SELANİK MERKEZLİ TURAN GAZETESİNE GÖRE I. DÜNYA SAVAŞI NIN İLK GÜNLERİ

Transkript

1

2

3

4

5 SELANİK MERKEZLİ TURAN GAZETESİNE GÖRE I. DÜNYA SAVAŞI NIN İLK GÜNLERİ Fiziki Özellikler: Melih AKDENİZ A. Galip ALÇITEPE Selanik merkezli çıkmaya başlayan Turan gazetesinin nüshaları, bugün İzmir Milli Kütüphanesi Çankaya Kent Arşivi nde A-422 ve A-119 tasnif numaraları ile iki cilt halinde bulunmaktadır. Bu ciltlerin kapsadığı dönemlere bakacak olursak: A-422 tasnifli ilk cilt 11 Teşrin-i Sani 1914 tarihinden başlayıp 11 Mayıs 1915 tarihinde sona ermektedir ( numaralı sayılar). A-119 tasnifli ikinci cilt ise 12 Mayıs 1915 ile 19 Teşrin-i Sani 1915 tarihleri arasındaki dönemi kapsamaktadır ( numaralı sayılar). Özetle Turan gazetesinin toplam 369 sayısı İzmir Milli Kütüphanesi Çankaya Kent Arşivi nde araştırmacıların hizmetine açıktır, yalnız bu sayılar içinde az da olsa noksanların olduğunu belirtmemiz gerekir. İncelediğimiz ilk sayıdaki künyeden anlaşıldığı üzere ulaştığımız nüshalar gazetenin 5. senesi ve 1091 numaralı sayısından itibaren başlamaktadır. Ancak bu döneme kadar çıkmış olan sayılara İzmir Milli Kütüphanesi nde rastlanamamıştır. Diğer sayılar hakkında genel bir bilgi verebilmek amacıyla Ankara Milli Kütüphanesi Süreli Yayınlar Katalogu da araştırma sırasında incelenmişse de gazetemiz ile ilgili herhangi bir kayda ulaşılamamıştır. Biz de bu bağlamda gazetenin fiziki yapısı ile ilgili genel bilgileri incelediğimiz iki cilt üzerinden değerlendirmek zorunda kalmış bulunuyoruz. Gazetenin ilk cildindeki (A-422) boyutları 46 cm uzunluk ve 31 cm genişlikte ve sabittir. İkinci ciltte ise dönem dönem değişik ebat ve kalitede kâğıt yapısıyla karşılaşılmıştır. Buna örnek olarak gazete sayıdan (12 Mayıs 1915) itibaren 63 cm uzunluk 46 cm genişlikte çıkarken 1284 numaralı sayıdan (27 Mayıs 1915) itibaren ise değişik sürelerle 56 cm uzunluk 46 cm genişlik ile tabldot boyda yayınlanmıştır. Bunun gibi gazetenin sayfa sayısı da zaman zaman farklılıklar göstermektedir. İlk ciltte gazete 2 yaprak 4 sayfa olarak çıkarılmasına rağmen özellikle Temmuz 1915 ten itibaren sayfa sayısının 1 yaprak 2 sayfaya düştüğünü gözlemliyoruz. Bu şekilde bir sayfa sayısı ve kâğıt kalitesi düşüşünde savaş şartlarından doğan ekonomik sorunlar ve kâğıt bulma probleminin etkisi büyüktür, bu yüzden savaş günlerinde yayınlanmış olan Turan da bu tip eksikliklerin görülmesi normaldir. Çalıştığımız süre içerisinde ise ebatlarda yahut sayfa sayısında herhangi bir değişiklik yoktur. Okt., Celal Bayar Üniversitesi Rektörlük A.İ.İ.T Okutmanı Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi F.E.F Tarih Bölümü T.C Tarihi A.B.D Öğretim Üyesi ~ 1 ~

6 Fiyat bağlamında Turan ın bu dönemde sabit fiyatla çıktığını görüyoruz. Buna göre yurtiçi abone için aylık 10, üç aylık 27, altı aylık 50 ve senelik 90 kuruşluk bir fiyat belirlenirken; yurtdışı abonelikte bu fiyatlar (aylık yoktur), üç aylık 50, altı aylık 90 ve senelik 108 kuruş olarak karşımıza çıkmaktadır. Biz çalışmamızda Turan gazetesinin 11 Teşrin-i Sani (Kasım) 1914 tarihli ve 1091 numaralı sayısından 27 Kanun-ı Evvel (Aralık) 1914 tarihli ve 1137 numaralı sayısına kadar olan 46 günlük kısmını tarayarak, burada I. Dünya Savaşı na yönelik haberler üzerinde durduk. Toplamda 399 adet haber başlığı incelenmiş ve bibliyografyamıza dâhil edilmiştir. Yazar Kadrosu: Gazetede çok çeşitli yazarların yazılar yazdıklarını görmekteyiz. İncelediğimiz dönem için ise: Hamdullah Subhi (Hamdullah Suphi Tanrıöver ), Yunus Nadi (Yunus Nadi Abalıoğlu ), Mehmed Ali Tevfik, Ali Cânib, Ahmed Rasim, Köprülüzade Mehmed Fuad (Mehmet Fuat Köprülü ), İbn-i Abidin (1117 numaralı sayıdan itibaren Abidin Oğlu imzası ile), Mehmed Rauf, Hüseyin Ragıb, M.A. (Mim. Ayn.), R.S. (Rı. Sad.) gibi isimleri zikretmek mümkündür. Bunlardan R.S ve M.A müstear isimlerini kullanan yazarların gerçek isimlerine; bu konuda başvuru eserlerinden Nurullah Çetin in Takma (Müstear) İsimler Sözlüğü gibi kaynaklarda aramamıza rağmen ulaşamadık. Bunların dışındakiler ise genel manada dönemin tanınmış yazarlarından oluşmaktadır. Yazarlar içerinde özellikle R.S ve Hamdullah Suphi siyasi konularda yazılara önem verirlerken diğer yazar kadrosu ya sosyal ve kültürel yazılar yazmış yahut bir iki günlük bir konu değerlendirme yazıları ile gazeteye katkı sağlamışlardır. Haberlerin İncelenmesi: İncelemiş olduğumuz 399 başlıktaki yazılar içerisinde 54 ünün yazarı belli iken geriye kalan 345 i haber başlığı altında ve imzasız çıkmıştır. Haberlerin ayrıca alt başlıklarına bibliyografyada yer verilmemiş olup ana başlıktaki haberler ile doğrudan alakaları yüzünden bu şekilde geçilmiştir. Mesela bibliyografya incelendiğinde bazı sayfalarda hiç başlığın olmadığı görülecektir, bunun da sebebi özellikle Avrupa Harbi ve bazen de Türkiye İtilaf-ı Müselles Muharebesi başlıklı haberlerin herhangi bir alt başlığa girmeksizin ayrıntılı bir şekilde savaşla ilgili bilgilere yer vermesidir. Bunun dışında ise genel olarak dördüncü sayfada karşımıza çıkan Son Haberler, Hususi Haberlerimiz ve Hususi Telgraflarımız başlıkları I. Dünya Savaşı nın gidişatı ile ilgili önemli haberleri içerdiğinden buradaki alt başlıklara bibliyografyada yer verilmiştir. ~ 2 ~

7 İncelediğimiz bu 399 haberin 314 tanesi direkt olarak I. Dünya Savaşı ile ilgili haberlerden oluşmaktadır ki bu da yaklaşık %80 lik bir orana karşılık gelmektedir. Haberlerin genel içeriğini; cephelerin durumunu yansıtan, İtilaf ve İttifak devletlerinin siyasal ve askeri vaziyetlerini anlatan, kazanılan zaferlerin aktarıldığı, yapılan askeri harekâtların ayrıntılarını veren yazılar oluşturmaktadır. Özellikle ilk sayfada yer alan haberlerin resimli yahut çizimli olarak yayınlanması dikkat çekmektedir. Çizilen resimlere bakıldığında ise genel olarak, güçlü İttifak askerleri tarafından bir şekilde ezilmiş yahut kaçan İtilaf askerlerinin tasvirlerinin yoğunlukta olduğu görülür. Bu gibi okuyucu üzerinde olumlu tesir verecek resimlendirmelere, incelediğimiz sayılar içerisindeki en güzel örnek 16 Teşrin-i Sani 1914 tarihli sayıda çıkan Batum a doğru zafer hatveleri başlıklı haberin resmidir diyebiliriz. Bu çizimde Kafkasya coğrafyası üzerinde kılıcını çekmiş bir şekilde taarruz eden bir Türk süvarisi ve onun önünden telaş içinde kaçan bir Rus askeri görülmektedir. Şunu da belirtmek gerekir ki yukarıda vermiş olduğumuz rakam ve orana köşe yazarlarının savaşla ilgili yazıları dâhil değildir, yaşanılan dönem düşünüldüğünde ve yazılar incelendiğinde pek çok köşe yazısının da savaşla ilgili olduğu ortaya çıkar. Bu gibi yazılara en iyi örnekler Hamdullah Suphi ve R.S tarafından kaleme alınan köşe yazılarıdır. Bu yönden bakıldığında ise gazetenin incelemiş olduğumuz sayılarında Büyük Savaş ile ilgili konuların, yazıların %90 lık kısmını oluşturduğunu söyleyebiliriz. Bu yüksek oran elbette ki savaşan bir ülkede yayınlanan Turan gazetesi için normaldir ancak gerek dönemin genel bakışını ve gerekse olaylar karşısındaki fikir yapısını göstermesi açısından önemlidir. Turan Gazetesi nin bizim için esas önemli tarafı, Balkanlardaki havayı yansıtan bir gazete olmasından kaynaklanmaktadır; Abidin Oğlu nun düzenli olarak yazdığı Bulgaristan Mektubu yahut Makedonya, Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya ile ilgili detaylı köşe yazıları, savaşın bu bölgedeki gidişatının incelendiği haber ve yorumlar; I. Dünya Savaşı nın Balkanlarda terk ettiğimiz topraklarda nasıl karşılandığını anlatması açısından fikir vericidir. Sonuç: Tipik olarak I. Dünya Savaşı dönemini yansıtan bir gazete halinde karşımıza çıkan Turan ı diğer gazetelerden Rumeli coğrafyasına özel bir şekilde eğilmesi ayırt eder. Yukarıda da bahsettiğimiz ve bibliyografyada dikkati çeken pek çok yazı üzerine böyle bir çıkarımda bulunmanın doğru olduğunu söyleyebiliriz. Bu bağlamda gazetenin tam anlamıyla incelenmesi hatta bir Yüksek Lisans tezi olarak araştırılıp değerlendirilmesi hem bu gazetenin ve Rumeli coğrafyasının bu yıllarda arka arkaya yaşanan önemli olaylar karşısındaki duruşunu anlamamıza yardımcı olacak hem de Rumeli deki basın tarihimizin aydınlatılması yolunda önemli bir adım teşkil edecektir kanaatindeyiz. ~ 3 ~

8 Bunun haricinde gazetedeki diğer haberlere ve yorumlara baktığımız zaman sürekli olarak muvaffakiyet ve muzafferiyetlerden bahseden, buna karşın bir takım yolunda gitmeyen işlerden hiç bahsetmeyen, basit manada halk üzerinde iyi tesir yaratacak yazılı propaganda malzemesi olarak kullanılan haberlerin yoğunluğu göze çarpmaktadır. Bu bağlamda açık bir şekilde ortaya çıkmasa da gazete ile ilgili bir başka durum; gerek tesis edildiği şehir, gerek yayınlandığı coğrafya, gerek yazar kadrosu ve gerekse yayınlanan haberlerin veriliş tarzı gibi veriler incelendiğinde Turan ın İttihatçı gelenekten gelen bir gazete olduğunu söyleyebilecek olmamızdır. GAZETESİ BİBLİYOGRAFYASI Beşinci Sene Tesis: Selanik 325 Müdür-i Mesul: Nebizade Ahmed Hamdi ~ 4 ~

9 Basım aşamasında fazla yer işgal etmemesi için bibliyografya bölümü 7 punto ve 3 sütun olarak hazırlanmıştır. 13 Teşrin-i Sani 1914 sayılı Turan ~ 5 ~

10 Batum a doğru zafer hatveleri ~ 6 ~

11 BALKAN SAVAŞLARI NDAN ANADOLU YA SAMSUN DA BİR ARNAVUT KÖYÜ: ÇİĞDEM Mehmet KÖSEOĞLU Gazi Osman Paşa Üniversitesi Tarih Öğretmeni/ Yüksek Lisans Öğrencisi Balkan Savaşları Osmanlı Devleti ne göç olaylarının yoğun olarak yaşandığı bir devri kapsar. Karadağ, Sırp, Bulgar, Yunan saldırılarına maruz kalan Rumeli Türkleri nin yanı sıra bu göç yolculuğunda Arnavut halkı da yerini alır. Bu çalışmada, Balkan Savaşları nın doğurduğu zorunlu göçe maruz kalan bir Arnavut köyünün, savaştan Anadolu ya göç hikayesi sözlü tarih ekseninde hem Çiğdem köyü halkı hem de akrabaları olan Amasya ili Merzifon ilçesi Çamlıca köyü halkı ile yapılan görüşmelerin sonuçlarıyla ele alınıp; halkın ağzından dile getirilecektir. Samsun un Kavak ilçesine bağlı Çiğdem köyünde yaşayanların köye geldikleri dönemdeki sosyal durumu, yaşantıları sürecinde ilk başta geçici iskânda yerleştikleri köyler olan Artuklu, Seyitali, Sıralı da durumları ve en son olarak da Çiğdem köyüne ait Nüfus Esas Defterleri incelenerek; gelen ailelerin Kosova ve Sırp topraklarından hangi bölgelere ait olduğu ortaya konulacaktır. Son bölümde de Çiğdem köyünde yaşayan ailelerin göçten bugüne sosyo-kültürel yaşamlarına değinilecektir. Anahtar Sözcükler: Çiğdem Köyü, Arnavut, Kosova, Balkan Savaşları, Sırplar GİRİŞ 08 Ekim 1912 de Karadağ, 17 Ekim 1912 de Bulgaristan ve Sırbistan, 19 Ekim 1912 de Yunanistan ın Osmanlı Devleti ne savaş ilan etmesiyle başlayan Balkan Harbi; tarihte siyasî, sosyal, kültürel ve ekonomik etkenler yönünden birçok değişime zemin hazırlayan bir dönemin başlangıcını teşkil eder. Osmanlı Devleti nin Balkan topraklarında dört devlet karşısında ağır yenilgiler alması ve geri çekilmesi, devletin terk etmek zorunda kaldığı bölgelerde düşman askerî kuvvetlerinin uygulamaları; halkın sorunlarla baş başa kalmasına neden oldu. Balkanlar da yaşanan göç olgusunda; istilalar, yağma, talan, şekavet hareketleri ve bunun yanı sıra; katliam ve baskılara maruz kalma halkın zorakî göç etmesine vesile oluşturan unsurlar olurken; göç hareketi ise yeni sorunlara gebe bir halde umutumutsuzluk ikileminde mağduriyetlerin habercisi konumundaydı. Halk için en iyi karar; zor yolu seçmek olacaktı. Tarlasını, evini, mallarını, hayvanlarını ve en önemlisi hısım ~ 7 ~

12 ve dostlarını terk etmek onların deyimiyle gavur elinde kalmaktansa daha mantıkî bir yol olarak gözüküyordu. Balkan Harbi sırasında Sırp ve Karadağ baskılarına dayanamayıp yaşadıkları bölgeyi terk etmek zorunda kalan toplumlardan birisi de Kosova vilayetinde yaşayan Müslüman Arnavutlar idi. Meşrutiyet in ilan edildiği yıl 1908 de Kosova; km2 yüzölçüme, nüfusa sahiptir. Mülkî yapısı ise 6 sancak 32 kaza 48 nahiye, 3251 köyden oluşur. KOSOVA VİLAYETİ ÜSKÜP SANCAĞI PRİŞTİNE SANCAĞI SENİCE SANCAĞI TAŞLICA SANCAĞI İPEK SANCAĞI PRİZREN SANCAĞI Üsküp Merkez Priştine Merkez Senice Merkez Taşlıca Merkez İpek Merkez Prizren Merkez Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza İştib Vulçetrin Kulaşin-i Prepol Yakova Loma Zir Kratova Mitroviçe Akova Tergovişte Kalkandelen Radovişte Gilan Yenivaroş Brana Gostivar Kumanova Preşova Gosine Planka Yenipazar Koçana Orhaniye Osmaniye Köprülü (Öztuna, s.1113) 1906 nüfus sayımında Kemal Karpat, Kosova nın nüfusunu olarak verirken tablosunda Üsküp ve Taşlıca sancaklarını yansıtmamaktadır. (Karpat, s ), yılları nüfusu konusunda Halaçoğlu ise; Kosova vilayetinin nüfusunu müslüman, Rum, Bulgar, Ulah ve Sırp halkından olmak üzere olarak belirtirken (Halaçoğlu, s.9) aynı rakamlara yakın ifadeyi Mccarthy eserinde; olarak verse de (McCarthy, s.144); kaynakların etnik dağılımında bariz farklılıklar söz konusudur. Sonuçta Kosova nüfusu 20. yüzyılın başlarında 1 milyona yakın olup, çoğunluğu Müslümanların oluşturduğu bir bölgeydi. Balkan Harbi nde Sırplar hiçbir mukavemet görmeksizin General Jankovitch emrinde Ekim 1912 de bütün Kosova sahrasını işgal ettiler. Osmanlı ordusu güneye doğru çekilirken yalnız Priştine sancağı kendini savunabilmişti. Sırp kuvvetleri Priştine den ~ 8 ~

13 sonra ikiye ayrılarak bir bölümü Orhaniye, diğeri Gilan yönünde ilerliyordu.bu istila hareketi Kosova yı katî surette Osmanlı dan ayıracaktı. 15. yüzyıldan 1912 senesine kadar Kosova ya gelen Arnavut muhacereti sonrası hakim unsuru Arnavutlar oluşturuyordu. (Aktepe, s.875) Balkan Harbi sırasında özümsenmeye başlanan ulusçu düşüncelerin etkisi ve Müslümanların ev, tarla, mallarını sahiplenme istemleriyle Balkan hristiyan toplumları; Müslüman kitlelerin yaşam alanlarını terk etmelerini ve bir daha geri dönmemelerini sağlamak için belirli politikalar üretirken; bunlar içerisinde en başarılı olanı ise evlerin yakılıp yıkılması, hayvanların ve yiyeceklerin çalınmasıydı. Bu durumda insanlar öldürülmese dahi yiyecek ve barınak bulma endişesi taşıyan halk, göçe çıkmaya bir bakıma zorlanacaktı. (McCarthy, s.163) İşte bu duruma maruz kalan ailelerden birisi de halen Samsun un Kavak ilçesinde meskun bulunan Çiğdem köyü ahalisidir. Çiğdem köyü halkı; Balkanlar dan gelen göçlerle oluşan bir köy olup, bu köydeki dört sülaleden üçü Arnavut biri Makedonya Türkleri ndendir. Aşağıda görüldüğü üzere; Kosova doğumlu halkın künyesi ve çocukları tabloya yansıtılmıştır. ARSLAN AİLESİ ADI BABA ADI ANA ADI DOĞUM TARİHİ DOĞUM YERİ Habibe İslam Havva 1911 Gilan Kazası Resime İslam Havva? Gilan Kazası Şerif Seyfettin Sabire 1912 Gilan Kazası Şevki Seyfettin Sabire 1899 Gilan Kazası Eşi Hasibe Mehmet Zülfiye 1901 Gilan Kazası Fazlı Celal Fatma 1894 Gilan Kazası Eşi Hatice Mehmet Zülfiye 1897 Gilan Kazası Hayri Celal Fatma 1908 Gilan Kazası Eşi Fatma Mehmet Hanife 1906 Gilan Kazası ~ 9 ~

14 TAŞ AİLESİ Muharrem Kadir Hamide 1874 Gilan Kazası Emine Sait Rabia 1907 Gilan Kazası Kamile Sait Rabia? Gilan Kazası İPEK AİLESİ Hasan Mehmet Zülfiye 1890 Gilan Kazası Pehlül Cemal Hatice 1905 Gilan Kazası İslam Latif Fatma 1890 Gilan Kazası Zekeriya Latif Fatma 1884 Gilan Kazası Bekir Latif Fatma 1882 Gilan Kazası Kaynak: Çiğdem Köyü Nüfus Esas Defter Kosova dan Anadolu ya göç eden bu aileler; Priştine sancağının Gilan kazasına bağlı oldukları aşikardır. Fakat sözlü tarih çalışması içerisinde bizlere bilgi veren isimlerin, yaşadıkları köy konusunda ihtilafa düştüklerini söyleyebiliriz. Cafer Arslan ın verdiği bilgiye göre Arslan ve Taş ailesi Gilan ın Gerguri köyünden, çoğunluk ise Arslan ve İpek ailelerinin Budrika köyünden geldiği konusunda hemfikirdir. Bu ailelerin Arnavutça lakapları da vardır. Arslan ailesi Bublisler, İpek ailesi Lazanlar, Taş ailesi Gürgür lakaplarını taşır. Köy halkının hem Balkan topraklarında iken hem de Anadolu da evlilikler dolayısıyla akrabaları günümüzde Samsun da Bafra nın Arnavut köylerinde, Ladik Bahşi mahallesinde; Amasya da Merzifon Çamlıca köyünde, Bursa da Karacabey ve İnegöl ilçelerinde, Hatay da Dörtyol ilçesinde bulunmaktadır. Sözlü tarih çalışmamızı yaparken köy halkının akrabalarıyla -özellikle Merzifon un Çamlıca köyünün sakinleriyle de- bilgi alışverişinde bulundu ~ 10 ~

15 Çiğdem Köyü Halkının Geldiği Gilan Kazası ve Budrika Köyü BALKAN SAVAŞLARI ÖNCESİ YAŞAM Gerguri köyü, üç tarafı dağlarla çevrili olan, bir boğazdan tek girişi bulunan rakımı yüksek bir köydür. Köy halkının ekserisi tarım ve hayvancılıkla uğraşır. Köyün Cuma namazı kıldırma beratını bile 300 yıl boyunca Gürgürler diye anılan Taş ailesi üstlenmiştir. Budrika köyü ise, dağlık bir alan olup rakımı yüksek bir yerde kuruludur. Gilan dan 1960 de seyahat amaçlı gelen yakın akrabalar bile Çiğdem köyü halkına; yaşadıkları bu köyün oradaki köye çok benzemesi nedeniyle hayretlerini gizleyememiştir. Budrika köyü; aşağı ve yukarı Budrika diye iki köyden ibaret olup aşağı köyde Sırp hristiyanlarının, yukarı köyde kendilerinin yaşadığını belirtiyorlar. Köy halkının tarım ve hayvancılığın yanı sıra avcılığı da geçim kaynağı olarak bu topraklarda gördüğünü belirtebiliriz. Refah seviyesi maddî açıdan kendine yetesicilik ~ 11 ~

16 düzeyinde olan köy halkı; topraklarının verimli olduğunu ve özellikle meyve ağaçlarıyla övünüyor. Örneğin bir ağaçtan bir kağnı dolusu armut topladıklarını anlatıyorlar. Mısırın bu bölgede ne kadar verimli olduğunu ise şu sözlerde yatıyor. İki mısırın somaklarına basıp çocuklar ayakta dururlardı. Göç esnasında bile meyveliklerinin tohumlarını bile yanlarında götürdüklerini söyleyebiliriz. Köyün sakinlerinden olan Hasan (İpek) in gelin elması diye bilinen elma ağaçlarının meşhur olduğu dile getiriliyor. Hayvancılığın bu köydeki yerini ise; yağ, çökelek, peynir için özel odaların bulunması bize açıklıyor. BALKAN SAVAŞLARI SIRASINDA GÖÇ OLAYLARI Göç, insanların yerleşmek amacıyla bir iskan yerinden diğerine giderek oluşturdukları yer değiştirme hareketidir. Savaş, ihtilal, isyan ve doğal afetlerini takip eden günlerde kişlerin kitleler halinde yer değiştirme olayına ise kitle göçü diyebiliriz. Göç hareketi, verimsiz toprakları terk edip daha iyi yaşama imkanı araştırmak gibi doğal sebeplere veya siyasi ve dinî baskı ile ekonomik şartlar gibi sosyal sebeplere bağlıdır. Bundan dolayı göç hareketini isteğe veya zora müstenit sebepler meydana getirmektedir. Savaşlarda; dinî ve siyasî göçlere daha ziyade bir otorite, isteğe dayananlarda ise sosyal, ekonomik, psikolojik esaslara müstenit sebepler hakimdir. Savaş sıralarında ve bunun devamında taraflara ait nüfus, yalnız ölmek suretiyle azalmakla kalmayıp,galebe çalanlardan bazılarının mağlublara reva gördükleri sert davranışlar sonucunda da bir kısım halk başka diyarlara ve memleketlere göç etmeye mecbur edilir. (İpek, s.17-19) Çiğdem köyü halkının gerek Balkanlar da gerekse Anadolu da yaşarken yapılan evliliklerle onların akrabaları olan Priştine sancağı Mitroviçe kazası Pervez köyünden göç edip Amasya ili Merzifon ilçesi Çamlıca köyüne yerleşen halkın anılarında yer edinen göç serüvenine değinelim. Çete faaliyetlerinin olmadığı dönemlerde hristiyan unsurlarla dostane ilişkilerin olduğunu fakat Sırp komitacıların köylere baskınlar düzenlemesiyle huzurun ortadan kalktığını, ev yağmalama olaylarının görüldüğünü, hayvanların çalındığını, kaçırılan ev halkından geri gelmeyenlerin olduğunu söylenenlerden ortaya çıkarıyoruz. Balkanlar da muslümanlara karşı kurulan komitacılık, Balkan Harbi nden daha önceki safhada başlarken; Müslim unsurlarda huzur ve sükun kalmamış İstanbul ve Anadolu ya göçler hızlanmıştır. Balkan Savaşı nın başlaması ve Osmanlı nın geri çekilmesiyle acı tablolalar içerisinde başlayan göçler, Balkan facialarının en açıklı safhasını teşkil eder. (Halaçoğlu, s.31) Balkan Harbi sırasında bu aileler, Sırp ordusu tarafından yol ve köprü yapımında çalıştırıldıklarını, baba ve dedelerinin amele hizmetlerinde bulundurulduklarını ve öküzleriyle beraber, savaş sırasında ikmal için kullanıldıklarını belirtiyorlar. Sırf ~ 12 ~

17 Sırplar a savaş sırasında yardım etmemek için öküzlerini sattıklarını ve onların işini yapmamak için kendi tarlalarında çift sürmeyi dişi kömüşlerle yaptıklarını anlatıyorlar. Mitroviçe kazasından göç eden Abdullah Canaydın ın Balkan Savaşları sırasında 8 yaşında olan babaannesi (Hayriye Canaydın ın ( ) anlattıkları ürperticidir). Sabahleyin Sırplar ın evi basıp ekmek istediklerini bazen ekmeği sacda pişirirken ekmeğin pişmesi yarım saati aldığından yarım saat beklettiklerini, ekmek hazır değilse gelin ve kızları kaçırdıklarını anlatıyor. Bunun yanında ekinlere zarar verdiklerini ve kendilerini kıtlığa maruz bıraktıklarını da söylüyor. Kocasını babasını bağlayıp geline zina yapılırdı. Gelin, bunun verdiği psikolojik yıkımla bu büyük ayıbı yaşayamam deyip onun intihar etmeye kalktığını, Kocası ve babasının yalvararak bu senin ayıbın değil kıyma canına deseler de gelin yine de bunlara aldırış etmeyerek kendini evin üstünden atarak intihar ettiğini belirtiyorlar. Yine tecavüz olaylarından birisi de Sırplar, 450 kadını toplayıp bir sığınağa yerleştirdiler. Namusuna, ırzına sahip olanların kulak ve burunlarını kestiler. Namusu zedelenenler oldu. Hamile kalanlar oldu. Babaannem bunları anlatırdı bize diyen Abdullah Canaydın, Bu yaşananlar tarihe Sırplar ın Müslüman Arnavudlar a yaptığı kara leke olarak geçmiştir. diye dile getiriyor. Evin önünde çayırlıkta hayvanlar yayılırken Sırp askerlerin, canlı canlı kömüşün butunu kasaturayla kesip aldıklarını bir bacağı kesilen hayvan acı içinde kıvranırken hayvanın fazla eziyet çekmemesi için kestiklerini babaanne, torunu Abdullah Canaydın a bunları anlatırken duygusal birikimler içerisinde söylermiş. Ramazan günlerinde sahura kalktıklarında Sırplar oruç tuttuğumuzu anlamasınlar diye memleketlerinde keçi kılından perdeleri pencereye çekip sahura kalktıklarını anlatmaları müslüman Arnavudlar a dinî baskının olduğunu bize gösteriyor. Abbas Sarıipek in babasından duyduklarına göre; 33 delikanlı gözleri bağlanıp silahla kurşuna diziliyorlar. Sırplar, kız çocuklarını öldürmeyip, beşikteki erkek çocuklarını öldürüyorlardı. Çoluk çocuk mısır tarlalarında çalışırken Sırp katliamları yaşanıyordu. Sırp askeri köylüyü çağırmış, harmanda çıkarıp hepsini kurşundan geçirirmiş derken torunları; öyle Sırplar gördüm ki çarmıha gerip nişan alıyorlar diye ninelerinin anlattıklarını bize aktarıyorlar. Arslan ailesinin anlattıklarına göre; dedemlerin ellerini bağlamışlar. Budrika köyünde Aşağı Budrika Sırp hristiyan Yukarı Budrika Müslüman Arnavud idi. Aşağı Budrika köylüleri Sırp askerlerine Müslüman komşularımıza dokunmayın diyorlar hatta Cafer Arslan ın belirtmesine göre dedemlerin evine bu köylülerin askerlerin saldırısına maruz kalmaması için beyaz bir bez parçasını işaret olarak astıklarını söylüyor. ~ 13 ~

18 Bazı aileler, göç etmeye karar verdikten sonra mallarını satmaya koyulmuşlar. Arslan ailesi davarları sattık. Örneğin 100 keçi 100 altına satıldı derken anahtarı yanımıza aldık diyorlar. İlk baskıyı görür görmez göç olayı yaşandığını anlatırken; diğer aileler ise mallarını satamadıklarını belirtiyor. Bu aileler ise, Ambarların kapısını açtık. Boğulmasınlar diye hayvanları çözdük. Bıraktık geldik. Bezlerinin arasına yastık altlarından aldığı liraları koydularsa getirebildiklerini dile getiriyorlar. Göçmen ailelerinin anlattıklarını doğrulayan Avusturya-Macaristan konsolos raporlarına göre Kumanova ile Üsküb arası yörede 5 bin, Priştine yöresinde 5 bine yakın Müslüman Arnavud öldürülmüştür. (McCarthy s ) Sırplar özellikle Arnavud ahali hakkında birçok kanlı harekata girişmişlerdir. Sırplar 05 Aralık 1912 tarihine kadar yalnız Kosova vilayetinde 20 bin kadar insanı katlettiğini Avrupa yayın organları yazmaktadır. Priştine civarında çoğunluğu Arnavud 5 bin kişi Sırplarca katledilmiştir. Özellikle Karadağ ve Sırp hudutlarındaki yenilgiler üzerine pek çok kişi iç kesimlere göç etmiştir.(halaçoğlu s. 37) GÖÇ YOLLARINDA YAŞANANLAR A Kuzum! Sorma o rezillikleri İslam İPEK Taş ailesi, kar yağarken göç olduğunu söylüyor. Kağnılar üzerinde gelirken, kar örtüsünde sac üzerinde ekmek pişirmişler.yol güzergahlarında dinlendikleri köylerde yerli halkın onlara tembihlerde bulunduğunu özellikle çocuklara yağ yedirin üşümesinler dendiğini belirtiyorlar. Dedeleri göçün nedenlerini ise çoluk-çocuk gavur içinde kalmasın diye açıklarken; at arabası ve kağnılarla çocukların üşümemesi için iki kat yatak alıp muhaceret eden Taş ailesinin göç hareketi esnasında köyden çıkarken köpekleri peşlerine takılıyor. Bir tepe üzerinde yattığı yerden bir Sırp militanı köpeği vuruyor. Muharrem (Taş) bunun üzerine Arnavutça küfürlerle karışık diyor ki Ah Şimdi silahlarım olsaydı senin şakağından sıkardım Üç kova mermiyi ve 3 silahı armut ağaçlarının yanına gömüyorlar. Hayvanları meraya bırakmışlardır. Göç esnasında yolda giderken Sırp militanlar muhacerete maruz kalan halkın üzerinde aramalar da yapmışlardır. Hasan (İpek) bir gaz tenekesi altınla gelmiştir. Aileler Sırp çeteler tarafından sıraya diziliyor. Sırplar, neyiniz varsa çıkarın diyorlar. Bir genç kuşağına Osmanlı altın lirası saklamıştır. Bütün ikazlara rağmen çetelere vermiyor. Sırp çeteler bu gencin üzerinde yaptığı aramalar sonrasında altın lirayı buluyor. Kardeşleri Bekir ve Zekeriya (İpek) önünde bu genç, dört Sırp tarafından bir koldan süngüleyerek öldürülür. Bu sırada acıklı sahneye şahit olan yaşlarındaki Bekir ve Zekeriya ~ 14 ~

19 kardeşler yaşadıkları ani şok neticesinde akıllarını kaybediyorlar. Köy halkıyla görüştüğümüzde; bunlar için ağustos ayında paltoyla, kış mevsiminde yalınayak etrafta gezdiklerini ve lakaplarının Deli Bekir ve Deli Zekeriya olduğunu anlatıyorlar. Seydi Ahmed Arslan, biz bu yaşananları onlara soramazdık diyor. İslam (İpek) e bunları sorduğumda : A Kuzum! Sorma o rezillikleri diyordu Hangisine o yaşananları sorsam Hemen hüngür hüngür ağladıklarını, göz yaşları döktüklerini, duygulandıklarını belirtiyor. İslam, Bekir, Zekeriya, Hasan (İpek) Balkan Savaşları nda yer aldılar. Göç esnasında İslam(ipek) omuzlarında kurşun yarası varken bile ailesiyle çoluk-çocuk gavur içinde kalmasın diye yola çıkıyor. Cafer Arslan ın anlattığına göre, davarları satmışız. 100 keçi 100 altına satıldı. Tren ile yola çıkmışız.tren durunca arnavut un biri salep satıyor.cebinde yüklü parayla trenden inen aile efradından birini görünce salep satan Arnavud, gencin kolundan tutarak aile reislerinin yanına gidiyor bu çocuğu bu kadar yüklü parayla sakın gezdirmeyin diye tembihliyor. Mitroviçe kentinden Samsun a gelen Çamlıca köyü sakinleri ise gemiyle geldiklerini, gemide kolera salgının zuhur ettiğini ve ölenlerin balıklara yem edildiğini belirtiyorlar. Kolera hastalığı nedeniyle Abdulah Canaydın, baba annemin 6 kardeşi ve babası gemide ölüyor. 45 günlük yolculuk Karadeniz de bitiyor Gemiler üç limana yolcu taşıyorlardı Bu limanlar İstanbul, İzmir ve Samsun idi diye anlatıyor. SAMSUN A GELİŞ Allah razı olsun. Bizi orda bırakmamışlar. Abdullah Canaydın Çiğdem köyü halkı anlatılanlara bakılırsa Gilan dan tren istasyonuna kadar karayoluyla, oradan tren yoluyla İstanbul a gelmişler. İstanbul dan gemiyle Samsun a gelmişlerdir. O sırada Samsun da sıtma, kolera ve çiçek hastalıklarından bahsediyorlar. Bu süreçte Priştine den İstanbul a gelen göçmenlerin çok perişan olduğundan bahisle bir an evvel iaşelerinin sağlanması hususunda Dahiliye Nezareti nden Şehremanetine bilgi verilmiştir. (Halaçoğlu s.48) Sonuç olarak gemi-tren veya karayoluyla gelen göçmenler önce bulundukları yerlere en yakın olan iskele veya istasyonlara yönelmişler daha sonra da bu nakil vasıtasıyla daha emin olarak görülen iç kesimlerdeki merkezlere nakledilmişlerdir. Göçmenler, pratikte bulabildikleri ilk aracı tercih etmişler. Bazen de birkaç araç değiştirmek zorunda ~ 15 ~

20 kalmışlardır. Nakil esnasında Osmanlı nın içinde bulunduğu sıkıntı yüzünden bunlara gereği gibi yardım yapılamamıştır. Ayrıca göçmenlerin mümkün olduğu kadar İstanbul a uğramadan Anadolu ya sevkleri hakkında kararlar alınmıştır. Fakat göçmen sayısının büyük rakamlara ulaşması yüzünden uygulanamamıştır.(halaçoğlu s.62-63) SIRALI KÖYÜ Arnavut muhacirlerin sevk ve iskanları konusunda 1917 tarihli talimatnameye göre; İttihad ve Terakki yönetiminin iskan uygulamasında; İstanbul, Aydın, Edirne, Hüdavendigar vilayetleriyle, Çatalca, Kale-i Sultaniye, İzmit, Gelibolu livaları, Arnavudlar için menatık-ı memnuadandır. Menatık-ı Memnua haricine sevk edilen Arnavudlar, müteferrikan ve diğer ırklarla karışık ikame ve iskan olunur. Bir mahale iskan edilen aile veya şahıs diğer mahale tebdil-i mekan etmesine menatık-ı memnua ve gayri memnuada Arnavudlar ın ve bilhassa bir kabile halkının aynı mahallere yoğunlaşma ve birikmesine meydan bırakılmayacaktır diye belirtilirken İstanbul da toplanan Arnavut muhacirlerin Anadolu nun içlerine dağılması için hem kara hem deniz yolları kullanılıyordu. (Dündar, s ) Samsun a Gilan kazasından gelen göçmen aileler 1913 de Samsun da geçici iskana tabi tutularak Osmanlı-Rus Harbi nedeniyle Samsun un Kavak ilçesine gelip Sıralı köyüne yerleşen Kafkas kökenli aileler arasına iskan edilmişlerdir. Bu geçici iskan köylerinden ikisi de Kavak köyleri Seyit ali ve Artuklu(Atayurt) köyleridir. Bu köylere iskan edilen Arnavud halkın nüfus kayıtlarındaki tutarsızlıklar ve halkın farklı sayılar vermesi nedeniyle yaklaşık kişi olabileceğini tahmin ediyoruz. Köy Adı Sıralı Köyü Seyitali Köyü Artuklu Köyü Yerleşen Aileler Arslan-Taş Ailesi Arslan-İpek Ailesi Çoğunluk olarak Sıralı köyüne yerleştirilen Arnavud aileler, köyün yerli halkı olan Çerkesler ile uyumsuzluğun olmadığını hatta üç köyün yerli halkından gıda desteği aldıklarını belirtiyorlar. Yaşam koşulları ise derme çatma evlerde Sıralı köyünün zengin ağaları -Sefer ve Kazım Bey in- maiyetinde tarla ve hayvancılık işlerinde uğraşmışlardır. Anlatılanlara göre yerli halk tarafından sevilen Arnavut halkı burada dostane şekilde yaşamlarını sürdürmüşlerdir.bazı göçmen aileler de para kazanmak amaçlı ticarete girişmişlerdir. Bunlardan birisi de Seyfettin (Arslan) olup köyde bakkal açmış özellikle tuz ve gazyağı satmış, çevre köylere atlarla gıda satışı yapmıştır. ~ 16 ~

21 Yerli halkın kızıyla evlenenler de olmuştur. Nüfus kayıtlarına göre örneğin Arslan ailesinden Balkan Savaşları arifesinde 1912 de doğan Şerif, Sıralı köyünden Cambolat Efendi nin 1906 doğumlu kızı Fatma ile, 1890 doğumlu İpek ailesinden Hasan, Seyitali köyünden Abdullah Efendi nin 1912 doğumlu kızı Ünzile ile evlenmiştir. Birinci Dünya Savaşı nda ölen erkeklerin fazla olması nedeniyle yerli Türk halkı da; kızların eve, ocağa bakacak erkek için bu göçmen aileleriyle evlendiriyorlardı. Sıralı köyüne geldikten 1-2 yıl içerisinde seferberlik ilanıyla Birinci Dünya Savaşı başlamış, savaşa askerlikten muaf oldukları için göçmen ailesinden kimse alınmamıştır.savaş sırasında çete baskınlarından korumak için kendi köylerini ve çevre köyleri koruma görevini üstlenmişlerdir İstiklâl Harbi nde de köy koruyuculuğunu görev edinen İslam (İpek) başta olmak üzere Rum çetelerle hem yerli Türk hem Çerkes halkın desteğini alarak çatışmalarda bulunmuşlardır. İslam (İpek), bir keresinde Rum çetelere yakalanarak öldü diye kendir tarlasının içine atılmıştır. Bu üç köyde yaklaşık sene kalan göçmen aileler kalıcı olarak Çiğdem köyüne iskan edileceklerdir. ÇİĞDEM KÖYÜ Balkan Savaşı sonrası gelen yoğun göçler karşısında Osmanlı Devleti, muhacirleri iskan edeceği mıntıkaları belirlemek için tüm vilayet ve mutasarrıflıklara sınırları içindeki boş arazilerin tespit edilmesini istemiştir. Gelecek bu bilgiler doğrultusunda muhacirler çeşitli illere dağıtılacaktır. Bu arada çeşitli sebeplerle yerlerinden kaldırılan Ermeni ve Rum gayri Müslimlerin geride bıraktıkları emlak ve arazilere muhacir ve mültecilerin iskanı hükümet tarafından bir çözüm olarak gündeme getiriliyordu. Aslında çok kötü şartlarda bulunan muhacirlerden de böyle bir talep gelmiştir. (Dündar, s ) Çiğdem köyünde müslüman Arnavud halkı yerleşmeden önce Rum halkı, Karademirci oğlu Aleksi önderliğinde bu köyde yaşıyorlardı. Köyün Avluca bölgesinde yaşayan Rum ahalinin isimleri arazi tapu kayıtlarında da Tanas, Yuvan, Zaki Efendi diye geçiyor de başlayan Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ile köyün Avluca bölgesinden Rumlar ın gitmesinden sonra köy yakınındaki komşu köyler; Sarıalan, Duman, Dereköy bu bölgenin tarlalarını pay etmişlerdir. Kilise kalıntıları, taş duvarlı, kiremit çatılı evler viran halde kalmıştır. Özellikle bu köyü define amaçlı talan edenlerin de varlığı söz konusudur. Köyün en dikkat çeken yanı ise diğer köylere göre; Rumlar ın bu köyde meyveciliğe önem vermeleri özellikle armut, elma, erik ağaçlarının varlığı bugün de köyde devam ettiğine göre önem arz eder. ~ 17 ~

22 Yaptığımız incelemede Arnavud aileler, köye ne zaman yerleştiklerini bilmiyorlar. Fakat bize Cafer Arslan ın verdiği ipucu İstasyon çeşmesinin yapıldığı tarihe 1926 yılına işaret ediyor. Bu da gösteriyor ki Rumlar ın muhaceretinden 1-2 yıl sonra Türk hükümeti tarafından buraya yerleştirilmişlerdir. Yerleştirilmelerine yardımcı olan Kavak Nahiye müdürünün adını bilmeseler de onun Arnavud kökenli olduğundan bahsediyorlar. Köyün 25 yıllık muhtarlığını yapan Sait Taş, Çiğdem köyüne 8 hane olarak geldiklerini söylüyor. Gerçekten de nüfus kayıtları bunu doğruluyor. Nüfus kayıtlarına göre Arslan ailelerinden 12, Taş ailesinden 6 kişi, İpek ailesinden 8 kişi olmak üzere toplam 26 kişi yerleşmiş gözüküyor. Fakat görüşmelerimizde doğumların gerçek anlamda yazılmamasına istinad bunun kişi arasında bir sayı olabileceğini belirtiyorlar. Türkiye Cumhuriyeti tarafından nüfus dağılımına bakarak aile reisinin himayesinde kaç kişi varsa ona göre arazi verilmiştir. Bu nüfus başı 5 dönüm olarak kararlaştırılmıştır. Hasan (İpek) ailesi araziden en çok payı alan aile olmuştur. Köye çok kısa bir zaman sonra da Makedonya göçmeni olarak Edirne de Türk ailenin çocuğu olan Osman (Furuncu) ve ailesi yerleşmiştir. Oğlu Tevfik Furuncu nun anlattığına göre; kendisi Kavak ta askerlik görevini yapıp terhis olduktan sonra Rum köyü olan Üçhanlar da fırıncılık mesleğiyle geçiniyor. Kavak ilçesi Alaçam köyünden Kavak nahiyesinde fırın çalıştıran Mehmet (Mamal) onu yanına alarak kızı Asiye yi onla evlendirmiştir. Böylece İç güveyi olarak yanına almıştır. Arnavud ailelerin gençleri de Osman(Furuncu) nun yanında çalışırken onu kendi köylerine yerleşmeye ikna etmişler ve Furuncu ailesinin Çiğdem e yerleşmesi bu şekilde olmuştur. 13 mayıs 1913 tarihli muhacir Nizamnamesine göre; Rumeli den gelecek muhacirler hicret tarihinden itibaren 6 sene tekalif-i askeriye ve 2 sene tekalif-i maliyeden muaf tutulacaklardı. İttihad ve Terakki nin iskanda uyguladığı bu yöntem, muhacirleri ailelerin yanlarına dağıtıp, köyleri genişleterek, haneler inşa ederek iskan sorununu çözmekti. (Dündar, s.193) Askerlikten İttihad ve Terakki yönetimi tarafından muaf tutulan göçmen aileler Birinci Dünya Savaşı na katılmazken Kurtuluş Savaşı nda yaşadıkları bölgenin güvenliğinden sorumlu tutulmuşlardır. İlginçtir Türkiye Cumhuriyeti döneminde de 1939 a kadar askere alınmalar olmamıştır. Köyde askere ilk giden Ethem Arslan dır. Balıkesir Bandırma da piyade iken ağzından kaçırdığı Babamlar askerlik yapmadı. Bana nasıl sıra geldi sözü üzerine buradaki komutanlar yaptıkları yazışmalarla köy halkından Şerif, Şakir, Pehlul ve Hasan ın Amasya ilinde şimdiki adıyla Er yatağı nda 90 gün askerlik yapmaları 1939 da kararlaştırılmıştır. ~ 18 ~

23 SONUÇ Balkan Savaşları sırasında Priştine Sancağı Gilan Kazası ndan gelen Çiğdem halkı, bu bölgelerden kendilerini ziyaret eden akrabalara hâla köydeki tarlalarını, çeşmelerini, meyve ağaçlarını soruyor. Özlemleri sadece bununla da kalmıyor. Bir annenin göç hareketi sırasında Balkan topraklarında kaybedilen kızkardeşi için duyguları; Akşamdan kardeşimden haber alsam çıkar giderim sabahı beklemem. Sabahtan haber alsam çıkar giderim akşamı beklemem. Bir babanın çocuklarına özlemi, bir torunun şimdi gitsem o topraklara tarlalarımın sınırlarını bile bilirim demesi manidardırhatta göç ederken evlerin kapılarını kapatıp yanlarına anahtarları almaları geri dönme umudu taşıdıklarını bize anımsatıyor. Göçmen aileler göçün artık bugün bile o zamanlarda kaçınılmaz olduğunun farkında bulunuyorlar. Allah onlardan razı olsun. Bizi oralarda bırakmamışlar diye şükürlerini sunuyorlar. Yerleştikleri Kavak köylerinde geçici iskanda Çerkes ve Türk halkıyla dostane ilişkiler içerisine girdiler. Diğer göçmenler gibi uyum sorunu yaşamadılar. Hatta ilk yıllarda yerli halkla evlenmeler yaşandı. Savaşlarda yeni geldikleri Kavak ta Rum çetelere karşı Müslüman köylerini korumak için Türk halkıyla sırt sırta mücadele verdiler. Kalıcı iskanlarındaki bir kişiye 5 dönüm olarak aldıkları toprakları ekip biçtiler. Gerektiğinde çevre halkın fırın işlerinde çalışarak ekmeğini karşıladılar. Verimli topraklarından tohumluk meyve bile getirmeyi unutmadılar. Hala yemeklerinde armut meyvesi başta olmak üzere tatlılar, reçeller yapıyorlar. Balkan Savaşları nda bile silahlarını armut ağaçlarının altına gömdüler. Kavak kazasına elbiselerinden Avrupa kokusu sinen bu insanlar, kendi aralarında dilleri Arnavutça yı konuştular. Tarlalara tohum ekerken Arnavutça şarkılar arasında Rumeli Türküleri nden Vardar Ovası, Osman Ağa yı söylediler. Fakat onlar etnik Arnavut milliyetçiliği yapmadılar. Çünkü onlara göre inançlara, manevi duygulara baskı olursa etnik davalar oluşur. Bu da sıkıntıya düşen toplumlarda olur. Bugün Çiğdem köyü halkı, Türkiye Cumhuriyeti nde yurtseverlikleriyle hayatlarını yeni nesillere taşıyor. SÖZLÜ KAYNAKLAR ARSLAN,Cafer, İlkokul Mezunu, Kavak-Çiğdem Köyü, 1930 ARSLAN, Seydi Ahmet, Üniversite Mezunu, Kavak-Çiğdem Köyü, 1946 CANYADIN, Abdullah, İlkokul mezunu, Merzifon Merkez 1945 FURUNCU; Tevfik, İlkokul mezunu, Kavak- Çiğdem Köyü, 1930 SARIİPEK, Abbas,,İlkokul mezunu, Merzifon Çamlıca Köyü, 1932 TAŞ, Sait, Ortaokul Mezunu, Kavak-Çiğdem Köyü, 1958 TOPRAK, Hamdi, İlkokul mezunu, Merzifon Çamlıca Köyü, 1935 ~ 19 ~

24 BASILI ESERLER ACAROĞLU, M. Türker, Balkanlarda Türkçe Yer Adları Kılavuzu, İstanbul, 2006 AKBAYAR, Nuri, Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2001 AKTEPE,M. Münir, Kosova mad. İslam Ansiklopedisi cilt 6 s , Eskişehir, 1997 Çiğdem Köyü Nüfus Esas Defteri DÜNDAR, Fuat, İttihad ve Terakki nin Müslümanları İskân Politikası , İstanbul, 2001 HALAÇOĞLU, Ahmet, Rumeli den Türk Göçleri, Ankara, 1995 İPEK, Nedim, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon, 2006 KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu ( ), İstanbul, 2003 McCARTHY, Justin, Ölüm ve Sürgün, (çev. Bilge Umar), İstanbul, 1998 ÖZTUNA, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar, Cilt II, Ankara, ~ 20 ~

25 SÖZLÜ KAYNAKLARI SUNANLAR Soldan SAĞA: Cafer Arslan- Abbas SARIİPEK, Tevfik TAŞ Seydi Ahmet ARSLAN- Hamdi TOPRAK, Abdullah CANAYDIN, Sait TAŞ ~ 21 ~

26 RUMİ 1321 YILI (MİLADİ 1905) TORBALI NAHİYESİ OSMANLI NÜFUS YAZIMINDA RUMELİ DOĞUMLULARIN NÜFUS KAYITLARI ÜZERİNE İNCELEME Necat ÇETİN * Araştırma Yöntemi: Torbalı İlçesi Nüfus Müdürlüğü arşivinde araştırma yapmak için İçişleri Bakanlığı Nüfus ve Vatandaşlık Genel Müdürlüğünden alınan izinle, arşivde bulunan tüm Torbalı Nahiyesine bağlı merkez ve köylerin Rumi 1321 yılı (Miladi 1905 ) atik defterler kayıtları tarafımca Osmanlıcadan Latin harflerine bire bir çevirisi yapılmıştır. Tüm idari birimlerdeki Rumeli doğumlu olanlar tespit edilmiş, alınan bilgiler alan araştırması yapılmak sureti ile soyu devam eden ailelerin lakapları tespit edilmeye çalışılmıştır. Rumeli doğumlu 299 hane ve bu hanelerdeki 1244 kişi üzerinde, kayıtlara göre bazı tespit ve tahliller yapılmıştır. Giriş: Bugün İzmir iline 45 Km. uzaklıkta bulunan Torbalı ilçesi Rumi 1321 yani Miladi 1905 yılında İzmir merkeze bağlı bir nahiye statüsünde idari birimdir. Merkez bu günkü Torbalı mahallesinde olduğu için, merkez yer değiştirdiği halde idari birim adı değişmemiştir yılında İzmir merkezinden bağımsız idari birim olarak Torbalı, Tepeköy ve Ertuğrul mahalleri ile birlikte ilçeye dönüştürülmüş, 1927 yılında belediye idaresi kurulmuştur yılında nahiye merkezi bugünkü Torbalı Mahallesindedir. 31 Mart 1928 depreminden sonra hükümet konağı Ertuğrul Mahallesine taşınmış, ancak Torbalı adı idari birim adı olarak devam etmiştir. Yazımın yapıldığı tarihte Torbalı nahiyesi merkezde (bu günkü Torbalı Mahallesi) idari birim olarak üç mahalle (Orta, aşağı ve yukarı mahalle), 41 köy ve bu köylere bağlı üç mahalle (Tepe- Ertuğrul, Sepetçiler- Mecidiye, Meşhet Bulgar) bulunmaktadır. 1 Tüm Torbalı da 2284 nüfus hanesinde toplam kişinin yazımı yapılmıştır yılında yazımı yapılan nüfus hanelerinden 299 hanenin hane reisi Rumeli doğumlu olup, bu hanelerde kayıtlı toplam 1244 kişi vardır. Diğer bir anlatımla nahiyedeki tüm hanelerin % nu Rumeli doğumlular, nahiyenin toplam nüfusunu %10.63 nı hanelerdeki insanlar oluşturmaktadır. * Yerel Tarih Araştırmacısı. Ülfet Onart Lisesi Uzman Tarih Öğretmeni ve Okul Müdürü Bayındır- İzmir. cetin.necat@gmail.com 1 Ekteki yerleşim yerlerini gösterir tabloya bakınız. ~ 22 ~

27 Bu köylerden Fetrek (Vişneli), Dere, Gökyaka Tekke, Cumalı ve Sinek Karyesi (Köyü) 1933 yılında idari birim olarak İzmir Kemalpaşa ilçesine 2, Belenbaşı, Kırıklar 3 köyleri 1937 yılında ve Karacaağaç Köyü 1950 yılında İzmir Buca ilçesine, Havuzbaşı Köyü ise 1960 yılında İzmir Bayındır ilçesine Torbalı ilçesinden ayrılarak bağlanmıştır yılında Tire ilçesinin idari birimi iken, Torbalı ilçesine bağlanan Kırbaş, Naime, Tulum, Subaşı, Atalanı(Burgaz) Göllüce ve Bülbülderesi köyleri 1905 yılında Torbalı nahiyesinin idari birimi olmadığı için araştırma alanı içine alınmamıştır. Konunun bütünlüğü açısından 1905 yılı Torbalı nahiyesinin idari sınırları içersinde bulunan yerleşimlerin 1905 yılı yazımındaki defterleri incelenmiştir. 4 Osmanlı Devletinin Balkanlardaki egemenliğini yitirdiği 19. yüzyıldan itibaren, kaybedilen topraklar üzerinden imparatorluğun hemen hemen her tarafına göç dalgası yaşanmıştır. Özellikle 93 harbi olarak adlandırılan Osmanlı Rus Savaşından sonra Balkan yarımadasından Anadolu ya muhacir akını hızla artmıştır. Rumeli göçleri imparatorluğun nüfus yapısını da değiştirmiştir. Göçlerin en büyük nedeni hiç şüphesiz Balkanlardaki yerleşik Türk-Müslüman halkın gerek Rus, gerek Bulgar ve Yunan mezalimine uğramasıdır. Ancak genel anlamda göç nedenlerini üçe ayırabiliriz: 1- Baskı ve zulümler, 2 -Dinî Baskılar, 3 - Ekonomik Sebepler 5. Rumi 1321 yani 1905 yılı nüfus yazımında, yaşan göç dalgasının kayıtlarını bulmak mümkündür. Asıl daha büyük dalga defter kayıtlarında da açık bir şekilde görüleceği üzere Balkan savaşı sonrası olan Felaket Yılları dönemidir. Bu dönemde Balkanlardaki hemen hemen her yerden Torbalı ya göç yağmuru yaşanmıştır. Osmanlı devletinde genel nüfus yazımları ve 1321 (1905) yazımı hakkında kısa genel bilgi: Osmanlı devletinde genel nüfus yazımı ilk önce 1831 yılında sadece erkekler yazılmış, 1844 yılı sayımı ülkedeki bütün nüfusu kapsamış yılında yayınlanan Sicil-i Nüfus Nizamnamesi ile, her kazada bir nüfus komitesi kurulmuş. Nizamnameye göre yazımda bir heyet görevlidir. Heyeti bir nüfus memuru, bir papaz, bir haham görevlisi, bir subay ve belediye meclisinden ve kaza idare meclisinden birer üye oluşturmaktadır. Böylece nüfus müdürlükleri kurulmuş. Sayımı yapılanlara da birer nüfus tezkeresi verilmiş yılında başlayan yeni sayım 1889 yılında bitirilmiş. Ancak istatistiği 1897 de yayınlanabilmiş. Bugünkü nüfus kayıtlarımıza esas dayanak teşkil eden Osmanlıda son nüfus tahriri 1903 yılında başlamış ve 1906 yılında bitirilmiş. (1319 ile 1322 arası) 2 Başbakanlık Arşivi 30/05/1933 tarih ve 9603 sayılı belge 3 Başbakanlık Arşivi 05/05/1937 tarih ve sayılı belge 4 Söz konusu defterler Torbalı Nüfus Müdürlüğü arşivinde olup Atik Defterler olarak adlandırılmaktadır. 5 Bu konuda pek çok araştırma yapılmıştır. Bir örnek vermek gerekirse: Bilal Şimşir, Rumeliden Türk Göçleri, I,II,III, ~ 23 ~

28 Bu yazım en son yersel/yerel nüfus yazım olma özelliğini taşımaktadır. Ancak diğerlerinden farklı olarak, her idari birimin nüfusu genişliğine göre defterlere yazıldığı, devletin sınırları içindeki tüm bireylerin kayda alındığı, yazımı yapılan her vatandaşa nüfus tezkeresi hazırlandığı, her idari birimdeki her haneye ayrı hane numarası verildiği,en esaslı yazımdır. 6 Ancak etnik azınlık olanlar, (örneğin Rum, Ermeni gibi) Osmanlı tebasını kabul etmeyenler bu yazımda deftere yazılmamıştır. Bölgemizde de bu yazım 1321 (1905) yılında başlanış ve aynı yıl tamamlanmış (1905) yazımında kullanılan defterler hakkında kısa bilgi: Defterler 50 X 75 cm boyutundadır. Bazı defterlerin sayfa yaprakları yıpranmış, yırtılmış haldedir. Kayıtlar çok düzgün bir yazı şekliyle rika (el yazısı) ile yazılmıştır. Defterlerin ilk sayfasında İşbu defter 298 sayfadan ibaret olunur. Fi 10 Mart 1290 ibaresi vardır. Sonlarında ise Yenilemesi /./ 1978 tarihinde bitirilen..idari birimi yeni ciltlere aktarıldı ibaresi olup aktarımı yapan memurların adı-soyadı ve imzaları bulunmaktadır. Yazımda bir deftere idari birimdeki nüfus hanesine göre 2 veya 3 köyün yazımı yapılmıştır. 7 Yazımda defter sayfasının sağ yüzünde haneye daha önceki yazımda verilmiş olan hane numarası der kenar olarak, aynı sıraya 1321 yazımında verilen hane numarası, sonra hane reisinin lakabı, şöhreti ve adı yazılmış. Hane reisinin yaptığı iş(sanatı), anne ve baba adı, doğum yeri ve yılı gibi bu gün bilinen klasik bilgiler yazılmıştır. Sayfanın diğer yüzünde ise bireye ait ölüm, evlenme, nakil bilgileri, eğer birey yetişkin ve erkek ise boy, ten rengi ve göz rengi belirtilmiştir. Eğer gözle görünen bir sakatlığı ve işareti (Alamet-i farika) varsa ayrıca belirtilmiştir. Evli olanlara Zevcesi vardır, dul olanlara ise Zevcesi yoktur ibaresi düşülmüştür. Hane reisinden sonra genellikle erkek kardeş, önce erkek çocuklar, sonra kız çocuklar, takiben eş veya eşler, en sona ise varsa anne, yoksa eşler yazılmıştır. Yazımı yapılan her kişiye defterdeki aynı 6 Bu konuda bakınız Prof.Dr. Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu ( ), İstanbul,2003, Osmanlı devletindeki nüfus sayımları hakkında bakınız. Y.Doç.Dr. Nejdet Bilgi, Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımı Hakkında,Türk Yurdu, C.19-20, (Aralık 1999 Ocak), s Birkaç örnek, Cilt No: 1 Torbalı Nahiyesi (merkez), Sayfa: arası Hane: 1-105, Yazım tarihi: 16/17/18 Şubat Cilt No: 2 Tepe Karyesi Ertuğrul Mahallesi, sayfa: 1-65 arası Hane: 1-63 Yazım tarihi: 1-2 Mayıs Yalnız Arslanlar Karyesi sayfa: Hane: 1-110, Yazım tarihi: Nisan Cilt No: 3 Yoğurtçular Karyesi Sayfa: 5-15 arası Hane: 5-29 Yazım tarihi: 29 Mayıs 1321, Çapak Karyesi sayfa: Hane: Yazım:23/24/25/26 Temmuz 1321, Çorlu Karyesi sayfa: Hane: 1-14,yazım:27/28 Mayıs Kayas Karyesi sayfa: 116 hane:1 Yazım:28 Mayıs Tiryanda Karyesi sayfa: 125 hane: 1 Yazım: 20 Mayıs 1321 gibi ~ 24 ~

29 bilgilerin yazıldığı örnekte görüleceği üzere yazım memuru tarafından bu yazımda da bir nüfus tezkeresi (kağıdı) verilmiştir. 8 Defter kayıtları: Defterlerdeki Rumeli doğumluların kayıtları diğer etnik kökenlilerden farklı olarak tutulmuştur. Örneğin Tatar kökenliler için özellikle Tatar ibaresi eklidir. Girit muhacirlerin kayıtlarında hane reislerinin adlarında muhakkak - aki eki vardır. Örneğin Cemalaki, Hasanaki gibi..kafkasya dan gelenlerin kayıtlarında ise genellikle Çerkes ibaresi bulunmaktadır. Rumeli den gelenler için genellikle Muhacir veya yer ismi belirtilerek.muhacirlerinden./.muhaciri ibaresi bulunmaktadır. Ancak toplu göç yaşanan köylerde bu ibareye rastlanmaz. Örneğin Eğerci, Arslanlar, Çaybaşı köylerinde olduğu gibi.. Hane numaralarının incelenmesi: Yazımda her idari birimdeki her nüfus hanesine, bir hane numarası verilmiştir. Defterlerin yenilendiği 1976 yılından 1978 kadar aynı nüfus hane numarası kullanılmıştır. Ancak atik defterlerdeki bilgilerin yeni defterlere aktarılması sırasında bazı soyu devam etme imkânı bulunmayan hanelerin bilgileri yeni defterlere alınmamıştır. 9 Yenilemeye alınan hanelere tekrar yeni hane numarası verilmiş, bu nedenle bazı idari birimlerdeki ailelerin hane numaraları değişmiştir. Biz çalışmamızda her ikisini de belirtmeyi uygun gördük. Bazı idari birimlerde ise 1321 yazımındaki hane numaraları aynen devam etmiştir. 299 haneden hane nüfus bilgileri yenilemeye alınmayan hane sayı 17 dir. Bu haneler Fetrek 71, Torbalı 44, Çaybaşı 6, 38, 44, 52, 77, 92, 95, 96, 98, 99,102,103, Sepetçiler Mecidiye Mah.10, 15, 20. hanedir. 10. Yazımdaki toplam 299 haneden (%5.68) 34 kişinin (%2.73) nüfus bilgileri yenilemesi yapılmamıştır. Hane reislerinin cinsiyeti: 299 hane reisinin 189 u erkek (%93), 10 tanesi de kadındır (%3). Hane reisi kadın olan hanelerden 6 (%4), hane reisi erkek olanların da 145 tanesi (%96) kapalı kayıt konumundadır.kadın hane reislerinin isim ve şöhret sütununda genellikle.zevcesi, veya Müteffa..zevcesi gibi ibare yazılıdır 11. Hane reislerinin isim ve şöhretleri: Her hanenin hane reisinin isim ve şöhreti önce yazılmıştır. Bu bir anlamda o kişinin o idari birimde tanındığı isim ve lakabıdır. 8 Ekte Sinek karyesinden (köyü) bir örneği verilmiştir. 9 Ekteki 1321 yazımı özet bilgilerinde 1321 yazımındaki numara hane kayıt no, yenilemedeki verilen numara Hane No olarak belirtilmiştir. Bu günkü karşılığı Aile Sıra No karşılığıdır özet defteri bilgilerine bakınız. 11 Ekteki tabloya bakınız (Tablo 1) ~ 25 ~

30 Birkaç örnek vermek gerekirse: Bayram oğulları İbrahim (Ahmetli), Muhacir Osman, (Arapçı), Musa oğlu Ahmet'in damadı Recep (Ayrancılar), Tırnovalı İbrahim (Demirci), Kızanlık muhacirlerinden Ahmet (Dirmil), Halaç oğlu Osman (Havuzbaşı), Tunalı Abbas (Kuşçuburunu), Pehlivan İsmail (Hamidiye), Karabacak Abdülkerim (Hortuna), Hacı Paşo'nun Ramazan oğlu Bekir (Yalnız Arslanlar), Keşireli Küçük Hasan (Sepetçiler Mecidiye Mah), Boz Bayram (Eğerci), Müteveffa Rasim zevcesi Rabia (Eğerci), gibi. Söz konusu lakaplarda kişilerin fiziki durumları (ör: Kara Ferhat, Kör Recep), eğitim durumları (Molla İbrahim), toplum içindeki statüsüne göre (Arif Ağa), doğduğu köye göre: (Kirlili Süleyman, Söylemezli Şerif), Babasının lakabı: (Şeker Ali oğlu Şakir, Salih onbaşı oğlu Süleyman) gibi. Lakapları daha da dikkatli incelediğimizde haneleri farklı soyadı almasına rağmen birbirleri ile olan akrabalıkları da ortaya çıkmaktadır.(örn: Çaybaşı hane no:21 hane reisi Veliş oğlu Mehmet soyadı: VELİŞ, Çaybaşı hane no: 34 Veliş oğlu Süleyman soyadı: TÜRK-GÜLER-VELİŞOĞLU ) gibi.. Bu örnekleri çoğaltabiliriz. Hane reislerinin sanatları: Defterlerde hane reislerinin sanatlarının belirtilmesi o idari birimin sosyo-ekonomik yönden de adeta fotoğrafını da çekmektedir. Burada sanat olarak hanenin geçimin neyle sağlandığı algılanmalıdır. 299 hane reisinin sadece 266 sının yaptığı iş belirtilmiştir. Kadın olan hane reislerinin(10 hane) sanatları yazılmamıştır. En kalabalık sanat grubu ise 227 kişi ile rençperliktir (% 85),12 kişi çiftçi (% 5), 7 kişi amale (% 3), 4 kişi çoban (% 2), 3 kişi ise babuçcu (%2), demirci (% 2 ) ve hizmetkar (%2), diğerleri ise birer kişi ile çiftlikat-ı hümayun müdürü, demiryolunda kolcu, eskici, imam, İzmir'de talebe, jandarma, mesen, muhtar, tahsildar, tütüncü dür (%1 ). Yazımda 33 hane reisinin sanatları belirtilmemiştir 12. Burada dikkatimizi çeken sanat yani aile geçimi rençperliktir. Bugün çiftçilikle rençperlik aynı anlam taşısa da o gün aynı anlamda değildir. Çünkü çiftçi olarak sadece toprakla uğraşan yani sadece tarımsal faaliyet olarak toprakla geçimini sağlayan anlaşılmaktadır. Rençperlik ise hem toprak hem de hayvancılıkla geçimini sağlayan anlamında algılanmıştır. Hane reislerinin doğum yerleri: 299 hane reisinin doğum yerleri toplam 40 farklı yerleşim birimidir. Defterde yazılı olan yerler bu gün milli sınırlarımız dışında, bazıları Bulgaristan, bazıları Yunanistan ve Arnavutluk sınırları içersinde kalan idari birimlerdir. Bazı hane reislerini kayıtlarında köy ile bağlı olduğu idari birim özellikle belirtilmiş (Örn: Sivrikaya Hasköy, Üsküp-Kayaköy, Kirli Yenişehir.gibi),Bazı yerler bölge olarak belirtilmiştir. 13 (Örn. Tuna, Bulgaristan, Rumeli..gibi), Bazılarının bu günkü yerlerini ne yazık ki tespit edemedik.(örn: Uçhisar(?), Mağlic Dula(?) gibi. 12 Ekteki tabloya bakınız (Tablo 5) 13 Ekteki köy tablosuna bakınız. ~ 26 ~