımına başlanmadan önce serbest piyasayla maksimum uyum gözetilerek, atıkların saklanması, tasfiyesi ve kamuoyunun bilgilendirilmesi hususlarına yönelik detaylı plan ve programlar yapılacaktır. Ekonominin rekabet gücünün artırılması ve toplumun refah seviyesinin yükseltilmesi amacıyla elektrik sektörünün serbestleştirilmesi çerçevesinde, en düşük maliyetle enerji üretecek bir sistem oluşturulacaktır. Türkiye nin mevcut jeostratejik konumunun etkin bir biçimde kullanılmasıyla enerji üreticisi ve tüketicisi ülkeler arasında transit ülke olunması, bu şekilde jeostratejik konumumuzun daha da güçlendirilmesi sağlanacaktır. Ceyhan ın uluslararası petrol piyasasında ana dağıtım noktalarından ve petrol fiyatlarının teşekkülünde önemli merkezlerden birisi olmasına çalışılacaktır. Doğal gazda transit boru hatlarının yapımının tamamlanarak Avrupa ya gaz satışında etkin olunması amacıyla gerekli tedbirler alınacaktır. Arz güvenliğinin artırılmasına katkı yapacak olan diğer ülkelerle elektrik ticaretinin yapılabilmesi amacıyla gerekli altyapı oluşturulacaktır 1 denilmektedir. Dokuzuncu Kalkınma Planında yer alan hedeflerden de anlaşılacağı üzere ülkemizin enerji ihtiyacı her geçen gün artmakta olup özellikle yenilebilir enerji kaynakları vasıtası ile arz-talep dengesinin korunarak bu ihtiyacın karşılanması, sürdürülebilir kalkınma, özellikle sanayi amaçlı enerji maliyetlerinin düşürülmesi ve olası enerji darboğazları ile karşılaşılmaması açısından büyük önem arz etmektedir. Diğer kaynaklara nazaran çevresel açıdan daha az riskli ve yerli olan ve hammadde 1 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (DPT), 2006, 9. Kalkınma Planı ( ), 15

16 maliyetleri olmayan hidroelektrik santralleri gibi yenilenebilir enerji kaynakları alternatifleri arasında ön plana çıkarak öncelikli hedefler arasında yerini almaktadır. Ayrıca Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ) nda; VIII. Plan döneminde, ekonomik büyüme ve nüfus artışı paralelinde birincil enerji ve elektrik enerjisi tüketiminde önemli artışlar kaydedilmiştir. Plan döneminde, birincil enerji tüketimi yıllık ortalama yüzde 2,8 oranında bir artışla 2005 yılı sonu itibarıyla 92,5 milyon ton petrol eşdeğerine (mtep), elektrik enerjisi tüketimi ise yıllık ortalama yüzde 4,6 oranında bir artışla 160,8 milyar kwh e ulaşmıştır. Ekonominin istikrar kazandığı ve 2001 krizinin etkilerinin hafiflediği 2003 sonrası dönemde ise bu artışlar daha belirgindir. Bu dönemde birincil enerji tüketimi yıllık ortalama yüzde 5,7 elektrik tüketimi ise yüzde 6,7 oranında büyümüştür. VIII. Plan döneminde, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile bu sektörler rekabete açılmış ve piyasanın düzenlenmesi amacıyla Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) teşkil edilmiştir. Serbestleştirme çalışmalarının ana unsurları; kamunun elektrik ve doğal gaz sektöründe, iletim haricinde, yatırımcı rolünden tedricen arınması ve mülkiyetindeki tesisleri özelleştirmesi, gerekli yatırımların rekabetçi bir piyasa ortamında özel sektör tarafından yapılması ile kamunun düzenleyici konumunu güçlendirmesi ve arz güvenliğini temin etmesidir. Serbestleştirme çalışmaları kapsamında, bir taraftan elektrik sektöründe faaliyet gösteren kamu kuruluşları yeniden yapılandırılırken diğer taraftan şehir içi doğal gaz dağıtımı özel sektör eliyle yaygınlaştırılmıştır. Ayrıca, 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ile petrol ürünlerinde ve Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası Kanunu ve Elektrik Piyasası Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair 5307 sayılı Kanun ile LPG de piyasa faaliyetlerinin şeffaf, eşitlikçi ve istikrarlı biçimde sürdürülmesi için EPDK tarafından gerekli düzenleme, yönlendirme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin yürütülmesi sağlanmıştır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik üretimi içindeki payını yükseltmek amacıyla 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun bu dönemde yasalaşmıştır. [ ] [ ] 4628 sayılı Kanunun uygulanmasında görülen yetersizlikleri gidermek ve serbest piyasaya dönüşüm çalışmalarını koordine edip hızlandırmak amacıyla 2004 yılında Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Stratejisi Belgesi hazırlanarak uygulamaya konulmuştur. Bu belge çerçevesinde önerilen bir geçiş süreci içinde elektrik dağıtım ve üretim tesislerinin özelleştirilmesi ve arz güvenliği konusunda alınacak tedbirler başta gelmek üzere yapılması gerekli çalışmalar bir programa bağlanmış, sorumlu ve ilgili kuruluşlar belirlenmiştir 1 denilmektedir. Bu kapsamda Proje nin işletmeye alınması, Türkiye ekonomisine ve enerji pazarına katkıda bulunacak olup gerek inşaat gerekse işletme döneminde çeşitli istihdam imkanları oluşturacaktır. Ayrıca ülkemizin yerli ve yenilenebilir enerji 1 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (DPT), 2006, 9. Kalkınma Planı ( ), 16

17 potansiyeline de katkıda bulunacak ve proje yerinde halen iyi koşullarda olmayan altyapı imkanlarının da gelişmesini sağlayacaktır. Ayrıca bu ve buna benzer yenilenebilir enerji santrallerinin büyük oranda yerli sermaye ile inşa edilerek devreye girmesi, devlet kaynaklarının daha verimli kullanılmasını da sağlayacak, dövizle satın alınan enerji kaynaklarına duyulan ihtiyacı biraz olsun azaltacaktır. Güvercin Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali ile ilgili olarak T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu, Elektrik Piyasası Dairesi Başkanlığı na Üretim Lisansı ve Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ne Su Kullanım Hakkı Anlaşması imzalanması için başvuruda bulunulacaktır. 1.a.2. Projenin Kapladığı Alan Proje yeri, Türkiye nin güneyinde, Doğu Akdeniz Bölgesi nin kuzey doğusunda, Kahramanmaraş İli, Merkez İlçesi, Çağırgan Deresi üzerinde yer almaktadır 1. Proje alanı Şekil 1 Proje Alanı Proje, Çağırgan Deresi nin 843,50 m ile 345 m arasındaki düşüsünün değerlendirilmesi amacıyla planlanmıştır. 841 m talveg kotunda tesis edilecek Güvercin regülatöründen çevrilen sular sağ sahilde açılacak olan 406 m uzunluğunda açık iletim kanalı, 3 m çap ve m uzunluğunda iletim tüneli ile Ceyhan Nehri sol sahilinde ve 345 m kuyruksuyu kotunda tesis edilecek santrale düşürülecektir. Santralden sonra sular Çağırgan Deresi nin Ceyhan Nehri ne kavuştuğu yerdeki Berke Baraj Gölü ne dökülecektir. Proje kapsamında öncelikli olarak tek bir şantiye kurulması 1 Bkz. Ek 1 Yer Bulduru Haritası 17

18 planlanmaktadır. Kurulması planlanan şantiye alanı, regülatör yapısının güneydoğusunda konumlandırılacaktır. Proje kapsamında yer alan regülatöre en yakın yerleşim yeri kuş uçuşu yaklaşık 107 m mesafedeki Arıklı Mahallesi; HES e en yakın yerleşim yeri kuş uçuşu yaklaşık 886 m mesafedeki Kısıklı Köyü; iletim tüneline en yakın yerleşim yeri kuş uçuşu yaklaşık 868 m mesafedeki Gölpınar Köyü; Kırma-Eleme Tesisi ne en yakın yerleşim yeri kuş uçuşu yaklaşık 117 m mesafedeki Arıklı Mahallesi dir. Ünitelerin en yakın yerleşim yerlerine olan kuş uçuşu mesafeleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 1 En Yakın Yerleşim Yerlerinin Proje Ünitelerine Mesafeleri Nüfusça Yoğun Alan Mesafe (m) HES Regülatör İletim Tüneli Kırma-Eleme Tesisi Kalekaya Köyü m m m m Sadıklı Köyü m m m m Gölpınar Köyü m m 868 m m Çokran Köyü 962 m m m m Kısıklı Köyü 886 m m m m Başpınar Mahallesi m 338 m m 419 m Arıklı Mahallesi m 107 m 935 m 117 m Köroğlular Mahallesi m 402 m m 771 m Caffarlı Mahallesi m m 995 m m Oymaklı Mahallesi m m m m Proje yerinin bulunduğu bölgeyi kapsayan onaylı Çevre Düzeni Planı bulunmamakta olup, Kahramanmaraş İli Çevre Düzeni Planı ihale süreci devam etmektedir. Ayrıca proje alanının olduğu orman meşçere haritası ekler bölümünde verilmiştir 1. Proje kapsamında kurulacak ünitelerin kapladığı alanlar büyük toprak gruplarından kahverengi orman topraklarından oluşmakta olup söz konusu alanların şimdiki arazi kullanım durumlarına bakıldığında ise 7. sınıf mera arazilerinden oluştukları görülmektedir 2. 1.a.3. Projenin İş Akım Şeması İnşaat Aşaması Projenin inşaat aşamasında gerçekleştirilecek işler genel başlıkları ile aşağıda verilmiştir. Patlatma Kazı İşleri 1 Bkz. Ek 5 Meşçere Haritası 2 Bkz. Ek 4 Arazi Varlığı Haritası 18

19 Beton İşleri Drenaj İşleri Kalıp ve Demir İşleri Stabilizasyon İşleri Demir İmalat İşleri Taşımalar Patlatma Projenin inşaat aşamasında özellikle iletim tüneli ve yaklaşım tüneli açılması sırasında; jeolojik açıdan sert formasyonlarda iş makineleri ile gerçekleştirilemeyen kazı işlemlerinden önce patlatma işlemi gerçekleştirilecektir. Tünel açılması sırasında Paralel Cut (Burn Cut) yöntemi olarak bilinen Paralel Orta Kesme Yöntemi kullanılması planlanmaktadır. Paralel kesme yönteminde normal çaplı delikler, kendilerinden büyük bir yada daha fazla boş deliğin etrafına paralel olarak delinip şarj edilirler. Bu delikler boş delik veya deliklerin sağladığı ilk serbest yüzeye doğru patlayarak tünel içinde delik boyunca ilerlemesini sağlarlar. Paralel orta kesme yöntemi; istenilen doğrultuda ilerlemeyi elde etmek ve dar kesitli tünellerin oluşturulması için en uygun yöntemlerden biridir. Ayrıca yıllardan beri uygulanıyor olması ve kullanılan ekipman ve techizatın diğer yöntemlerdekilere göre ucuz olması nedeniyle Paralel Orta Kesme Yöntemi ile delme patlatma yapılarak tünel açılması planlanmaktadır. Şekil 2 Paralel Orta Kesme Yöntemi Örnek Delik Dizaynı Patlatmalar sırasıdan oluşması muhtemel kazaları önlemek amacıyla sahada patlatma işlemi sırasında ve sonrasında aşağıdaki hususlara dikkat edilecektir. Kapsül kablolarına ilave edilecek uzatma kablolarının bağlantıları itina ile yapılacak ve izole bantla iyi bir şekilde izole edilecektir. 19

20 Yemleyici dinamitin kartuşları kablo ile bir demet şeklinde bağlanacak ve bu demet kablo yardımı ile sarkıtılarak indirilecektir. Sıkılama sırasında elektrik kablolarının zedelenmemesine dikkat edilecektir. Ateşleme devresi kabloları manyetoya bağlanmadan önce ohm-metreyle devrenin direnç kontrolü yapılacaktır. Ateşleme yapmadan önce siren ile alarm verilecek ve ayrıca flamalı gözcüler önemli noktalara dikilecektir. Ateşleme kablosu uygun bir uzaklıktaki ateşleme cebine kadar uzatılarak vakit geçirmeden ateşleme yapılacaktır. Yağışlı havalarda statik elektrik tehlikesi göz önüne alınarak gerektiğinde ateşlemeden vazgeçilecektir. Ateşleme sahasına yetkililerden başkası girmeyecektir. Patlatma işlemleri uzman kişiler tarafından yapılacaktır. Patlayıcı maddeler ateşleme yerine özel bir araçta getirilecek, dinamit ve kapsüller ayrı ayrı araçlarda nakledilecektir. Patlamayan delikler için gereken emniyet tedbirleri alınacak ve usulüne uygun olarak zararsız hale getirilecektir. Ateşleme yapıldıktan sonra ateşleme bölgesi sorumlu kişiler tarafından kontrol edilecek ve iş makinelerini tehlikeye sokacak bloklar, basamak şevinde askıda kalmış ise gerekli önlemler alınacaktır. Patlatma sırasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Parlayıcı, Patlatıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde Alınacak Tedbirler Hakkındaki Tüzük te belirtilen hususlara kesinlikle uyulacaktır. Patlayıcı maddelerin sahaya taşınması, kullanımı ile ilgili olarak tarih ve 6551 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle, Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşıması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi, Usul ve Esasları Tüzüğü hükümlerine uyulacaktır. Kazı İşleri Kazı işlerinde imalatı yapılacak olan bölümlerin özelliğine, yerinde yapılan gözlemlere ve jeolojik verilere dayanılarak üç çeşit kazı klası kullanılmıştır. Yumuşak Toprak ve Küskülük Zemin Kazısı Yumuşak Kaya Kazısı Sert Kaya Kazısı Beton İşleri Beton işlerinde proje içerisinde yer alan yapıların önemine ve özelliğine göre aşağıdaki betonlar kullanılacaktır. Demirsiz Beton Betonarme Betonu Tünelde Kullanılan Beton Tünelde Kullanılan Betonarme Betonu 20

21 Drenaj İşleri Drenaj işlerinde birbirini takip eden beton döküm işlerindeki derzlerde kullanılmak üzere su tutucular düşünülmüştür. Kalıp ve Demir İşleri Kalıp ve demir işlerinde beton, betonarme kalıbı, kalıp iskelesi, iş iskelesi, betonarme demiri, ızgara ve kapak imalatı, vana imalatı, yer alacaktır. Stabilizasyon İşleri Stabilizasyon işleri püskürtme betonu (shotcrete), ankraj işleri, tel kafes, moloz taşıyla tahkimat yapılması gibi kısımlardan oluşacaktır. Demir İmalat İşleri Giriş ızgarası, demir kapaklar ve kapak kaldırma tertibatı gibi kısımlardan oluşacaktır. Taşımalar Proje kapsamında öncelikli olarak inşaat çalışmaları sırasında elde edilecek hafriyat malzemesi dolguda kullanılacak olup daha sonra dışarıdan malzeme alımı gerçekleşecektir. Dolguda kullanılmak üzere proje yerine dışarıdan getirilecek agrega miktarı m 3 tür. Söz konusu malzemeler piyasadan satın alma yoluyla temin edilecektir. Bu kapsamda Güvercin HES projesini oluşturan ünitelerin inşaatları için gerekli olan beton agregası için iki alternatif saha belirlenmiştir. Bunlardan birincisi Aksu Çayı nın Türkoğlu İlçesi Kılılı Beldesi ndeki kum ocağından temin edilmesidir. Bu ocaktan temin edilecek agrega malzemeleri projenin memba ve mansap tarafındaki ünitelerine iki ayrı yoldan ulaştırılacaktır. Projenin regülatör, iletim kanalı ve tünelin giriş ağzından itibaren belli bir bölümüne ihtiyaç duyulan agrega malzemeler Kılılı ocağından Fatihler Kasabası güzergahı boyunca 55 km lik bir yol ile ulaştırılacaktır. Bu yolun 35 km si asfalt, 20 km si stabilizedir. Projenin santral binası ve tünelin çıkış ağzından itibaren belli bir bölümünde ihtiyaç duyulan agrega malzemeler ise Sır Barajı güzergahı boyunca 50 km lik bir yol ile ulaştırılacaktır. Bu yolun 30 km si asfalt 20 km si stabilizedir. İkinci alternatif ocak Çağırgan Deresi nin Berke Barajı göl alanına yakın bölümünde, kendi yatağı boyunca bıraktığı allivyon depozitlerdir. Ancak bu ocak kati proje aşamasında nitelik ve nicelik yönü ile etüt edilerek malzemenin kullanılıp kullanılmayacağı ve miktarı net olarak ortaya konulacaktır. Uygun miktar ve kalitede olduğu tespit edilirse projenin mansap ünitelerinin beton agregası buradan temin edilecektir. 21

22 İşletme Aşaması Daha önce de belirtildiği gibi proje kapsamında yer alan yapılar; Regülatör, Çökeltim Havuzu, İletim Kanalı, İletim Tüneli ve HES, Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali dir. Proje, Çağırgan Deresi nin 843,50 m ile 345 m arasındaki düşüsünün değerlendirilmesi amacıyla planlanmıştır. 841 m talveg kotunda tesis edilecek Güvercin regülatöründen çevrilen sular sağ sahilde açılacak olan 406 m uzunluğunda açık iletim kanalı, 3 m çap ve m uzunluğunda iletim tüneli ile Ceyhan Nehri sol sahilinde ve 345 m kuyruksuyu kotunda tesis edilecek santrale düşürülecektir. Proje alanından sonra sular Berke baraj gölüne dökülmektedir. Bu güçte proje debisi eski 4 m 3 /sn olmaktadır. 1.a.4. Projenin Teknolojisi Hidroelektrik Enerji 1 Hemen hemen bütün enerji kaynakları, güneş ışınımının maddeler üzerindeki fiziksel ve kimyasal tesirinden meydana gelmektedir. Hidrolik enerji de güneş ışınımından dolaylı olarak oluşan bir enerji kaynağı olup hidrolik çevrim aşağıdaki şekilde verilmiştir. Deniz, göl veya nehirlerdeki sular güneş enerjisi ile buharlaşmakta, oluşan su buharı rüzgarın etkisiyle de sürüklenerek dağların yamaçlarından yağmur veya kar halinde yer yüzüne ulaşmakta ve nehirleri beslemektedir. Böylelikle hidrolik enerji kendini sürekli yenileyen bir enerji kaynağı olmaktadır. Enerji üretimi ise suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dönüştürülmesi ile sağlanmaktadır. Şekil 3 Hidrolik Çevrim (Harvey, 1998) Hidroelektrik sistemlerde su, bir cebri boru veya kanal yardımıyla yüksek bir yerden alınarak türbine verilmektedir. Türbinlere bağlı jeneratörlerin dönmesi ile de elektrik enerjisi üretilmektedir. Üretilen elektrik enerjisi direkt olarak kullanılabildiği gibi bataryalarda da depo edilebilmektedir. Türbinden elde edilen güç, suyun düşü (üst 1 Bilimsel Konular, 2007, 22

23 ve alt kodlar arasındaki düşey mesafe) ve debisine (türbinlere birim zamanda verilen su miktarı) bağlıdır. Şekil 4 Hidroelektrik Sistemlerin Çalışması ve Düşü Hidroelektrik Sistemlerin Sınıflandırılması ve Tasarımı Hidroelektrik güç sistemleri şu şekilde sınıflandırılmaktadır: a) Büyük Ölçekli Hidroelektrik Sistemler: Bu sistemlerinin gücü 50 MW ın üzerindedir. b) Küçük Ölçekli Hidroelektrik Sistemler: Güç bölgeleri MW arasındadır. c) Mini Ölçekli Hidroelektrik Sistemler: Bu sistemler ulusal enerji şebekesine daha az katkıda bulunurlar. Bunlar 101 kw ile kw güç bölgesinde çalışmaktadır. d) Mikro Ölçekli Hidroelektrik Sistemler: Mikro hidroelektrik sistemler çok daha küçük ölçekte olurlar ve ulusal enerji şebekesine elektrik enerjisi sağlamazlar. Ana yerleşim bölgelerinden uzaktaki alanlarda yani ulusal enerji şebekesinin ulaşmadığı bölgelerde kullanılır. Güçleri, genellikle sadece bir yerleşim yeri veya çiftlik için yeterlidir. Güç bölgeleri, 200 wattan başlayarak bir grup evin veya çiftliğin yeterli aydınlanma, pişirme ve ısınma enerjisini sağlayacak şekilde 100 kw a kadar çıkabilir. Küçük fabrikaların veya balık çiftliklerinin enerji ihtiyacını karşılayacak şekilde ve ulusal enerji sisteminin bir parçası olmaksızın çalışabilir. Mikro hidroelektrik sistemlerde elektrik enerjisi üretimi de şart değildir. Bir çok uygulamada, mekanik enerjisinden de yararlanılarak değirmen sistemlerinde kullanılabilir. Her iki kullanım için de sistem özellikleri aynıdır. Enerji literatüründe büyük hidroelektrik enerji, klasik yenilenebilir kaynak grubunda ele alınırken; mini ve mikro hidroelektrik enerji yeni ve yenilenebilir kaynaklar grubuna sokulmaktadır. 101 kw-10 MW arasındaki hidroelektrik olanaklar mini hidroelektrik enerji olarak varsayılmaktadır. Mini hidroelektrik sistemler çeşitli şekillerde sınıflandırılmaktadır. Düşüye göre yapılan sınıflandırmada; 2-20 m alçak düşü, m orta düşü ve 150 m ve yukarısı yüksek düşü olarak kabul edilir. Genellikle düşük birim maliyeti nedeniyle orta ve yüksek düşülü sistemlerin yapılması tercih edilmektedir. 23

24 Şekil 5 Bir Hidroelektrik Santralde Toplam Güç Çıkışı ve Kayıplar Diğer bir sınıflandırma suyun depolanması ile ilgilidir. Mini hidroelektrik sistemler depolamalı veya depolamasız olarak yapılmaktadır. Depolamasız sistemler run of the river olarak adlandırılmaktadır. Burada bir saptırma savağı ve su alma ağzından kanal verilen su, bir yükleme odasına kadar getirilmektedir. Yükleme odasındaki fazla su için bir taşkın savağı bulunmaktadır. Su bir cebri borudan geçirilerek türbine verilmekte ve burada hidrolik enerjisi mekanik enerjiye çevrilmektedir. Depolamalı sistemde ise suyun önü bir baraj sistemi ile kapatılmaktadır. Bu sistemin avantajı yağışlı sezonda suyun barajda tutulmasıdır. Böylece yağışsız ve kuru sezonda da gerekli potansiyel enerji sağlanmış olmaktadır. Depolamasız sistemde suyun önü kesilmemekte, sadece bir kısmı bir kanal içerisine alınmaktadır. Mikro hidroelektrik sistemler genellikle depolamasız sistemlerdir. Bu sistemlerin en büyük dezavantajı kurak sezonda türbin için gerekli debiyi verememeleridir. En büyük avantajı ise lokal olarak çok düşük bir maliyetle yapılabilmeleridir. Akarsu yatağına en az zararı verirler. Yükleme odasında günlük bazda yapılan ayarlarla da su debisi kontrol edilir. Depolamalı sistemler daha karmaşık ve pahalıdırlar. Zaman içerisinde çeşitli problemlerle karşılaşırlar. Örneğin baraj gölü belirli bir zamandan sonra kum ve kil ile dolmaktadır. Böyle durumda boşaltılması hem pahalı hem de çok zordur. Bir süre sonra baraj ömrünü tamamlamaktadır. 24

25 Şekil 6 Depolamalı ve Depolamasız Hidroelektrik Güç Sistemi Yukarıdaki şekilllerde depolamasız ve depolamalı hidrolik güç sistemlerinin ana bileşenleri görülmektedir. Burada; set savağı, suyu akarsu yatağından bir açık kanala yönlendirmekte; çökeltme havuzu, su içerisindeki kum parçalarının çökmesini sağlamakta; kanal, suyu yamaç boyunca ve gerekli yerlerde su kemerlerinden geçirerek yükleme odasına kadar getirmektedir. Burada bir cebri boru içinden geçen su türbin veya bir çarka ulaşmaktadır. Türbin mili mekanik bir aletle birleştirilmekte olup bu alet bir jeneratör veya bir değirmen olmaktadır. Şekil 7 Depolamasız Bir Hidroelektrik Santralinin Kısımları 25

26 Şekil 8 Depolamalı Bir Hidroelektrik Santralinin Kısımları Hidroelektrik Sistemlerde Kullanılan Türbinler ve Regülasyon Türbinler, akışkanın hidrolik enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinalardır. Herhangi bir yer için en uygun türbin tipinin seçimi, yerin karakteristik özelliklerine bağlıdır. Ayrıca, düşü ve debi değerine bağlı olarak hesaplanan özgül hız değerlerine bakılarak da türbin tipi belirlenmektedir. Tablo 2 Özgül Hıza Göre Türbin Tiplerinin Sınıflandırılması Türbin Tipi Özgül Hızı (n s ) Pelton Turgo Cross-flow Francis Uskur veya Kapları Türbin tipi seçiminde türbin veya jeneratörün hızı da önemlidir. Diğer bir kriter ise türbinin kısmi debi koşullarında çalıştırılıp çalıştırılmayacağıdır. Tüm türbinler, bir güç-hız ve verim-hız karakteristiğine sahiptir. Türbin tarafından döndürülen jeneratörler, tipik bir türbinin optimum hızından daha yüksek bir devirde dönerler. Bu bağlantı kayış kasnak, dişli mekanizması veya bir kavrama yardımıyla sağlanmaktadır. Burada hız oranının minimum olması tercih edilmektedir. Bu durumda bağlantı daha kolay ve maliyet daha düşüktür. Kural olarak 3:1 oranından kaçınmak gerekmektedir. En azından 2,5:1 oranı veya altı tercih edilmelidir. Şayet devir/dk ile dönen bir jeneratör varsa seçilecek türbinin hızı en az 500 devir/dk veya üzeri olmalıdır. Türbin hızının jeneratör hızında olması durumunda jeneratör direkt olarak türbin miline bir kavrama ile bağlanmaktadır. Hidroelektrik sistemlerde kullanılan türbin tipleri yüksek, orta ve alçak düşü makineleri olarak sınıflandırılmaktadır. 26

27 Türbinler çalışma prensibine göre de sınıflandırılmaktadır. Aksiyon türbinlerinde türbin girişi ve çıkışında basınçlar atmosfer basıncına eşittir. Burada suyun kinetik enerjisinden faydalanılmaktadır. Reaksiyon türbinlerinde ise çark giriş ve çıkışı arasında basınç farkı vardır. Aşağıdaki tabloda aksiyon ve reaksiyon türbinleri düşü bölgelerine göre verilmiştir. Tablo 3 Aksiyon ve Reaksiyon Türbinlerinin Sınıflandırılması Türbin Çarkı Yüksek Düşü Orta Düşü Alçak Düşü Pelton Cross-flow Cross-flow Aksiyon Reaksiyon Turgo Turgo - Çok Püskürtücülü Pelton Çok Püskürtücülü Pelton - - Francis Uskur - Türbin Pompa Kaplan Aksiyon türbinleri reaksiyon türbinlerinden daha ucuzdur. Mikro hidrolik sistemler için tasarlanan türbinler değişken debiler için uyum sağlayacak sistemlere sahip değildir. Büyük makinelerde bu ayar mekanizmaları mevcuttur. Örneğin çok püskürtücülü Pelton türbinlerinde bazı püskürtücü girişleri kapatılarak debi ayarı yapılmaktadır. Cross-flow veya Francis türbinlerinde ayar kanatları vardır. Tek püskürtücülü Pelton türbininde ise iğne hareketiyle püskürtücünün kesiti değiştirilerek debi ve güç ayarı yapılmaktadır. Pelton ve Cross-flow türbinleri dizayn değerlerinin dışında farklı değerlerde de çalışmaları durumunda oldukça yüksek verim vermektedirler. Francis türbinlerinde kısmi yükler karşısında verim düşmektedir. Hatta Uskur türbinlerinde, tasarım debisinin % 80 ve üstü haricindeki debi bölgesinde çok düşük verim elde edilmektedir. Francis türbinleri büyük hidrolik sistemlerde oldukça popüler bir türbin olmasına karşılık karmaşık bir yapıya sahip olmaları ve kısmi yüklerdeki davranışı nedeniyle mikro hidrolik sistemlerde fazla kullanılmazlar. Büyük hidroelektrik sistemlerde 150 m brüt düşünün üzerinde Pelton türbini uygulaması yapılmaktadır. Mikro hidrolik sistemlerde daha alçak düşülerde de bu türbin kullanılabilir. Örneğin yüksek hızda dönmekte olan küçük çaplı bir Pelton türbini, 1 kw güç üretmek için 20 m nin altında düşülerde kullanılabilir. Yüksek güç ve düşük debide hız çok azalır bu da türbin boyutunu artırır. Aşağıdaki şekilde bir Pelton türbininin şematik hali görülmektedir. Güç artıkça bu tip türbinlerin çarkının çapı büyümekte ve türbin yavaş dönmektedir. Eğer çarkın çapı ve düşük hızı bir problem olarak kabul edilmezse Pelton türbini rahatlıkla alçak düşülerde kullanılabilir. 27

28 Şekil 9 Pelton Türbini Alçak düşü ve küçük güç ünitelerinde kullanılacak olan türbinlerin, merkezi sistemden bağımsız yerel kuruluşlarca işletilmesi nedeniyle bakım ve onarımlarının kolaylıkla yapılabilir olması çok önem taşımaktadır. Ayrıca, tesis aksamının da piyasadan kolay temin edilebilen parçalardan oluşması gereklidir. Bu açıdan Cross-flow türbinleri bu çalışma bölgelerinde çok avantajlıdır. Konstruksiyonları diğer bütün türbin tiplerine göre son derece basittir. Bu nedenle türbin, ucuz olarak küçük atölyelerde kısıtlı olanaklarla imal edilebilir. Türbin başlıca; giriş ağzı, çark ve gövdeden oluşmaktadır. Aşağıdaki bir cross-flow türbini görülmektedir. Giriş ağzı kaynak tasarımı, beton veya çok düşük debilerde tahtadan imal edilebilir. Döküm veya özel malzemeye gerek yoktur. Burada en önemli husus, giriş ağzının iyi bir yönlendirici olarak yapılmasıdır. Bunun için giriş ağzının her iki yan cidarı çark çevresel hızıyla 16 derece açı yapacak şekilde dizayn edilir. Ayar mekanizması olarak bir kolla kumanda edilebilen klape, kanat veya sürgü kullanılır. Bu türbinlerinde giriş ağzı içerisine yerleştirilmiş uygun kesitli bir ayar kanadı yardımıyla debinin tamamen de kesilmesi sağlanır. Böylece, ayrıca bir giriş vanasına da gerek kalmaz. Ekonomik ve emniyetli bir otomatik kontrol küçük tesislerde türbin tipinden ayrı, başlı başına bir sorundur. Debinin otomatik kontrolü pahalı bir çözüm olduğu için küçük santrallerde gittikçe daha az kullanılmaktadır. Çark, kaynak konstruksiyonu olarak yapılmaktadır. Çark içerisinden boydan boya mil geçirilebildiği gibi milli flanşlara da çarkı bağlamak mümkündür. Kanatlar, diğer türbin tiplerinde olduğu gibi dönük değil, silindirik borulardan kesilerek veya presle şekillendirilerek yapılır. 28

29 Şekil 10 Cross-flow Türbini Reaksiyon türbinleri aynı düşü ve debi değerinde aksiyon türbinlerinden daha hızlı döner. Burada kullanılan türbinler Francis, Uskur ya da Kaplan türbinleridir. Aşağıdaki şekilde bir Kaplan türbini ve bir Francis türbini görülmektedir. Şekil 11 Kaplan Türbini Kaplan türbinleri Francis türbinlerine nazaran daha hızlı dönerler. Bu büyük avantaj nedeniyle jeneratöre arada kayış kasnak veya dişli olmadan da direkt bağlanabilir, Francis türbinleri orta düşüler için Kaplan türbinleri ise alçak düşüler için daha ekonomiktir. Yapımları aksiyon türbinlerine göre daha zordur, bu nedenle mikro 29

30 hidrolik sistemlerde daha az kullanılmaktadır. Ayrıca bu türbinlerde kavitasyon 1 tehlikesi de vardır. Değişken debilerde de düşük verim verirler. Şekil 12 Francis Türbini Regülatörler türbin hızını kontrol etmek için kullanılırlar. Son yıllara kadar hidrolik sistemlerde kullanılan bütün regülatörler, türbine giden suyu ayarlayarak güç değişimi sağlamaktaydı. Regülatörün görevi ister mekanik ister elektriksel olsun türbin milindeki hızı ayarlamaktır. Daha fazla güce ihtiyaç duyulduğunda türbin girişine daha fazla su verilir, benzer olarak daha az güce ihtiyaç duyulduğunda ise türbin girişi kısılarak daha az miktarda suyun türbine girişi sağlanır. Kırsal bir bölgede elektrik üretiliyorsa senkronize jeneratör kullanılır. Jeneratörün frekansı ise jeneratörün hızına ve kutup sayısına bağlıdır. Örneğin 4 kutuplu bir jeneratör 50 Hz için devir/dk ile dönmelidir. Bu hızın artma veya azalması durumunda üretilen frekans da artar veya azalır. Hidrolik sistemde kullanılan regülatörler iki grupta incelenir. Bunlar geleneksel ve geleneksel olmayan regülatörlerdir. Geleneksel olanlar, yüksek standartta olup tüm sistem boyutlarında kullanılırlar. Karmaşık ve pahalıdırlar. Son zamanlarda küçük sistemler için daha fazla yük kontrol regülatörleri kullanılmaya başlanmıştır. Bunların yapısı çok daha basittir. Maliyetin düşük olması istenen bütün mikro hidrolik sistemlerde yük kontrol regülatörleri tercih edilir. Yük kontrolü bir elektronik cihaz olup kullanıcı yükünün değişmesinde dahi jeneratörde sabit bir elektrik yükü sağlar. Türbinde debi akış kontrol cihazına ve regülatör sistemine ihtiyaç duymaz. Türbin debisi sürekli aynı sabit değerinde tutulur. Yük kontrolü jeneratörde daima sabit bir elektrik yükünü garanti eder. Türbin çıkış gücü sabittir dolayısıyla hız da sabit olacaktır. Yük kontrolü, ana yük tarafından istenmeyen ikinci bir safra yükü sağlayarak sabit bir jeneratör çıkışı sağlar. Çalışma prensibi ise kısaca şu şekildedir: Daha az yüke ihtiyaç olduğu anda türbin hızı ve frekans düşmeye başlayacaktır. Bu durum yük kontrolü tarafından algılanacak ve ilave safra yükünü sağlamak üzere dirençler devreye girecektir. Böylece kullanıcı yükünün değişmesi durumunda da jeneratördeki toplam yük sabit kalacaktır. Yük kontrolü normalde frekansı veya voltajı sürekli ölçerek türbin 1 Kavitasyon: Akışın olduğu noktaların birinde, basıncın, sıvının buharlaşma basıncı altına düşmesinden dolayı, sıvının hal değiştirmesi nedeni ile özgül hacminin çok artması, ardından tekrar normal basınçlı bir yere geldiğinde, sıvı haline geri gelip birden bire çok fazla özgül hacim kaybetmesi ile oluşacak boşluğa hücum eden çevredeki sıvıların oluşturduğu darbenin adıdır (İTÜ Sözlük, 2007, Resmi İnternet Sitesi, 30

31 hızını kontrol edecektir. Bu sistemin en büyük avantajı ucuzluğu ve basitliğidir. Tamir ve hareketli parça gerektirmez. Proje Üniteleri ve Teknik Özelikleri Proje kapsamında Regülatör, Çökeltim Havuzu, İletim Kanalı, İletim Tüneli, HES yapıları inşa edilecek olup, ayrıca inşaat çalışmaları sırasında kullanılmak üzere Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali kurulacak olup proenin genel özellikleri Santral Kurulu Gücü... 16,82 MW m Firm Enerji GWh Sekonder Enerji GWh Yıllık Toplam Enerji GWh şeklinde olacaktır. Regülatör Regülatör 100 yıl yinelemeli taşkın pik debisi olan 113,10 m 3 /s ye göre boyutlandırılmıştır. Beton ağırlık tipinde tasarlanan yapının savağı iki kısımdan oluşmaktadır. Birincisi su alma yapısını da üzerinde barındıran tirol savak olup ikincisi taşkın debisini uzaklaştırmada kullanılmak üzere tasarlanan tehlike savağıdır. Farklı uzunluk ve kret kotlarından oluşan savak yapısının geçirebileceği debi hesabı su seviyeleri eşitlenerek yapılmıştır. Tirol savak aynı zamanda su alma yapısı görevini de üstlenmiştir. Tirol savak genişliğini su alma yapısı ebadı belirlemiştir. Tirol savak genişliği 22 m ve yanına 13 m genişliğinde kontrolsüz savak tasarlanmıştır. Tirol savak kret kotu 843,30 m ve işletme su kotu 843,50 m dir. Normal savağın kret kotu 843,50 m olup taşkın kotu 845,10 m ve talvegten yüksekliği 2,50 m dir. Tirol savak üzerinde yer alan su alma yapısı, maksimum 3m 3 /s lik debiye göre tasarlanmıştır. Su alma yapısının altında bulunan kronman kanalının taban kotu 841,59 ~ 841,37 m dir. Savak üzerinde tasarlanan su alma yapısı 22 m boyunda 2,21 m genişliğinde ızgara ile donatılmıştır. Izgara üzerinden kronman kanalına alınan sular daha sonra 2 m genişliğindeki kum tutucudan geçmektedir. Kum tutucu ızgaradan geçen iri danelerin alınmasını sağlamaktadır. Kum tutucuda biriken bu iri danelerin daha sonra yıkanması için savak üzerinde bir kapak yer almaktadır. Daha sonra kum tutucudan geçen sular kanal yardımıyla çökeltim havuzuna aktarılmaktadır. Regülatörün karakteristikleri özet olarak aşağıda verilmiştir. Tipi... Dolu Gövdeli Beton(Karma Savak) Regülatör Temel Kotu m Tirol Savak Talveg Kotu m Tirol Savak Kret Kotu ,30 m Tirol Kret Uzunluğu m Tirol Savak Temelden Yükseklik... 4,30 m Tirol Savak Talvegden Yükseklik... 2,30 m Kronman Kanalı Uzunluğu m Kronman Kanalı Taban Genişliği... 1,50 m 31

32 Kronman Kanalı Yüksekliği... 1,40 ~ 1,17 m Izgara Genişliği... 2,21 m Kontrolsüz Savak Talveg Kotu m Kontrolsüz Savak Kret Kotu...843,50 m Kontrolsüz Savak Temelden Yükseklik... 4,50 m Kontrolsüz Savak Talvegden Yükseklik... 2,50 m Maksimum Su Kotu...845,10 m Kontrolsüz Savak Kret Uzunluğu m Derivasyon Yapısı 1 Güvercin Regülatörünün inşası sırasında çalışma alanını kuruda tutacak bir derivasyon işlemi gerekmektedir. Bunun için akış yukarıda bir batardo inşa edilerek, su, sol sahilde yapılacak olan derivasyon kanalına çevrilecek ve buradan derive edilecektir. İnşaat tamamlandığında batardo kaldırılacak, derivasyon kanalı doldurulacaktır. Akış yukarı ve akış aşağı yatak düzenlemeleri yapıldıktan sonra regülatör sisteme alınacaktır. Derivasyon sistemi 5 yıl yinelemeli taşkın pik debisine boyutlandırılmış ve 10 yıl yinelemeli taşkın pik debisine göre kontrol edilecektir. Batardolar alüvyon üzerine oturtulacaktır. Su yüzü tarafı kil çekirdekli, zonlu olarak tasarlanmıştır. Batardo inşa edilmeden önce, alüvyonun üzerinde sıyırma kazısı yapılacaktır. Batardonun kret genişliği üzerinden servis yolu olanağı sağlamak amacı ile 4 m seçilmiştir. Şevleri 1,5 yatay 1 düşey şekilde kazılardan gelen kaya dolgu gereç ile inşa edilecektir. Balık Geçidi 10 Mart 1995 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Ürünleri Yönetmeliğinin 8. Maddesi gereği; regülatörlerin ve hidroelektrik santrallerinin kurulduğu yerlere su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi veya asansörlerin yapılması ve bunların devamlı olarak işler durumda bulundurulması mecburidir. Üreme ve beslenme göçü yapan, akarsu yatağında aşağı havzalardan mevsimsel olarak kaynak ve yan kollara hareketlenen balıklar, nehir üzerindeki yapılardan olumsuz etkilenmektedir. Nehir tipi HES ler veya barajların su tutma amaçlı yapıları bütün doğal göç sistemlerini olumsuz etkilemektedir. Özellikle üreme göçünün durması yada engellenmesi bütün doğal stokta yıkıma yol açmaktadır. Göç yollarının açık olması ve türün devamlılığını sürdürebilmesi için regülatörler üzerine balık geçitleri yapılmalı ve devamlı açık olarak işler durumda bulundurulmalıdır. Sonuç olarak; temiz ve çevre dostu enerji kaynakları olan yenilenebilir enerji kaynaklarının en üst düzeyde değerlendirilmesi, sürdürülebilir bir enerji kalkınması için gereklidir. Fakat bu enerjiyi üretirken sürdürülebilir sucul ekosistemin en az düzeyde etkilenmesi gerekmektedir. Bunun içinde nehir tipi hidroelektrik santrallerinin kurulmuş olduğu yerlerde; bırakılacak olan telafi suyu miktarına azami düzeyde önem gösterilmesi 1 Derivasyon tesisleri su yapılarında, suyu bir yerden başka bir yere taşımak için kullanılan tünel ya da açık kanal şeklindeki yapılardır (Vikipedi Özgür Ansiklopedi, 2007, Wikipedaia Resmi İnternet Sitesi, 32

33 göçmen balıkların üreme ve beslenme biyolojilerini yerine getirebilmeleri açısından menbaya doğru balık merdivenleri inşa edilmesi önem arz etmektedir 1. Balık geçitleri ile ilgili genel bilgiler aşağıda verilmektedir. Balık geçitleri akasulardaki canlı hayatın devamlılığını sağlayan regülatör, bent, baraj gibi tesislere kurulan su ve su canlıları iletim yoludur. (Kaynak: Fish Passage Barrier and Surface Water Diversion Screening Assestment and Prioritization Manual, Washington Department of Fish&Wildlife Habitat Program, Technical Application Division,1998.) Şekil 13 Çeşitli Balık Geçidi Fotoğrafları Üremeleri için gerekli koşullar (Suyun sıcaklığı, yumurtalara zarar verecek canlıların azlığı vs.) memba kısımlarında daha uygundur. Bu nedenle göç yollarına yapılacak ve suyun irtibatını kesen veya zayıflatan bent, regülatör, baraj gibi yapılara balık geçitleri yapılmalıdır 2. Dikey bağlanabilirlik, sucul türlerin farklı göç ihtiyaçlarını ekolojik yönden karşılamak için çok önemlidir. 1 Kaynak:SÜMAE YUNUS Araştırma Bülteni, 9:2, Haziran 2009 Nehir Tipi Hidroelektrik Santrallerinin Sucul Ekosistem Üzerine Etkileri Dr. Orhan AK, SUMAE

34 Balıklar ve su omurgasızları genellikle ana akıntı boyunca membaya göç eder. Balık geçidi girişi, membaya göç eden canlıların büyük bir bölümü tarafından bulunabilmesi için akıntının en yüksek olduğu nehir kıyısında konumlandırılmalıdır. Kıyıya yakın inşa edilerek, balık geçidi ile taban veya kıyı substratı kolayca birbirine bağlanabilir. Baraj ve bentlerin nehre köşegen biçimde yerleştirildiği ve taşan suyun savağın tamamından geçtiği durumlarda, membaya göç eden balıklar genellikle bent ile kıyı arasındaki dar açılı bölgede yoğunlaşır. Bu sebeple, balık geçidinin bu alana yerleştirilmesi gerekir. Şekil 14 Memba Mansap Arasındaki Dar Açılı Bölgede Yer Alan Balık Geçidi Balıklar, genellikle akıntının en güçlü olduğu yeri takip ettiğinden, su debisinin daha düşük olduğu eski nehir yatağında girmek yerine, mansap kanalı boyunca türbin çıkışına doğru yüzmeyi tercih eder. Su canlıları nehirlerde yönlerini bulurken akıntıdan faydalanırlar. Membaya doğru göç eden ergin balıklar, çoğunlukla akıntıya karşı yüzerler. Bununla birlikte, akışın en çok olduğu dönemde göç etmeleri gerekmez. Ancak yüzme kabiliyetine bağlı olarak kıyı boyuncada yüzebilirler. Göç yolu bir engelle kesilmişse, balıklar, barajın kenarlarından birine doğru yanal olarak kaçmaya çalışarak ileriden bir geçiş imkanı ararlar. Bu şekilde balık geçidinden gelen akıntıyı algılayarak kendilerini balık geçidine doğru yönlendirirler. Mansaptaki su kararkteristikleri (su hızı, türbülans derecesi), balık geçidinde oluşan çağırma akıntısını etkiler. Bu akıntının oluşturulduğu çağırma etkisi, ortaya çıkan akış hızına, açısına ve nehir debisinin balık geçidinden çıkan suyun debisinin oranına bağlıdır. Çağırma akıntısı,özellikle mansapta hedef türlerin tercih ettiği alanlarda algınabilir düzeyde olmalıdır. Bu kesimde balıklar giden su karakteristikleri nedeni ile yüzmek zorunda kalır. Balık geçidinden çıkan çağırma suyu hızı, 0,8 ile 2 m/s arasında olmalıdır. 34