KARS TARİHİ. Geçmişten Cumhuriyete

Transkript

1 KARS TARİHİ Geçmişten Cumhuriyete Doç. Dr. Selçuk URAL Doç. Dr. Jülide AKYÜZ ORAT Yrd. Doç. Dr. Nebahat ORAN ARSLAN Yrd. Doç. Dr. Akın BİNGÖL Yrd. Doç. Dr. Ş. Cem TUYSUZ KARS

2 KARS TARİHİ Geçmişten Cumhuriyete Bu Eser Kafkas Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri Komisyonu Tarafından Desteklenmiştir. Birinci Baskı Sertifika No. : ISBN: Fotoğraf: Prof. Dr. Burhan Özba Kapak Tasarımı: Uzm. Alpay Öztürk Baskı Eser Ofset ve Matbaacılık Saraybosna Cad. Altunalem Sitesi D Blok No. 1 ERZURUM Tel.: Fax : eserofset25@hotmail.com Copyright 2011 Bu kitabın bütün telif hakları yazarlarına aittir. Yazarların yazılı izni olmaksızın herhangi bir vasıtayla kısmen de olsa çoğaltılamaz. II

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... XV GİRİŞ... 1 KARS IN TARİHÎ COĞRAFYASI Kars Adı ve Anlamı Kür Boyu Kars Çayı ve Arpaçayı Boyu Aras Boyu... 5 BİRİNCİ BÖLÜM ESKİÇAĞDA KARS... 6 A- PREHİSTORİK (TARİH ÖNCESİ) ÇAĞLAR PALEOLİTİK ÇAĞ Yerleşmeler Ağzıaçık Anı ve çevresi: Cilavuz/Susuz: Tombultepe: Borluk Deresi: Kurbanağa Mağarası: Yazılıkaya: MEZOLİTİK ÇAĞ: Yerleşmeler: Hasçiflik Köyü: NEOLİTİK ÇAĞ Kurbanağa Mağarası: Gökçeli Köyü: KALKOLİTİK ÇAĞ III

4 4.1 Yerleşmeler: Mısır Dağı: Sazkara Köyü: TUNÇ ÇAĞI Yerleşmeler Dündartepe: Kale B- HİTİTLER VE DOĞU ANADOLU BÖLGESİ İLE İLİŞKİLERİ C- URARTU DEVLETİ DÖNEMİ URARTU DEVLETİNİN KURULUŞ DÖNEMİ URARTU KRALLIĞI NIN DIŞ POLİTİKASI VE KARS Sarduri I İşpuini Menua Argişti I Sarduri II Rusa I Argişti II ve Sonrası D- MED VE PERS DÖNEMİ E- ARAŞTIRILAN MERKEZLER KARS SARIKAMIŞ Toprakkale Kız Kalesi Yoğunhasan (Karapınar) Kalesi Yoğunhasan Kaya Mezarı Kırankaya (Asboğa) Kalesi Taşlıgüney Kalesi ve Kaya Odaları Micingert (İnkaya) Kalesi IV

5 1.1.8 Zivin (Süngütaşı) Kalesi Sırataşlar Kalesi Köroğlu Kalesi Düzmeşe Obsidyen Merkezi SELİM Yumrutepe Kalesi Gevenli Yerleşmesi Tilkitepe Yerleşmesi SUSUZ Kayalık Kalesi (Mindivan) KAĞIZMAN Keçivan Kötek IĞDIR Küllütepe Höyük Kız kalesi Kurgan (Kurugan) Kalesi Deliklitaş Kalesi Karakoyunlu Kalesi Aktaş Kalesi Karakale Kalesi ve Yerleşmesi Sürmeli Kalesi Kasımıntığı Kalesi, Nekropolü ve Yerleşmesi Göktaş Kaya Mezarı ve Nekropol Alanı ARDAHAN ÇILDIR Akçakale Beşiktepe Kunduzhev V

6 3.1.4 Adalar Peyhler Mevkii Şeytan Kalesi Yıldırım Tepe Sengertepe Kalesi Karasal Höyük Topyolu Mezar Alanı Sınırortası Kalesi HANAK Ortakent Kalesi/Sukavuşumu Kalesi (Morev mevkii) İKİNCİ BÖLÜM ORTAÇAĞDA KARS VE ÇEVRESİ A- KARS VE ÇEVRESİNDE SELÇUKLU- BİZANS-GÜRCÜ MÜCADELESİ Selçuklu Öncesi Kars a Yönelik Akınlar Çağrı Beyin Anadolu Seferi Doğu Anadolu ya Bağımsız Türkmen Akınları Selçuklu Öncesi Bizans ın Doğu Anadolu Politikası Tuğrul Bey Dönemi Anadolu Fetihleri ve Kars İbrahim Yinal ve Kutalmış ın Anadolu ya Gönderilmeleri Pasin (Basean) Savaşı Kutalmış ın Kars ve Çevresindeki Faaliyetleri Tuğrul Bey in Doğu Anadolu Seferi ve Kars Tuğrul Bey in Katılmadığı Akınlar Alp Arslan Devri Alp Arslan ın Doğu Anadolu ve Kafkas Seferi Şehzade Melikşah ın Akınları Anı nın Fethi VI

7 15- Alp Arslan ın Kars ı Tabiyet Altına Alması Selçuklu Komutanlarının Anadolu Akınları Bizans ın Durumu Kafkaslar ın Siyasi ve Askeri Durumu Alp Arslan ın II. Kafkas Seferi Melikşah Devri Anı Şeddadoğulları Hükümeti Sultan Melikşah ın Ölümünün Kars ve Çevresine Etkileri Gürcü Kıpçak İttifakı Gürcü Selçuklu Mücadelesi ve Anı nın Gürcülere İltihakı Emir Fadlûn un Anı yı Fethi B- BÜYÜK SELÇUKLU SONRASI KARS VE ÇEVRESİNDE HAKİMİYET MÜCADELESİ Irak Selçuklu Devletinde Meydana Gelen Siyasi Gelişmeler Anı Emiri Fahreddin Şeddâd - İzzeddin Saltuk Mücadelesi Anı Şehrinin Gürcü Kralı III. Giorgi Tarafından Alınması Selçuklular ın Anı yı Gürcülerden Alması Gürcüler in Anı yı İşgâli Gürcü Kraliçesi Tamara Dönemi ve Kıpçak Göçü Tamara Dönemi Gürcü- Azerbaycan Atabeyliği İlişkileri ve Gürcülerin Kars- Erzurum Civarındaki Faaliyetleri Anadolu Selçuklu Devleti nin Saltuklu Beyliği ne Son Vermesi Gürcülerin Kars Emirliğini Ele Geçirmesi ve Ahlatşahlar Üzerine Seferi C-ANADOLU SELÇUKLU HARZEMŞAH MOĞOL İLİŞKİLERİ Harzemşahlar-Moğol Mücadelesi Moğollar ın Güney Kafkasya yı İstilası Celâleddin Harzemşah ın Güney Kafkaslar ve Doğu Anadolu ya Gelişi Harzemşah - Gürcü Mücadelesi Celâleddin Harzemşah ın Tiflis i Ele Geçirmesi VII

8 6- Celâleddin Harzemşah ın Kars ve Anı yı Kuşatması Celâleddin Harzemşah ile Alâaddin Keykubâd Arasındaki Münasebetler Celâleddin Harzemşah ın Ahlat Muhasarası Yassı Çimen Savaşı Anadolu Selçuklu Devleti nin Erzurum u İlhakı Moğollar ın Doğu Anadolu ya Akınları ve Alâaddîn Keykubâd ın Gürcü Seferi Kars ta Moğol Dönemi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YENİ VE YAKINÇAĞ DA KARS IN SİYASİ, SOSYAL VE İKTİSADİ TARİHİ A- OSMANLI FETHİNDEN RUS İSTİLASINA KARS Kars ın Fethi; Osmanlı- Safevi Mücadelesi Fetihten Sonra Kars ta Osmanlı Düzeni Osmanlı-Rus Mücadelesinde Kars İki Savaş İki Yıkım (1855 Kars Kuşatması, Osmanlı-Rus Harbi) Sınır Hadiselerinden Kesitler Rus Yönetiminde Kars ( ) Osmanlı Kroniklerinde Kars B- KARS IN SOSYAL YAPISI Tarihî Süreçte Nüfusta Yaşanan Değişimler Kars ta Etnik Unsurlar Vakıflar C- KARS IN EKONOMİK YAPISI Kars ın Genel İktisadî ve Malî Durumu Ticarî Hayat İmar Faaliyetleri D- SEYYAHLARIN GÖZÜYLE KARS VIII

9 E- TANZİMATIN KARS A YANSIMASI F. FETİHTEN İŞGALE KARS MÜLKİ YÖNETİCİLERİ Kars ta Mülki Yapı ve Tarihi Süreçte Yaşanan Değişim Mülki Uygulamalardan Bazı Kesitler Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri Dulkadirli Ali Bey (1534 -?) Kazan Bey ( ) Dulkadirli Şah Mehmet Bey ( ) Mehmet Paşa ( ) Yusuf Bey (1578 -?) Deli Hızır Paşa (1580 -?, ?) Vezir Ali Paşa (1582 -?) Sarızâde Mehmet Paşa ( ) Sinan Mehmed Paşa (Sofu, ) Hüdaverdi Paşa (1595 -?) Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri Osman Bey (1604 -?) Sefer Paşa (1616 -?) İbrahim Paşa (Bıçakçı, 1628/29 -?) Şeyhi Paşa (1635 -?) Mustafa Paşa (Ketağaç, 1640/ ) Dilâver Paşa (Koca, ) Mustafa Paşa (Bıyıklı, 1648) Mehmet Paşa (Dizdarzâde, ?) Seyyid Yusuf Veli Paşa ( ) Arslan Mehmet Paşa (1664? 1680) Cafer Paşa (Büyük,? 1684) Ahmet Paşa ( ) Hüseyin Paşa (Dizveren-Sarı, 1692/93 -?) IX

10 Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri İsmail Paşa (Başı Dumanlı, ) Mustafa Paşa (Kara, ) Veli Paşa ( ) Mehmet Paşa (Tuz, 1727/28 -?, 1734/35 -?) Ali Paşa (Genç, 1731/ ) Hüseyin Paşa (Abdulcelilzâde, , ) Yusuf Paşa ( ) Abdurrahman Paşa (Sarı, ) Mehmet Paşa (1765/ ) Mehmet Paşa (Sarızâde, 1766/67 -?) Abdi Paşa (Koca, ) Ali Paşa (Hacı, Mart-Mayıs 1768) Ahmet İzzet Paşa (1774 -?) Mustafa Paşa (Yazıcızâde, ) Mustafa Paşa (Seyyid, 1784) Süleyman Paşa (Abdulcelilzâde, ) Nu man Paşa (Abdulcelilzâde, ?, ) Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri Hatunoğlu Mehmet Paşa ( ) Şerif Mehmet Paşa (1807?) Mahmut Paşa (Sert, ?, ?) Hüsrev Mehmed Paşa (1818 -?) Ali Paşa (Hâfız, ) Hüseyin Paşa (Kut, ?) Ahmet Paşa (Müftüzâde, Ocak 1824) Osman Paşa (Şeyhzâde 1831-?) Sadık Paşa (1836/ ) İskender Paşa ( /40) X

11 Yusuf Paşa ( ) Sırrı Mehmet Paşa (1844 -?) Takiyeddin Mehmet Paşa (Müderriszâde, ) Osman Paşa ( ) Abdüllatif Paşa (Mart 1853 Temmuz 1854) Sırrı Paşa ( ) İsmail Paşa (1855 -?) Mehmet Vâmık Efendi ( ) Hacı Süleyman Faik Ağa Said Paşa ( ) Süleyman Rüştü Bey ( ) Mustafa Şefik Paşa ( ) Hilmi Bey (Uran ) G- SALNAMELERDE KARS IN MÜLKİ TEŞKİLATI Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı Kars Kazası Şüregel Kazası Zaruşad Kazası Kağızman Kazası Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı Kars Kazası Şüregel Kazası Zaruşad Kazası Kağızman Kazası Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı Kars Kazası Şüregel Kazası Zaruşad Kazası Kağızman Kazası XI

12 Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı Kars Kazası Şüregel Kazası Zaruşad Kazası Kağızman Kazası Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı Kars Kazası Şüregel Kazası Zaruşad Kazası Kağızman Kazası H. SALNAMELERİN DİLİYLE KARS Tarım Hayvancılık Madencilik Ormanlar Mamulât ve Mensucat Nüfus Mahalleler Sosyal Müesseseler DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDAN CUMHURİYETE KARS A- BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARI Kara Günlerde Kars Birinci Dünya Savaşı nda Kafkas Cephesi Birinci Dünya Savaşı nda Elviye-i Selâse Sarıkamış Harekâtı Seferberlik Günleri Köprüköy ve Azap Muharebeleri XII

13 4.3. Türk Harekâtı ve Sonuçları Muharebelerin Basındaki Yankıları Vilayât-ı Şarkiye ve Elviye-i Selâse nin Kurtuluşu Vilayât-ı Şarkiye nin Kurtuluşu Elviye-i Selâse nin Kurtuluşu Kurtuluştan Mondros a Elviye-i Selase de Yaşanan Sorunlar Mülki Teşkilatın Tesisi Ahalinin Şikayet ve Beklentileri B- MÜTAREKE DÖNEMİ Mondros Mütarekesi ve Kafkasya İngiltere nin Politikası Müzakerelerde Kafkasya ve Kars ın Durumu Osmanlı Devleti nin Bütünlüğü Sorunu Ermenistan ın Silahlandırılması Osmanlı Devleti nin Elviye-i Selâse Politikası Basında Türk-Ermeni İlişkileri ( ) Osmanlı Belgelerinde Ermeni Mezalimi C- MİLLİ MÜCADELE YILLARI Milli Mücadele de Kars ve Ardahan Birinci Safha (30 Ekim Ocak 1919) İkinci Safha (13 Ocak -13 Nisan 1919) Üçüncü Safha (13 Nisan Eylül 1920) Milli Mücadele de Ermeni Sorunu Ermeni Azınlığı ve Muhacir Sorunu Türkiye nin Ermenistan Politikası Türkiye nin Girişimi ve Sovyet Rusya daki Yankısı Türk Harekâtı ve Ermenilere Yapılan Muamele Ermenistan Ordusu nun Neden Olduğu Tehdit Kars Antlaşması /Türkiye nin Kafkasya Politikası XIII

14 3.1. Milli Mücadele Yıllarında Türk-Sovyet İlişkileri Kars Konferansı nın Hazırlık Safhası TBMM de Kars Konferansı na İlişkin Görüşmeler Konferansın Açılışı ve Heyetler Arası Çalışmalar Batum, Nahçıvan ve Diğer Meseleler KAYNAKLAR İKİNCİ BÖLÜM KAYNAKÇASI EKLER XIV

15 ÖNSÖZ Kars, doğal sınırları itibariyle Rusya, İran ve Kafkasya ve Karadeniz havzası arasında fevkalade stratejik bir noktada bulunmaktadır. Bu nedenle Urartu dan Osmanlı Devleti ne kadar sayısız gücün hakimiyet mücadelesine sahne olmuştur. Bölgeye hakim olan her devlet ve kavim bölgede maddi ve manevi izler bırakmıştır. Aynı zamanda insanlığın ortak mirası sayılan bu eserler, Kars ve çevresini tarih, arkeoloji ve edebiyat bilimleri açısından zengin ve bir o kadar araştırılmaya mazhar merkezlerden biri haline getirmiştir. Coğrafi ve siyasi tarih itibariyle Kars, pek çok ilklere tanıklık eden şehirlerden biridir. Zira milattan önceki asırlarda Turani kavimlere ve bunlar içinde sayısız Türk boyuna ev sahipliği yapmıştır. Şehre adını veren Karsak lar bunlardan biridir. Selçuklu sultanlarından Alparslan Anadolu nun kapısını Kars ı fethederek açmıştır. Bu fetih olmasaydı bugün Türkiye den söz etmek mümkün olmayacaktı. Doğu-batı ve kuzey-güney istikametlerinde son derece kıymetli bir konuma sahip olan Kars, elinde bulunan devlete büyük imkanlar ve fırsatlar doğurduğundan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi ve Osmanlı gibi Türk hanedanları için vazgeçilmez olmuştur. Osmanlı idaresine geçtikten sonra şehir, bir yandan büyürken diğer yandan da kuzeydoğu ve doğu yönündeki fetihler için önemli bir ikmal merkezi haline dönüşmüştür. Rus işgaline uğradığı tarihe kadar stratejik konumundan bir şey kaybetmediği gibi, Anadolu nun istilası noktasında önemli bir köprü başı olarak nitelendirilmiştir. Mondros Mütarekesi ni takiben Anadolu daki ilk milli teşkilatlar ve akabinde ilk milli hükümet/cumhuriyet bu topraklarda doğmuştur. Kars İslam Şurası ve Cenubî Garbi Kafkas Hükümeti, adeta Milli Mücadele nin habercisi ve timsali olmuştur. Kars ın siyasi, sosyal ve kültürel geçmişi onun Türk tarihindeki yerini ve önemini ortaya koymaktadır. Söz konusu çalışma bu iddiayla kaleme alınmıştır. Başka bir ifadeyle amacımız arşiv ve birinci elden kaynaklarla Kars ve çevresinin siyasi, sosyal ve kültürel geçmişini imkanlar nisbetinde gün güzüne çıkarmaktır. XV

16 Bu çalışma alışılagelmiş bir şehir tarihi kitabı değildir. Zira şehri doğrudan ilgilendiren olaylar ve kişilerin yanı sıra Kars ın coğrafi konumundan kaynaklanan pek çok bölgesel gelişmeye ve olaya da yer verilmiştir. Ancak bu şekilde Kars ın ve yakın çevresinin tarihsel geçmişi, kültür ve medeniyet dünyasındaki yeri aydınlatılabilir ve anlaşılabilir. Kitabın elbette eksikleri söz konusudur. Eksiklerinden ziyade içindekileriyle yeni araştırmalara ışık tutacağına duyduğumuz inanc eleştirilere göğüslememizi kolaylaştırmaktadır. Kitap, araştırma aşamasından, yazım ve basım aşamasına kadar Kafkas Üniversitesi Rektörlüğü tarafından bilimsel araştırmalar projesi kapsamında desteklenmiştir. Bundan dolayı emeği geçen herkese sonsuz teşekkürlerimizi sunarız. Prof. Dr. Selçuk Ural Kars, 2011 XVI