Kelam Tarihi Hatice Kelpetin Arpaguş

Transkript

1 Kelam Tarihi Hatice Kelpetin Arpaguş Ders Notları Eş arilik Eş ari Alimleri Maturidilik te olduğu gibi 1 Eş ari liğin de kuruluşunda İmam Eş ariden önce alimler vardır. Eş ari olmayıpta Eş ariliğe zemin hazırlayan isimler arasında 2 ; Ebu Hanife 3 Ebu l-hasan el-eş ari Kalanisi İbn Küllab el-basri Haris el-muhasibi Hasan-ı Basri Bu isimler arasından özellikle Kalanisi ve ibn Küllab Eşarilik kurucusu kabul edilirler. Haris el-muhasibi akıl ile alakalı teoriler yazmıştır. Gazali akıl teorilerini Muhasibi den almıştır mesela. Hasan Basri müfessir olarak bilinir; ama ekolün oluşmasına zemin hazırlayan şahıslardır. Eş arilik tarihi olarak mütekaddimun ve müteahhirun olarak ayrılır. Mütekaddimun daha önce Batıniyye ve Mutezile gibi gruplarla fikri mücadele içerisine girip Aristo felsefesini eleştirir. Müteahhirun döneminde ise İslam felsefecileri eleştirilip Aristo mantığı İslam a kazandırılmıştır. Müteahhirun dönemi Gazali den sonra başlar. Taftazani den sonra ise gerileme dönemi başlamıştır. 4 Mütekaddimûn alimleri; 1. Ebu l-hasan el-eş ari 2. İbn Mücahid 3. Bakıllani 4. İbn Fürek 5. Ebu l-ishak İsferayani 6. Ebu Bekir Muhammed b. Ali el-kaffal 7. Ebu Abdullah Muhammed b. Kasım el-isfahani 8. Abdulkahir el-bağdadi 9. İmamü l-harameyn el-cüveyni 10. Ebu Sa d el-mütevelli Müteahhirun alimleri; 1. Gazzali 2. Muhammed b. Abdulkerim eş- Şehristani 3. Fahreddin er-razi 4. Seyfüddin el-amidi 5. Kadı Beydavi 6. Adudiddin el-ici 7. Sadettin Taftazani 8. Seyyid Şerif el-curcani 9. Celalüddin ed-devvani Gazali öncesinde hepsinin mezhebe katkısı var. Eş arilikten ayrı fikirler beyan etmiyorlar yani. 1 Mesela Maturidi liğin başlangıcı Ebu Hanife ye kadar götürülmesi. 2 Bu isimler arasında dikkat ederseniz Ahmed b. Hanbel, Malik b. Enes gibi isimler yok. Çünkü onlar ehl-i hadis. İlk zamanlarda bir mutezile bir de ehl-i hadis var. Biri akla önem veriyor, diğeri nakle. 3 Ebu Hanife daha çok Maturidilik ekolünden kabul edilebilir. 4 Bu özellikle modernizmin iddia ettiği birşeydir. Taftazani den sonra şerh-haşiye dönemine girildiğini iddia ederler. 1

2 Fikirler Bilgi Teorisi Bilginin kaynakları değişmiyor, hepsinde olduğu gibi 3 tane: Akıl, Havass-ı Selime ve Haber-i Mütevatir. Gazzali ek olarak keşf ve ilhamdan bahseder. Fakat bu kişiyi bağlar, onun üzerine akide oluşturamazsınız. Delilin zanni değil kat i olması lazım. 5 Akıl ve nakli telif ederler, ama nakile daha yakındır. 6 Sıfatlar Sıfatlar 3 e ayrılır; Zati, Fiili ve Haberi. Fiili sıfatlar hadistir. Sıfatlar zatın ne aynısıdır ne gayrısıdır. Sıfatlar zata zaid manalardır. Bu mana Allah (c.c.) ın kendisi de değildir; Allah (c.c.) tan farklı birşey de değildir. Mutezile ye göre sıfatlar zatın kendisiydi. Sıfatlar konusunda Mutezile ye ihtilaf ederek; Allah (c.c.) ilim ile alim, kudret ile kadirdir. Bu manaların ezeli-ebedi olması hususunda Maturidi ile ayrılırlar. Maturidiliğe göre tüm sıfatlar ezeli ve ebedidir. Fiili sıfatların bu dünyaya taalluk eden yönleri olmakla birlikte bil imkan açısından bunlar ezeli ve ebedidir. Fakat Eş ari ye göre fiili sıfatlar hadistir, ezeli ve ebedi değildir. Tekvin hakiki bir sıfat olmayıp itibari, fiili sıfattır. Allah (c.c.) ın tekvin sıfatı hadistir, Allah (c.c.) ın zatıyla kaim değildir. Kudret sıfatının taallukudur. Halbuki Maturidilikte tekvin, müstakil subuti bir sıfattır. Eş ariye göre eğer tekvinden söz edeceksek mutlaka bir mükevvenden bahsetmek zorundayız. Maturidi ye göre sıfattan bahsettiğimiz için mükevvenden bahsetmemize gerek yok. Kelam sıfatı hususunda Maturidi ile aynı. Eş ari ve Maturidi ile birlikte kelam ikiye ayrılır; lafzi ve nefsi. Lafzi olan mahluktur, Ku'ran-ı Kerim dir, sestir, harftir vs. Allah (c.c.) ın kelamı manasındaki kelam ise nefsidir, ezeli ve ebedidir. Sıfatlar konusunda mutezile tavrı devam edecektir, onlara daha yakın sıfatlar konusunda. Zira ikisi de aynı Arap havzasından. Maturidi ise Türk havzasından. Mutezile den gelen etkilerden biri de ahval teorisinin devam ettirilmesi. Eş arilikte de fiili sıfatlara etki etmiştir ahval teorisi. 7 Hüsn-Kubuh Hüsün ve kubuh şer idir, akıl ile idrak olunamaz. Bir şey emredilmiş ise iyidir, yasaklanmışsa kötüdür. Akıl tek balına iyiyi kötüyü belirleyemez. Eş ariye göre hüsün vahiy ile bilinir. Kendisine peygamber gelmemiş bir kimse Allah (c.c.) ın varlığınıbulmak zorunda değildir. Şeriatten haberi olmayan insan hiçbir şeyden sorumlu değildir. Maturidi ise iyi-kötü akıl ile bilinebilir der, bir kimse peygamber gelmese bile sorumludur. Kulların Fiilleri a. Mutezile ye göre kudreti, iradeyi Allah (c.c.) insanda yarattı, gerisine karışmaz. b. Cebriyye ise fiili Allah (c.c.) yaratır, herşeyin failidir der, bunu Allah (c.c.) tan nefyedemeyiz. c. Maturidi ye göre ise bir genel külli irade, bir de fiil anında cüz i bir irade söz konusudur. Bu bizzat kulun kendi yarattığı bir iradedir. Yani hem kesb söz konusu hemde irade. Kulun fiillerinin sorumluluğu kula aittir. Bu yüzden bir fiil iki fail vardır. Kul irade eder, Allah (c.c.) yaratır. 8 Buna karşı Eş ari der ki; evet fiili Allah (c.c.) yarattı, ama bu fiil benim elimde oldu, bende kasibiyim. Sadece kesbi kabul ediyorlar. Kazanım bana ait. Yani cebriyye den tek farkı; cebriyye kasibi benim demiyor, Eş ari kasibi benim diyor. Sorumluluk kula aittir, meseleyi Allah (c.c.) a havale edemem. Maturidi den ayrıldığı nokta; cüz i irade müstakil değildir, Allah (c.c.) yatarır. Kesb anlayışının temelinde; 5 Gazzali den sonraki kitaplar evliyanın kerameti haktır yazılır, fakat bu keramet veya keşf sadece o kişiyi bağlar derler. 6 Maturidilik ise akla yakındır. Eş arilik bundan dolayı çok büyük isimler yetiştirmiştir. 7 İlahi sıfatlar ne var olmakta ne de varlıklarını sürdürmekte zattan bağımsız olamazlar; ancak zatla birlikte düşünülebilirler. 8 Bu fikirlerin hepsini ibn Hümam dan öğreniriz. 2

3 kazanım ve sorumluluk kula aittir. İlliyet meselesi ve kesb meselesi eş arilikte cebre yakındır, cebr-i mutavassıt denir. Hikmet Allah (c.c.) ın fiilleri bir hikmete ve sebebe göre olmak zorunda değildir. Allah (c.c.) ın fiilleri sistemleştirilemez. Allah (c.c.) isterse cennetlik birini cehenneme gönderir. Maturidi ve Mutezile ye göre istediğini yapar ama kuluna haksızlık olabilecek herhangi birşey yapmaz. Maturidi de Allah (c.c.) ın hikmeti olmak zorundadır. Mutezile de Allah (c.c.) aslah olanı yapar. Eş ari ye göre bunların hiçbirisi söz konusu değil. Herhangi bir şekilde zorunluluk söz konusu değildir. Teklif Ma La Yutak Allah (c.c.) ın insana, gücünün üstünde bir şey yapmasını emretmesi ve kullarını bununla mükellef tutması caizdir. Ama böyle bir durum vaki olmamıştır. Yani gördüğünüz gibi Allah (c.c.) herşeyi yapabilir. Teklifi ma la yutak; kişinin güç yetiremeyeceği ile mükellef tutulması mümkündür. Müslüman olmayanlar, yapmadıkları ibadetler için de sorumludurlar. İman etmedikleri için azab görecekleri gibi yerine getirmedikleri her ibadet için ayrıca ceza göreceklerdir. Ruyetullah konusu da Maturidi lik ile aynıdır. Allah (c.c.) ın gözle görülmesi mümkündür ve olacaktır. Nübüvvet kadınlara da gelebilir. Hz.Havva ve Hz.Meryem nebi sayılmıştır. Şefaat haktır. Bunu Mutezile de inkar etmez. Sadece farklı yorumlar; sadece ehl-i kebair şefaate layık olamaz. Kabir hayatı haktır, akla muhal değildir. *** Sonuç olarak, Eş ari yi diğer ekollerden ayıran özelliklerden 5 tanesi: 1. Fiil de kulun kasib olması, iradenin tamamen Allah (c.c.) a ait olması. 2. Tekvin sıfatı fiili sıfatlardandır. İtibari bir sıfattır. Hadistir. Kudretin taallukudur. 3. Kadından peygamber gelmesi caizdir. Hz.Meryem e Cebrail in vahiy getirdiği ayette vardır. 4. Hüsün kubuh sadece vahiy ile bilinebilir. 5. Allah (c.c.) ın fiillerinde hikmet, sebeb veya aslah aranmaz. Allah (c.c.) dilediğini yapar. Aslahı yapmak zorunda değildir. Ebu l-hasan el-eş ari (324) Eş ari 260 yılında Basra da doğmuş, 324 tarihinde Bağdat ta vefat etmiştir. Çocukluğunda sunni alimlerden ders almış; daha sonra annesinin Mutezile alimlerinden Ali el-cubbai ile evlenmesinden sonra Mutezile olmuş ve görüşlerini savunmuştur. Üvey kardeşide Ebu Haşim el-cubbai Mutezile alimlerindendir. 40 yaşlarına geldiğinde bir arayış içerisinde olduğunu biliyoruz. Nitekim mutezileye çok bağlı olduğu halde ehl-i sünnette ittiba etmiştir. Basra da yürüttüğü eğitim faaliyetletlerini Bağdat ta devam ettirmiştir. 40 yaşına kadar Mutezile, daha sonra Ehl-i Hadis olduğunu savunur. Fakat istihsanu l-hafs fil ilm-i kelam eserine bakarsak kelamında, re yinde, aklında gerekliliğini savunuyor. Yani aslında 3. bir ekol kurmuş oluyor, Mutezile ile Ehl-i Hadis arasında 9. Mutezile rey e önem verirken, Ehl-i Hadis nakle önem vermiştir. Maturidilik ve Eş arilik bunları birleştirmiştir. Amel de ise Mutezile iken Hanefi; Eş ari lerin genelde Şafii olmasından dolayı Şafi; Ehl-i Hadis i savunduğu için Maliki olduğu söylenmiştir. 9 Mesela Maturidi liğin başlangıcı Ebu Hanife ye kadar götürülmesi. 3

4 Fikirleri Peygamberler nübüvvetten önce büyük günahlardan; nübüvvetten sonra büyük ve küçük günahlardan korunmuşlardır. İman; Peygamberimiz (s.a.v) in hak peygamber olduğunu tasdik etmekten ibarettir. İkrar ve amel imana dahil değildir. İmana karşı yapılan günah büyüktür. Günahların büyük küçük olması izafidir. Tövbe günahları temizler. İmam ve halife nass ile tayin edilmemiştir. Halifenin ehlu l-hal tarafından seçilmesi gerekir. İman gaybı bilemez ve masum değildir. Hz.Ali ile Hz.Muaviye arasındaki ihtilafta Hz.Ali haklıdır. 1. Makalatu l-islamiyyin 2. El-İbane an Usulu d-diyane 3. El-lum a fi'r-reddi ala ehli'z-zeygi ve'l bida' 4. İstihsanu l-hafs (veya el-hafs ale l-bahs) 5. Risalet-ül-istihsan (Hocanın Özeti) arasında istihsanu l-hafs, makalatu l-islamiyyin, el-lum a, el-ibane fi usuli ddiyane. Bunlar arasında en genişi Makalat tır. O da mezhepler tarihi kitabıdır. Müslümanların görüşleri ve namaz kılanların ihtilafları dır kitabın adı. Dönemindeki tüm fikri akımları eleştirmeksizin anlatır. 10 Fakat Eş ari nin fikirlerini bu kitaplardan öğrenemiyoruz. 11 İmam Eş ari nin fikirlerini ibn Fürek in Mücerredü l-makalat eserinden öğreniriz. Bakıllani (403) Basra da doğmuştur. Eş ari nin öğrencilerinden kelam öğrenmiştir. Bağdat ta hadis rivayeti ile uğraşmıştır. Büveyhi hükümdarının daveti üzerine kelami tartışmalara ehl-i sünnet temsilcisi olarak katılmıştır. Hükümdarın oğluna hocalık yapmış, hükümdar Adüdüddevlet e ithafen kitabu t-temhid adlı eserini yazmıştır. Eserinde Şia, Rafizi ve Mutezile nin görüşlerini eleştirmiştir. Batınilerin görüşlerini çürütmek için Keşfu l-esrar eserini telif etmiştir. Mezheplerin kökleştiği 4. asır da yaşamıştır. Fıkıhta Maliki olup, Gazali üzerinde etkili olmuştur. Aristo felsefesini, Aristo cu filozofların fizik ve metafiziğe ilişkin görüşlerini tenkit etmiş; kelam ilminin felsefeye karşı üstünlük kazanmasında önemli rolü olmuştur. Bu hususta Cüveyni ve Gazali ye öncülük etmiştir. Filozofları reddetmek için dekaiku l-kelam adlı eserini telif etmiştir. Eş ari nin görüşlerini genel planda benimsemiş ve sistemleştirmiştir. Eş ari kelamını bilgi problemi ve tabiat felsefesi açısından ikmal etmiştir. Aristo mantığına karşı çıkarak alemin hüdusunu ve Allah (c.c.) ın varlığını ispat etmek için; cevher, araz, atom, boşlu vb. tabiat felsefesine ilişkin konuları sistemleştirmiştir. Bunları uluhiyyet anlayışının temeli haline getirmiştir. Sebeb ile sonuç arasında zorunlu bir bağ olduğunu söyleyen determinizim görüşünü reddetmiştir. Mantıkla ilgili bazı metodları benimsemiş, böylece Eş ariyye kelamını doktrin haline getirmiştir. Mantıkla ilgili ortaya koyduğu deliller: 1. Sebr ve taksim: İstidlal kaidelerini geliştirerek konuyu alternatiflerine ayırma ve bunlardan sabit olanı tercih etme ilkesi 2. Kıyasu l-gaib ale l şahid: görünen alemi görünmeyen gayb ile kıyas etme 10 Bir başka ekolü incelemek için 3 tabir kullanılır; Makalat (görüşler), Fırak (fırkalar), Milel (mezhepler). Mezhepler tarihinde kullanılır. Makalat objektiftir, onları eleştirmeden inceler. Günümüzde bu yapılmaz. 11 Nitekim Maturidi nin fikirlerini de Ebu l-muin en-nesefi den öğrendik. 4

5 3. İnikas-ı edille: delilin yanlışlığından medlulun da yanlış olacağı Fikirleri Bilgi, Allah (c.c.) a ait kadim bilgi ve yaratıklara ait hadis bilgi olarak ikiye ayrılır. Hadis bilgi ya zaruri ya da istidlali olur. Akıl varlık ve olaylara, duyu sınırlarını aşarak bakabilen bir güçtür. Alemi oluşturan; cisim, cevher ve arazdan ibarettir. Maddenin en küçük maddesi olan cevherler birbirinin benzeridir. Varlıkların benzerliğini sağlayan arazlardır. Bölünemeyen atomların varlığı kabul edilmezse maddenin kadim olması gerekir ki bu imkansızdır. Cevherin bölünmeyişi annın bölünmeyişindendir. Cevherin hareket etmesi için boşluk vardır. Arazlar cevherlerde mana olarak mevcuttur. Arazların varlığı sürekli olmayıp her an yaratılmaktadır. Allah (c.c.) ın varlığı zaruri bilgidir. Alem hadis ise mutlaka bir yaratıcısı olmalıdır. Varlıkları bir kısmı önce bir kısmı sonra yaratılmıştır. Bunu Allah (c.c.) tayin etmiştir. Allah (c.c.) heryerde değil, alemin üstündedir. İlahi sıfatlardan zati gruba dahil olanlar zat ile birlikte ezeli; fiili gruba dahil olanlar ise hadistir. Sıfatları mecazi anlamda tevil etmek veya insanlara benzetmek doğru değildir. Kulların fiilleri; biri Allah (c.c.) a diğeri kula ait olmak üzere iki ayrı kudretin tesiri ile yaratılır. İlahi kudret fiilin aslını, kulun kudreti ise vasfını meydana getirir. Bu şekilde fiilin iyi veya kötü oluşu, kulun irade ve kudretinin tesiri ile gerçekleşir. Yani vasfı bana ait; iyi yaptım ben, kötü yaptım ben. Cebr-i mutavassıt yani. Kesb eden ben oldum, kazanım bana ait. 1. Kitabu t-temhid 2. Kitabu l-insaf 3. Hidayetu l-müsterşidin 4. İ cazu l-kuran 5. El-İntisar li nakli ş-kuran 6. Kitabu l-beyan 7. Menakibu l-eimme (Hocanın Özeti) Eş ari atomculuğunu ilk defa kurmuş ve sistemleştirmiştir. Alem cevher ve arazdan oluşur. Bölünemeyen en küçük parça (cüzü ellezi la yetecezza) vardır der. İkincisi ahval teorisini kurmuş ve devam ettirmiştir. Mutezile de Cubbai ahval teorisini kurmuştu ilk defa. Mutezile zat = sıfattır der. Bu bir sürü sıkıntı çıkarır, Allah (c.c.) a sıfat nispet edemezler. Bakıllani bu sıkıntıları görüp bunlara karşı kendi ahval sistemini kurmuştur. Cüveyni ve Bakıllani ahval teorisi hususunda Mutezile etkisinde kalmıştır. Üçüncü önemli katkısı ise inikas-ı edille. Bu mantık ile alakalı, kitap ismi değil. Mantık ile ilk ciddi ve sistemli ilişkiyi başlatmıştır. Delil batıl olunca medlul da batıl olur mu? Bu konuda ilk adımı Bakıllani atar, daha sonra Gazzali sistemli hale getirecektir. 12 Abdulkahir el-bağdadi (429) Eş ariyenin 3. kuşağını ve mütekaddimun dönemini teşkil eden alimler arasında yer alır. Mezhebin sistemleşmesinde önemli rol oynamıştır. 350 de Bağdat ta doğmuştur. İbn Fürek ten ders almıştır. 12 Gazzali bu kabul etmez. Bakıllani ye göre delil batıl ise medlul de batıldır. Gazzali ye göre delil batıl olsa bile medlul batıl olmak zorunda değildir. 5

6 Kendine has bir üslup ile ehl-i sünnet akidesini oluşturmuştur. Ehl-i sünnet anlayıının sistemleştirilmesi adına önemli. Müslümanları tasnif ettiği eseri kendisinden sonra sünni camianın akidesini temsil etmiştir. Ehl-i sünnetin temellendirilmesinde ilk alimlerdendir, bu bakımdan önemlidir. Fikirleri 3 haber kaynağı ile birlikte ilham 4. bilgi kaynağıdır. Bu herkeste bulunmaz, herkesi bağlamaz. Peygamberlerin günahsızlığı, Allah (c.c.) ın onlara günah işleme gücünü vermemesiyle gerçekleşir. İman artar ve eksilir. 1. El-Fark beyne l-firak: mezhepler tarihinin ana kaynaklarından biridir. 73 fırka hadisini açıklamaktadır. 2. Usulü d-din 3. El-Milel ve l-nihal (Hocanın Özeti) arasında el-fark beyne l-fırak, el-milel ve l-nihal 13, Usuli d-din vardır. El-Fark eserine 73 fırka hadisiyle başlar e çıkarmak için zorlanacaktır ve eleştirilecektir. Fakat ehl-i sünnet in temelleri bu kitap ile kurulmuştur. 15 Bu 73 e bölme geleneğini İsfereyani ve Şehristani de devam ettirir. İmamü l-harameyn el-cüveyni (478) 419 tarihinde Nişabur da doğmuştur. Ehl-i Sünnet mezhebinin Nişabur civarında yayılmasını sağlamıştır. Tuğrul Bey zamanında Şii bir mutaassıp olan Kunduri vezir oluncaya kadar bu devam etmiştir. Kunduri yerine Nizamülmülk vezir olunca nizamiyye medreselerini açmıştır; başına da Cüveyni geçmiştir. Kendisi hem fıkıhçı hem kelamcıdır. Öğrencisi Gazali de öyledir. 16 İtikadi problemlerin çözümünda Eş ari liğe bağlı kalmıştır; fakat bu körü körüne bağlılık değildir, yeri geldiğinde kendi görüşlerini savunmuş, Eş ari görüşleri tenkit etmiştir. Kelam ilminde Gazali ile birlikte müteahhirin döneminin başlamasına zemin hazırlamıştır. Fikirleri Alemin hâdis olduğunu ispat etmek için kendi dönemine kadar kullanılan delillere ilaveten Hudüs ve İmkan delillerini birleştirmiş, 3. bir metod geliştirmiştir. Allah (c.c.) ın varlığını bilmek dini bir vecibedir. Bu noktada Eş ari likten ayrılır. Kadim sıfatları kabul etmek taaddüd-i kudema 17 fikrine götürdüğü için zat-sıfat ilişkisini ahval teorisiyle açıklamıştır. Nefsi ve manevi sıfatları ispat için akıl ve nakil kullanılabilir. Ahval teorisi: Bu sıfatları ilahi zatın varlık ve yoklukla nitelenemeyen halleri olarak açıklamaktan ibarettir. Yani ilahi sıfatlar ne var olmakta ne de varlıklarını sürdürmekte zattan bağımsız olamazlar; ancak zatla birlikte düşünülebilirler. 18 Yani sıfat zatın ne aynıdır, ne de gayrıdır. Eş ari de sıfat teorisi Mutezile nin 19 etkisinde devam etmiştir Millet din, Nihal ise mezhepler manasındadır. 14 Ümmetim 73 fırkaya ayrılacaktır. Bunlardan biri sırat-ı müstakim üzeredir. Diğerleri delalettedir. 15 Maturidilik te ehl-i sünnetin temellerini atan Pezdevi dir. 16 Böyle alimlere kelamcı fakihler denir. 17 Kadimlerin çokluğu, birden fazla olması. 18 Bu teori Bakıllani ve Mutezile de de vardır. 19 Normalde Mutezile zat = sıfat diyordu. Bu ise çıkmaz yola çıkıyordu. Kendi içinde gelişme yaşadı. Ebu Haşim el-cubbai bunu sistematize etti. 20 Ahval teorisi Cüveyni ve Bakıllani de meşhurdur. 6

7 Allah (c.c.) ın iradesine sınır yoktur. Emir ile irade bir değildir. Allah (c.c.) birşeyi dilemeden emredebilir; veya her emrettiği şey dilediği değildir. Her sıfatın yeri ayrıdır, müstakildir. 21 Biri varsa öteki de otomatik olarak olacak diye birşey söz konusu değildir. Allah (c.c.) irade etmeden emredebilir, emretmeden irade edebilir. Her sıfatın müstakil vasfı ve konumu var. 22 Haberi sıfatlar ile alakalı tevil yapılmamasını, bunların Allah (c.c.) a havale edilmesini savunur. Kulların fiilerinin iki faili olduğu fikrini 23 reddeder. Ortada bir fiil vardır, bunun iki güce verilmesi uygun değildir. Fiili yapan kuldur; kulda kudreti veren Allah (c.c.) tır. Kudretin aslı Allah (c.c.) tan, vasfı kuldan demiştir. Yaratılması Allah (c.c.) tandır. Bakıllani ve Cüveyni, Razi gibi daha akılcı bir yol anlayışı çiziyorlar. Teklifi ma la yutak ı reddetmiştir. Peygamberlerin ismetini zedelemeyecek küçük günahlar işlemesini caiz görmüştür. İnikas-ı edille yi reddetmiştir. 1. Eş-Şamil fi Usuli d-din: irşad kitabının özeti El-İrşad 3. Akidetü n-nizamiyye 25 (Hocanın Özeti) Eş arilik ile birlikte sünnileşme çabaları da başlamıştır. Nizamiye medreselerinde Cüveyni hocadır, Gazzali nin de hocasıdır. Hem Gazzali nin hocası olması, hemde ahval teorisini devam ettirmesinden dolayı ekol içinde önemli bir yere sahiptir. İmam Gazali (505) Bakıllani ve Cüveyni belli noktalarda Gazali yi hazırlıyor. Mantıkta ve felsefedeki Gazali nin yapacağı açılımları kendisinden önce hocası Cüveyni ve Bakıllani öncülük ediyor: 1. Determinizm ve İlliyet teorisi 26 Determinizm i reddediyor. Sebeb ve sonuç yanyana gelir, biz bundan dolayı sebebin sonucu doğurduğuna hükmederiz. Aslında öyle değildir. Ateş ile pamuk yanyana geldi; ateş pamuğu hep yaktığı için biz yakar deriz. Aslında Allah (c.c.) her defasında ona yakma özelliğini verir, ondan dolayı yakar. Allah (c.c.) ın kudretine dikkat çekiyor. Her seferinde Allah (c.c.) insanların fiillerini yaratır. Eğer yapmazsa mucize dediğimiz hadise olur. Sebeb sonucu doğurmaz, sadece hep yanyana geldiği için doğurduğunu sanıyoruz. 2. Felsefenin yanlış yaptığı belli konular 3. Müteahhirin dönemini başlattılar (Cüveyni ve Gazali) Bölgesi İran dır. Tasavvufi ve gnostik muhitin ağırlıklı olduğu yerdir. Ailesi de mutasavvıftır. Gazali başta felsefe olmak üzere İslami ilimlerin hepsi ile ile ilgilenmiştir. El-Munkizu mine d-dalal kitabında günlüğünü tutmuştur. Kendi iç tecrübesini, yaşadığı krizleri yazar. Bu yüzden şüphecilik yaşamıştır. Eserinde hakikati arayan grupları 4 e ayırır: 1. Filozoflar 2. Mutasavvıflar 21 Sıfatların hepsinin aynı olmasını Mutezile savunur. Onlara göre Allah (c.c.) ın birşeyi bilmesi onu irade etmesi, irade etmesi de onu yaratması der. 22 Bu aynı zamanda Mutezile ye cevap ve reddiyedir. 23 Maturidi bu fikirdedir tür eser yazıyor alimler: bir muhtasar, bir de daha genişi. 25 Selefi tarzda yazılmış. 26 Sebeb ve sonuç art arda gelir fakat zorunlu değildir. Bunu Allah (c.c.) her defasında yapar. Ateş yakmak zorunda değildir, Allah (c.c.) yakıcı özellik verir 7

8 3. Kelamcılar 4. Batıniyye Batıniyye: Gnostisizm in en etkili olduğu İslami akımların başında Batıniyye ve İsmailiyye gelir. Batıniyye tevilde batıni yorumu esas alan gruplardır. Gazali önce bu mezhebi öğrenmiştir, ilgilenmiştir. Bu konuda fedaiku l- Batıniyye 27 (batınilerin saçmalıkları) isimli eserini yazmıştır. Batıniyye nin İslam dışı olduğunu yazmıştır. Batıniyye ye göre bilgi masum imamdan öğrenilir. Masum imamın söyledikleri nass konumundadır. Batıniyye den sonra felsefeciler ile uğraşmıştır. Felsefeden önce mantıkta bir açılımı vardır. Mantığın alet ilimlerinden olduğunu, mantığın farz-ı kifaye olduğunu, mantığı bilmenin içtihad için gerekli olduğunu söyledi. 28 Mantıkla alakalı mihakku n-nazar ve mi yarul ilm isimli 2 eser yazdı. Mantığı islami ilimler arasına yerleştirmiş oldu. Mantık bilmeyenin ilmine güvenilemeyeceğini savunur. Özellikla Aristo mantığının islami ilimler içine sistemli olarak girmesine zemin hazırladı. Ondan önce Cüveyni ve Bakıllani de de 29 vardır. İnikas-ı edille yi reddetti; delil batıl olsa medlul batıl olmak zorunda değildir dedi. Normalde mantık felsefenin bir alt ilim dalı olarak bilinir. Gazali mantığı islami ilimlerin içinde alet ilmi olarak tanımladı. Batıniyye den sonra dönemindeki islam filozoflarının ne yaptığını öğrendi. Felsefeyle alakalı yine 2 önemli eser yazdı; makasidu l-felasife. Burda islam filozoflarını anlatır, kendi fikirleri değildir. 30 Daha sonra asıl kendi görüşlerini kaleme aldığı eser tehafütü l-felasife. 31 Burada ise felsefe ile ilgili düşüncelerini söylemiş; islam filozoflarını 20 noktada eleştirmiş, 3 noktada tekfir etmiştir; 1. Alemin ezeli olduğu yönündeki iddiaları. Felsefeciler alemin Allah (c.c.) tan sudur ettiğini iddia ediyorlar. Kelamcılara göre ise Allah (c.c.) alemin la min şey; yani herhangi bir özden, asıldan değil yoktan var etmiştir. 2. Haşrin ruhani olacağı iddiası. Gazali haşrin hem cismani hem ruhani olduğunu söyler. Filozoflar cismani olmayacağını söylerler. 3. Allah (c.c.) ın cüziyyatı bilmediği iddiası. Gazali tekfir ile alakalı da faysalu l-tefrika kitabını yazmıştır. el-kanun fi t-tevil bölümünde tevil yapılmalı mı, nasıl yapılmalı gibi konuları işler. Buna da sistem koyar. Özellikle Abdulkahir el-bağdadi ile birlikte 73 fırka hadisinden bahsetmiştik. Bu hadisi Gazali kimi neye göre tekfir edeceğiz konusunu işler. Gazali 72 delalette 1 hidayettedir şeklinde değil; 72 hidayette 1 delalette şeklinde yazmıştır. Gazali kendi dönemine kadar bir kimsenin çok kolay bir şekilde tekfir edilmesinden rahatsız olmuştur. Ondan dolayı böyle birşey yapmıştır. Mutezile yi tekfir etmez. Tekfir edebilmek için bir kere ehl-i kıble olmaması gerekir. O zamanlarda haç takmak şeairden 32 olduğu için onları da tekfir etmiştir. Tekfir herkesin sıklıkla başvurması gereken bir mesele değildir. Zira bir kimse başkasını tekfir etse ve o kişi bunu hak etmese, geri döner. 33 Tekfir e islam da gerek vardır; ancak bu tekfiri yüksek ihtisas yapmış bir grup yapar. Gazali daha sonra kelam ile ilgilendi. Bu konuda el-iktisad fi l-itikad isimli eser yazdı. İlcamu l-avaman ilmi l-kelam adlı bir eser daha kaleme aldı. Halktan kelami tartışmaların uzaklaştırılması. Halk için gerekli olan şey kelam değil akidedir. Kelam halkın imanını şüpheye düşürür. Kelam ilmi ile uraşmak farz-ı kifayedir. Kelam ilmiyle meşgul olan kimsenin mahir olması gerekir. Fıkıh ile benzetme yaptı; fıkıh bir manava benzer. Mütekellim ise eczacıya benzer. Manava gitseniz de yanlış alsanız, kötü olur ama zehirlenmezsin. Eczahaneye gidip yanlış ilacı alırsan zehirlenirsin. Kelam da bir yanlışlık hayati bir tehklike oluşturur. Fıkıh böyle değildir. Burada taklidi imanın 27 İbn Ravendi buna benzer olan fadihatul mutezile, fedaigul mutezile yazmıştır. 28 Bunu daha önce Cüveyni ve Bakıllani de söyledi ama nispi olarak. Gazali sistemli hale getirdi. 29 Mesela inikası edille fikri. 30 Çoğu kimse bu kitabı Gazali nin kendi fikirleri sanmıştır. 31 Gazali nin tehafüt üne ibn Rüşd de bir tehafüt yazdı, ve Osmanlı da tehafüt geleneği oluştu. 32 İslam ın füruatından fakat islam ı temsil eden şeyler. Mesela ezan, minare vs. 33 Buna terğib ve terhib denir. 8

9 geçerli olup olmadığını tartıştı. Burada selefi akidenin ilkelerini saymıştır. Buna göre taklidi imanın geçerli olabilmesi için: 1. Takdis; Allah (c.c.) ı kutsayacak. Mesla yedullah nasıldır? Bilmesi önemli değil, Allah (c.c.) münezzehtir desin yeter. 2. Tasdik; meseleyi tasdik edecek. Allah (c.c.) var mıdır? Evet, vardır. Bu kadar. 3. İmsak; kendini tutacak. Bu meselelerle hiç ilgilenmeyecek. 4. Keff; kendini uzaklaştıracak. Bu meselelerden uzak duracak. 34 Akide: İspatı yapan kelamdır, tahsil i yapan akidedir. Ben şunlara şunlara inanırım. Allah (c.c.) birdir. Eşi benzeri yoktur vs. Bunları ben tahsil ettim. Kitap ve sünnetten tahsil ettim. Taklidi iman konusunda da tartışma var. Gazali ye göre bu iman geçerli ve sahihtir. Eş ari ve Mutezile ye nispet edilen bu kimsenin günahkar olduğu fikrini reddeder. 35 Kelam ile alakalı diğer eseri el-maksadu l-esna fi esmaillahi hüsna. 36 Esma-i hüsna ile alakalı eseri. Burada Allah (c.c.) a nasıl sıfat nispet edilir konusunu tartışır. Esma-i hüsna nın nispet edilmesinin hikmeti olarak Allah (c.c.) ın ahlakı ile ahlaklanma olarak belirler. Genel sistemli bilgi üretme açısından önemlidir Gazali. Gazali filozoftur, mütekellimdir, fakihtir. Gazzali ile birlikte İslami ilimlerde bir ihya başlamıştır. Kelam ve tasavvuf felsefeleşmeye gidecektir. Felsefeleşmiş kelamdan bahsedilecektir ve kelam kalmayacaktır. 37 Mantığı İslami ilimler içerisine almıştır. 38 Bilginin elde edilmesi için var olan 3 yol a bir de mistik bilgi yani keşf ve ilham ekler. İslami ilimlerin ihya edilmesi gerektiğini söyler ve meşhur ihya-ü ulumi d-din eserini yazar. Burada keşf ve ilhamı da bilgi kaynakları arasında saysa da bu bilgi yine de subjektif olduğu için bağlayıcı değildir. Şehristani (548) Nisabur da ilim tahsil etmiştir. Nizamiyye medreselerinde ders vermiştir. Henüz vefat etmeden itikadının bozuk olduğu eleştirisi yapılmıştır. Batıni olduğu söylenmiştir. Fakat eserlerinde böyle birşeye rastlamak mümkün değil. Bunun sebebi felsefeye olan düşkünlüğüdür. Bir diğer sebeb ise meşhur eseri el-milel ve l-nihal 39 kitabını objektif olarak yazmasıdır. 40 Çağının en büyük dinler tarihçisidir. Razi ile zirveye ulaşan itikadi meselelere felsefi açıdan bakış döneminde yaşamıştır. Bu dönemin adı tahkik dönemidir. Felsefeleşmiş kelam dönemidir. Artık ilimde gelişme durdu. Ekole katkı artık söz konusu değil. Bu alimlere muhakkikun denir. Belli esasların felsefi olarak izahi söz konusudur. Fikirleri Kelama dair görüşlerini nihayetü l-ikdam adlı eserinde telif etmiştir. Filozofları eleştirmesiyle ünlüdür. Bugünkü Ehl-i sünnet anlayışının sistemleştirilmesinde Bağdadi, İsfereyani ve Şehristani nin katkılarını görürüz. Gazali kadar önemli bir şahsiyettir. 34 Bu şartların tam sayısı 7 dir. Selefiyye yi işlerken göreceğiz. 35 Gazali mezhep taassubundan nefret ediyor. Hatta der ki ulemanın çoğu halk kadar mukallittir. Çünkü ulemada gençlikte öğrendikleri ile mutaassıp olurlar. 36 Fahreddin Razi de bu kitaba şerh mahiyetinde levamiu l-beyyinat adlı eserini yazmıştır. 37 Bu yüzden bazı modernistler Eş arilik bizi geri bıraktı diye eleştirirler. 38 Mantığı olmayanın ilmi olmaz der. 39 Milel dinler, nihal mezhepler demektir. Fakat nihal derken doğru yoldan çıkmış mezhepleri anlatır. 40 Batı bu esere çok önem verir. Biz ise adamı tekfir ediyoruz. Batı da dinler tarihinin kurucusu sayılır. Yere göğe sığdıramazlar. İngilizce 3 tane tercümesi var, Türkçe si hala yok. 9

10 İspat-ı vacip için mütekaddimun alimleri hüdus delilini kullanırken; Şehristani ile birlikte imkan delilini kullanmıştır. 41 Bunlar haricinde gaye ve nizam delili, fıtrat delili var. 42 İmkan delili; Varlığı ve yokluğu 50% olan bir şeye mümkinu l-vücud denir. Mesela insanların veya kainatın olup olmaması 50% dir. Dolayısıyla kainat mümkinu l-vücuddur. Bunun varlık düzlemine çıkması için varlığı kendinden olan bir vacibu l-vücud un irade etmesi gerekir. Biz hepimiz mümkünüz. Allah (c.c.) ise vacibdir. Mümteni ul vücud ise olması imkansız 0% olan şeydir. Buradan hareketle; alem mümkündür. Her mümkünün bir vacibul vücuda ihtiyacı vardır. O da Allah (c.c.) tır. Hüdus delili; Hâdis varlığının başında yokluk bulunan demektir. Birşeyin hadis olması, yokluktan varlığa çıkan demektir. Buna göre; her hâdis bir muhdise muhtaçtır. Alem de hâdistir, o zaman alemin bir muhdise ihtiyacı vardır. O da Allah (c.c.) tır. Fıtrat delili; Hz.İbrahim in Allah (c.c.) ı arayışı fıtrat delilidir. Fıtratında var ama tabiatte arıyor. İnsan varlığında bir arayış ve Allah (c.c.) inancı var. Gaye delili; Ku'ran-ı Kerim tabiatte bir düzenin, nizamın ve intizamın varlığına dikkat çeker. Bu alemin kendi kendine işleyen bir düzen olmadığını, bir gayesinin olduğunu söyler. Akıl, vahiy ve tabiat bizim için mucizedir, 3 ü de bizi Allah (c.c.) a götürür. 43 Şefaat meselesi; Ku'ran-ı Kerim de şefaat ın hak olduğu yazılıdır, Allah (c.c.) ın iznine tabidir. Kimlere şefaat edileceği hususunda fikir ayrılığı var. Mutezile ye göre büyük günah işleyen fasıktır, tövbe gerektirir, şefaat olmaz. Maturidi ve Eş ari ise hadis ten 44 yola çıkarak büyük günha işleyenlerin de şefaate mazhar olabileceklerini savunur. İmamet meselesi; Normalde imamet meselesi itikadi bir mesele değil. Fakat Şia ile birlikte bu itikadi sayıylıyor, ta Abdulhamit dönemine kadar. Şia ya göre halife nas ve tayin ile bellidir. 1. El-Milel ve l-nihal 2. Müsaraatü l-felasife 3. Nihayetü l-ikdam (hocanın özeti) El-Milel ve l-nihal adlı dinler ve mezhepler kitabı önemlidir. Ondan sonra felsefeleşmiş kelam dönemi başlar. Şerhler ve haşiyeler vardır. Çok özel katkılar yoktur. Artık ekol oluşmuştur. 45 Filozofları o da reddetmiştir. 46 Fahrüddin Razi (606) Doğduğu dönem çok yönlü olmasını sağlıyor. Kelami akım, tasavvufi akım çok ğüçlü. İtikadde Eş ari hocalardan ders alıyor, Gazzali den istifade ediyor, İslam Filozofları ndan ibn Sina ve Farabi nin hayranı olduğunu söylemektedir. Nureddin Sabuni ile tartışmaları var. Fikirleri Felsefe ile dini meseleleri uzlaştırma teşebbüsü devam ediyor. Başta İbn Sina nın etkisinde kalarak alemin hüdusunu reddediyor. Daha sonra Eş ari düşünceyi özümsüyor. İslam felsefecilerinin bu meselede görüşleri farklı. Alemin hüdusunu reddederler, Allah (c.c.) tan zuhur eden alem fikri var. Gazali den sonra hüdus delili 41 Bu aslında Cüveyni ile başlamıştır. 42 Bu iki delili en çok ibn Teymiyye kullanıyor. 43 O yüzden Maturidi aklı Allah (c.c.) ı bulmak için yeterli görür. İnsanın sorumlu olabilmesi için akıl gerekir. 44 Benim şefaatim, ümmetimden büyük günha işleyenler içindir. 45 İmtihanda kişiler hakkında bu mihval üzerine cevap bekliyormuş.. 46 Cüveyni, Bakıllani, Gazzali de eleştirmiştir. 10

11 kullanılmıyor, başında Allah (c.c.) ta olabilir, yokluk ta olabilir önemli değil. Önemli olan Allah (c.c.) ile bağlantısı. Razi de bunun etkisinde kalarak hüdus-u alemi reddediyor. 47 Aklen ispat edilebilen sıfatların Allah (c.c.) a nispeti caizdir. Gerçek sıfatların sayısı bilinemez. Malumun değişmesine bağlı olarak ilahi ilimde de değişiklik meydana gelir. Yani ilim malum a tabidir. 48 Kader ve kulların fiili konusunda cebr-i mutavassıt anlayışını savunur. 49 Gazali ile birlikte kelamın içine felsefe girmişse de daha katı bir tutum oluşmuştur. Bunun sebebi tasavvufun da islami ilimler içine girmesidir. Teslimiyet ağırlık kazanmıştır, uluhiyete daha fazla ağırlık verilmesi anlayışı başlamıştır. 50 Haberi sıfatlar dil kurallarına uygun bir şekilde, aklın ışığında tevil edilmelidir. Gazali ile birlikte tevil artık sistemli hale gelmiştir. Razi de bunu devam ettiriyor. 51 Hüsün ve kubuh konusunda başta Eş ari gibi düşünsede sonraları Maturidi gibi düşünmüş, aklın yeterli olduğunu savunmuştur. 200 kadar eseri mevcut. Tüm ilim dallarında eser vermiştir. 1. Mefatihu l-gayb 2. El-Muhassal 3. Levamiu l-beyyinat 4. El-Metalibu l-aliye 5. İsmetü l-enbiya 6. Nihayetü l-ukul 7. Kitabu l-erbain Saduddin Teftazani (792) 722 yılında Taftazan da doğmuştur. Hocaları arasına Adududdin el-ici, Kutbuddin er-razi vardır. Fıkıhtaki mezhebi konusunda ihtilaf vardır; kitabında kullandığı bazı ifadelere bakılırsa Hanefi olduğu doğru gözükmektedir. Fıkıhta mezhebine paralel olarak itikadi mezhebi de tartışmalıdır. Maturidi olduğu savunulmuştur, zira Hanefidir; Maturidi bir akaid kitabı olan Ömer Nesefi nin Metnü l-akaid ine Eş ari bir şerh yazmıştır ve tekvin hususunda Maturidi görüşleri savunmuştur. Ama Eş ari olduğuna dair işaretler çoktur ve daha isabetlidir. 792 yılında Semerkand da vefat etmiştir. Felsefe ile meczedilmiş kelam dönemi uleması. Bir mantıkçı ve iyi bir dilci. Eş ari ile Maturidi arasındaki ihtilafları lafzi düzeye indirmiş ve birleşmeye zemin hazırlamıştır. Fikirleri Tekvin konusunda mezhebinden farklı düşünmektedir: a) Eş ariliğe göre Allah (c.c.) ın tekvin sıfatı hadistir, Allah (c.c.) ın zatıyla kaim değildir. b) Maturidilikte ise tekvin subuti sıfatlardandır. Teftazani ye göre ise Allah (c.c.) ın tekvin sıfatı ezelidir, hadis değildir. ilim ve kudret gibi hakiki bir sıfattır. Dolayısıyla Maturidi liğe yakınlaşmıştır Günümüzde hüdus geçerlidir. Big Bang teorisine göre. 48 Mutezile ye yakın bir görüştür. 49 Bu konuda Cüveyni ve Bakıllani biraz da Maturidi ye yakındırlar. Aslı Allah (c.c.) tan, vasfı kuldan derler. 50 Görünüşte bu ikisi zıt gibi. Kelama felsefe giriyor da neden akıldan uzaklaşıyor, cebir e yaklaşıyor? İşte tasavvuftan dolayı. 51 Şehristani bu konularla hiç ilgilenmemiş. 11

12 1. Şerhu l-akaid Ömer Nesefi nin Metnü l-akaid kitabına şerh ve Osmanlı medreselerinde okutulmuş bir eser. 2. Şerhu l-mekasıd 3. Mutavvel Muhtasaru l-meani 5. Tavzih haşiyesi Seyyid Şerif Cürcani (816) 740 tarihinde Cürcan da doğmuştur. Peygamberimiz (s.a.v) in soyundan gelen dai Muhammed b. Zeyd in torunu olduğu için Seyyid Şerif ünvanıyla anılır. Molla Fenari gibi Osmanlı alimleri ile çağdaştır. Çoğunlukla Şerh ve haşiye yazmıştır. bu eleştirilen bir yazım metodudur. Hiçbirşey yapımıyor, alıyor metnin aynısını kelime manalarını çıkarıyor. Bu modern dönemde çok eleştiriliyor. Seyyid Şerif Cürcani için tabi bu denemez. Ama dönemin genel özelliği bu. Amelde Hanefi. Artık Maturidi ve Eş ariliğin yaklaştığı bir dönem. Dilci, iyi bir filozof. Felsefeyle meczedilmiş dönemde yaşıyor. Kadı Beydavi gibi müfessirlerin hocası. Fikirleri Felsefi kelam ın yaygın olduğu bir dönemde yaşayan Cürcani felsefeye daha fazla ağırlık vermiştir. Gazali den sonra kullanıldığı üzere imkan delilini kullanmıştır. Bir kimsenin peygamber olduğunu mucizeleriyle anlarız. İman ile islam ayrı şeydir. Ayet böyle bir ayrımı yapıyor. İman ettik demeyin, islam olduk deyin diyor. İman batına ait birşeydir, islam ise zahire yansıyan yönüdür. Zahirde bir iman yada islam görüntüsünde olunsada gerçekte mümin değilsiniz. Cürcani bu konuda Maturidi liğe yaklaşmış, iman ve islamın aynı şey olduğunu söylemiştir. 1. Tarifat terimler sözlüğü. 2. Şerhu l-mevakıf Selefiyye Selefiyye en erken dönemden itibaren Ahmed b. Hanbel in mensubu olduğu ehl-i hadis in ibn Teymiyye tarafından sistemleştirilmiş hali. İbn Teymiyye sonrası 18 yy. da Batı da rönesans, aydınlanma vs. akımlardan dolayı Osmanlı toprak kaybetmeye başlayacak. Müslümanlar yanlış yaptıkları şeyi aramaya koyulacaklar. 54 Eş ari ve Gazali yi eleştirecekler. Yani Selefiyye ile uzun bir süreçten bahsedeceğiz. Selefiyye sözlükte geçmişte kalmak anlamına gelmektedir. Önden gelenler selef, sonradan gelenler haleftir. Selef terim olarak din ve fazilet açısından müslümanların önderleri sayılan ashab ve tabiun için kullanılır. 52 Eş ariliğin müteahhirin döneminde Maturidi lik artık devre dışı kalıyor. Eş arilik ve Maturidilik yaklaşıyor ve tek mezheb gibi oluyor. Maturidi nin sessiz kalması, Eş ariliğin güçlü olması, Maturidi eserlerle Eş ari şerhler yazılması vs. tartışmalarından dolayı Osmanlı Eş ari midir sorusu sorulur. 53 Bu mantık eseridir. Gazali öncesi mantık eseri göremezsiniz. Ama artık mantık kitapları yazılmaya başlıyor. 54 Din mi bizi geri bıraktı? Hayır din olamaz; o halde dini anlayışımız 12

13 Selefin üstünlüğü Peygamberimiz (s.a.v) in hadis i ile sabittir. 55 Sahabe ve tabiun mezhebinde bulunan fakih ve muhaddisler veya ehl-i sünnet i hâssa olarak da anılır. Belli meseleler ve tartışma noktaları her zaman mevcuttur. 56 Her ekol bununla ilgili bir yönü esas aldığı için farklı ekoller oluştu. Tüm mezheplerde olduğu gibi mezhepler de değişik konular tartışıldı, fikirler beyan edildi, bu fikirleri üstüne sistem kuruldu. O sırada bu meseleleri tartışmaya gerek yok, tüm bunlar bid attır, bunlar Peygamberimiz (s.a.v) in sünnetinde vardır, ashab sormamış Peygamberimiz (s.a.v) de anlatmamıştır diye karşı çıkan ehl-i hadis adlı bir grup var. Onlara göre nakil bize yeter; onun dışında farklı şeyleri sormamız, araştırmamız doğru olmaz derler. Bu grubun başını Ahmed b. Hanbel çekiyor. Bunlar diğer tartışan grupları bid at kabul ettikleri için kendilerini ehl-i sünnnet-i hâssa kabul ediyorlar. Maturidi ve Eş ariliği ehl-i sünnetin içine almakla beraber onlar has olan değildir; has olan biziz derler. Normal de ehl-i bidat karşılığında kullanılan ehl-i sünnet terimine Selefiyye, Maturidi ve Eş ari de giriyor. Fakat selefiyye kendilerini has kabul ediyor. Zira diğerleri akıl ve rey kullanmıştır. Zaten en başından itibaren asıl tartışma ehl-i rey ve ehl-i hadis arasındadır. Ehl-i hadis e göre akıl kullanılmaz. Selefin mezhep olup olmadığı tartışmalıdır. 57 Normalde mezheptir, çünkü belli konularda tutum ve davranış açısından ortak noktaları vardır. Ancak selef, mutezile gibi, eş ari gibi bir mezhepte değildir. Çünkü, mesela, Mutezile olabilmek için 5 esası kabul etmen gerekir. Selefte böyle birşey sözkonusu değildir. Mezhep imamları yoktur. Ahmed b. Hanbel simge isim olmuştur, mezheb imamı değildir. 58 Vasıl b. Ata, Ebu l-hasan veya İmam Maturidi gibi değildir. Selefiyye bir zihniyettir yani. Tüm alimlerin farklı görüşleri var. 59 Ebu Hanife hariç diğer mezheb imamları selefe bağlı sayılsalarda kelami konulara girmiş olmaları ehl-i hadis sayılmalarına engeldir. Ancak Ahmed b. Hanbel in Mutezile ile olan mücadelesi onu ehl-i hadis ekolünün sembol ismi haline getirmiştir. Buna bağlı olarak Hanbeli uleması Selefilik ile özdeşleşmiştir. Ahmed b. Hanbel temel selef düşüncesini el-red ale l-zenadiga adlı eserinde ortaya koymuştur. Buhari halku l-ef al-i ibad, ibn Huteybe te lif-i muhtelifi l-hadis ve Darimi er-red ale l-cehmiyye kitapları ekolün temel kitaplarını oluşturur. Sistemli hale helmesi özellikle ibn Teymiyye zamanında gerçekleşmiştir. ibn Teymiyye, Gazali nin Eş arilik te yaptığı gibi müteahhirin dönemini başlattı ve sistemli hale getirdi. Ondan önce dağınık halde idi ehl-i hadis. Hayatı genellikle hapiste geçmiştir. Öğrencisi ibn Kayyim el-cevzi hocasının fikirlerini sistemleştirmiştir. İbn Teymiyye müstakil olarak var olan Eş arilik ve Maturidilik gibi yeni bir sistem kuruyordu. Daha önceden var olan ehl-i hadis ve Ahmed b. Hanbel in dağınık bir takım fikirlerini esas alarak sistemli, alternatif bir ekol kurdu. Selefi duruş Tevile karşı çıkma; Bid atler üzerine yoğunlaşma ve İman amel ilişkisidir. Bu noktada ayrışacaklardır; iman ve akıl. İman hususunda ayrılırlar ve o yüzden hep kitabu l-iman diye eserler yazmışlardır. 60 Selef uleması red yazar. Akide kitabı yazar. Kitabu l-iman yazar. Selef ulemasının çoğu iman risaleleri yazar. Onlara göre iman artar ve eksilir. 61 İman= tasdik+marifet+ikrar+kalbin ameli+harci ameller. 62 Selef uleması diyor ki bu unsurların hepsi imanın içerisindedir. Amel imandan bir cüzdür, iman artar eksilir. Ameli çok olanın imanı fazladır. Bu ayrıldıkları önemli bir nokta. Karşı çıktıkları noktalardan biri de akıl. Akıl kullanılmayacak. Peygamberimiz akla vurgu yapmadı, bunu daha sonra Mutezile ve Cehmiyye ortaya koydu, dolayısıyla bu bid attir. Harici unsurlarla din savunulmaz. Aristo mantığıyla din izah edilmez. Mantık kullanılmaz; kullanılacaksa Kur'an-ı Kerim ve Sünnette bulunan akıl kullanılır. 55 Benim ümmetimin en hayırlısı beni idrak edenler, sonra ardından gelenler.. 56 Dahili etkenler; İman, Günah ve Fiil tartışmaları. 57 Mezhep, ekol, okul hepsi aynı manadadır. 58 Döneminde aksiyoner bir insan olduğu için, kuran mahluk değil dediği için. 59 Yani ahmed b. Hanbel kurdu, Buhari geliştirdi falan demiyoruz. Ahmed b. Hanbelin görüşleri var, buhari nin görüşleri var o kadar. 60 Buhari, kitabu l-iman gibi. 61 İlk zamanlardan beri tartışılan iman ve fiil meselelerine uygun olarak onlar da tartışmışlardır. 62 Bu genel bir tanım. Her ekol kendine gröe bir parçasını savunmuştur. Mesela Mürcie tasdik, Cehmiyye marifet savunur vs. 13

14 Nas ancak nas ile açıklanır. Bunun uzantısında te vili de caiz değildir. Hüdus delili ve imkan delili felsefi bir ispat metodudur; buna karşılık Kur'an-ı Kerim de olan gaye ve fıtrat delilini kullanırlar. Vurgu yaptıkları nokta tevhiddir. 63 Tevhidi ayırırlar: a. Tevhid-i Zât b. Tevhid-i Rububiyyet c. Tevhid-i Uluhiyyet Bununla bağlantılı olarak şefaat ve tevessül anlayışında, kabir azabı anlayışında da sert bir tavır takınacaktır. Şefaati kabul edecek ama sadece Peygamberimizin şefaati caizdir, bunun dışında evliyadan medet ummak şirktir. 64 Tevhid ile alakalı ikinci karşı çıkları nokta ise vahdet-i vücud, hülul vs. anlayışıdır. Bu konuda mutasavvıfları çokça eleştirmişlerdir. Bugün Selef uleması da Maturidi çizginin İslam düşüncesinde bir sapma oluşturmadığını kabul eder ve beğenir. Ehl-i hadis uleması Eş arilik karşıtıdır, Maturidiliğe daha yakındırlar. Akıl ve nakilde birçok noktada benzerlik var. Bugün ibn Teymiyye ve İmam Maturidi karşılaştırması yapılır. Selefiyyenin karşı çıktığı nokta Gazali ile birlikte felsefenin ve tasavvufun islmi ilimlerin içine girmiş olmasıdır. Selefiyye kuruluşunda etkili olan alimler: Ahmed b. Hanbel Buhari İbn Kudame ibn Kuteybe Herevi Beyhaki (şuabu l-iman ı vardır) ibn Cevzi el-ferra Acurri Darimi (er-red ale l-cehmiyye, sünen ve kitabu l-iman sahibi) Sistemleştirme dönemi alimleri İbn Teymiyye ibn Kayyim el-cevziyye 65 İbnü l-vezir Şevkani Aliyyu l-kari Şah Veliyullah Dıhlevi Cemaleddin Afgani Reşid Rıza Muhammed Abduh 63 Tevhid e Mutezile de vurgu yapmıştır. 64 Nitekim Mekke li müşriklerin yaptıkları da bundan farklı birşey değildir. 65 İki tane Cevzi var, biri ibn Teymiyye öncesi, diğeri onun öğrencisi. 14

15 Ahmed b. Hanbel (241) Buhari nin hocasıdır. Halife Me mun zamanında Kur an mahluk değildir dediği için hapse atılıdı, işkence gördü. Fikirleri Kendisi aklın kullanılmasına ve te vile karşı çıktığı halde eserlerinde kendisi kullanmıştır. İtikadi konularda yaptığı tartışmalar sonucunda kelam metodunu çokça kullanmıştır. Allah ın sıfatları sadece kuran ve sünnette bildirilenler ile sınırlıdır. Akıl ile sıfat nispet edilemez. Tüm sıfatlar ezeli ve ebedidir. Haberi sıfatları tevil etmiştir. Mutezile kuran mahluktur diyor, ona karşı çıkıyor. Mutezile Kul fiilinin halıkıdır diyor, ona karşı çıkıyor. Mutezile uluhiyyet konularında akıl kullanılır diyor, ona karşı çıkıyor. Yani mevcut Mutezile duruşuna karşı çıkar. Fakat kendisi de çok aksiyoner ve meşhur olduğu için hakkındaki rivayetler farklıdır. Tevile karşıdır ama tevil yapmıştır. Akla karşıdır ama akli istidlallerde bulunmuştur. Allah ın ahirette görüleceğine dair nassta yeterince bilgi vardır. Dolayısıyla ruyetullah caizdir. Ehl-i kıble tekfir edilemez dese de bidatçı olarak değerlendirdiği kimseleri tekfir etmiştir. Bu konuda serttir. Kitaplarından Müsned dışında hiçbirini kendi yazmamış, hatta kendi söz ve fetvalarının yazılmasına izin vermemiştir. 1. El-Müsned; arasından seçerek tertip ettiği hadis ihtiva eden eserdir. 2. Kitabu s-sünne 3. El-Red ale l-zenadiga ve l-cehmiyye Buhari (256) Semerkand-Buhara da doğmuştur. Burası Maveraünnehir bölgesi, Türk havzası. Kufe, Basra, Mısır gibi ilim merkezlerine uğramış ve oradaki fikirler ile tanışmıştır. Buhari ünlü bir muhaddis olmasının yanısıra itikadi konularla da yakından ilgilenmiş ve Selef inancına aykırı görüşleri tenkit etmiştir. Böylece ehl-sünnet mezhebinin oluşumuna katkıda bulunan ilk Sunni alimlerden olmuştur. Onun da reddiyeleri vardır. Ayrıca tarihçi ve fakihtir 66. Hadis toplamasının amacı; belli konularda yapılan tartışmalar sonucu sünnetten çıkıldığına inanmasıdır. Bab başlıklarında tartışmalara sünnet yoluya cevap vermek istemektedirler. Buna karşılık naslara aykırı bir takım inançların ortaya çıkması halinde kuran ve sünnete uygun olan görüşün bulunması maksadıyla itikadi konuların tartışılmasını gerekli görür. Cedel ve tartşımalara girmeden kendi görüşünü ortaya koymuştur bir reaksiyon adamı değil aksiyon adamıdır. Buhari akıl konusunda Ahmed b. Hanbel e göre biraz daha öndedir. Aklı caiz görür, fakat sadece nasslarda ki mevcut aklı kabul eder. Karşı çıkılan akıl, Grek ve Yunan Felsefesi nden faydalanılarak oluşturulan tümevarım, tümdengelim vs. Şeklindeki akli metoddur. Kuran da kullanılan akıl ise tikelden tikele gitmektir. Fikirleri Ehl-i hadis dışında tüm ekoller haberi sıfatları tevil ediyorlar. Zira bunlar teşbihe sebebiyet veriyor ve taaddud-i kudema ya yol açıyor. Ehl-i hadis ise tevil etmeyelim, çünkü tevil teşbihe sebeb oluyor diyor. Dolayısıyla aynı noktadan hareket ediyorlar. Ehl-i hadis bütün sıfatların hepsini Allah a nispet ediyorlar. Naslarda geçen 66 Fakihçiliği tartışmalıdır. Ahmed b. Hanbel gibi değildir. Ahmed b. Hanbel de tartışma yoktur, fıkıh mezhebi kurmuştur. 15

16 herşeyi allah a nispet ediyorlar. 67 Bu yüzden ehl-i hadisin bir adı da eseriyye dir. Eserlerde ne varsa Allah a nispet ederler. Kelam Allah a ait bir sıfattır. Kuran da Allah ın kelamı çokça geçmektedir. O kendine has bir kelamla konuşur. Kuran Allah kelamı olup mahluk değildir. Zira kelam Allah ın zatından ayrılmayan bir sıfattır. Kuran ı okumak ve yazmak kulların fiilidir. Dolayısıyla Maturidi ve Eş ariyyede ortaya çıkacak olan kelam-ı lafzi ve nefsi ayrımının temelini Buhari atıyor. 68 Kelam sıfatı vardır. 69 Allah Kuran da Musa (a.s) ile konuştuğunu söylemektedir. Ancak bizim kıraat ettiğimiz tilavet ise mahluktur ve hadistir. Veya yazılmış olan kuran da mahluktur ve hadistir. Fakat bu meselelerin (mahluk mu değil mi) tartşılması da bidattir der. 70 Tekvin Allah ın sıfatıdır, fiilidir. Tekvin kadimdir, tekvinin tecellisi olan mükevven alemde kadimdir şeklinde bir sonuca varamayız. 71 Aynı görüşü Maturidi de de görüyoruz. İkisi de Türk havzasından. Bu havza da felsefi nosyonun (?) ve eğitimin yüksek olması söz konusudur. Herşey kadere göre cereyan eder. Kulların fiillerini yaratan Allah, bu fiileri işleyen ve kazanan is kulalrıdır. Kul fiilinin yaratıcısı olamaz, zira tüm herşeyin yaratıcısı Allah tır. Bununla ilgili haluku ef al kitabını yazmış ve burada Cehmiyye ve Mutezile ye karşı oldukça sert bir üslup kullanmıştır. Kul fiilin halıkıdır diyen kafirdir der. Kabir azabı, haşir, hesap, mizan, sırat, cennet-cehennem haktır. Bunlara iman etmek farzdır. Cennet ve cehennem ile alakalı 2 tür tartışma vardır; süresi ve şu an mevcudiyeti. Cehmiyye ye göre cennet ezeli değildir. İbn Teymiyye azabın ve cehennemin ebedi olmayacağını, azabı çektikten sonra yok olacağını ve yoklukla azab çekeceğini söylemektedir. Diğer tartışma ise şu anda cennetin yaratılıp yaratılmadığı. Mutezile kıyamet ile birlikte yaratılacaktır derler. Sünni alimler ise şu anda yaratılmış olduğunu söylemektedirler. Cehennem yerin altında, cennet semadadır derler. İman kalpteki inancı dil ile ifade edip gereğini yerine getirmektir. Amel etmekle iman artar, isyan ile azalır. Amel imandan bir cüzdür. 72 Bununla birlikte günah işleyen kimse kafir olmaz, sadece imanı eksik olan günahkar bir mümin olur. Büyük günah işleyen kimse fasık olur. Cehmiyye ise tekfir edilmelidir. 73 İmanda istisna caiz değildir. İnşallah müslümanım demek caiz değildir. Bu konuda Maturidi ye yaklaşmıştır. 1. Camiu s-sahih 2. Halku ef al-i ibad İbn Hazm (456) Zahiri mezhebi vardır fıkıhta. İbn Hazm da onlardandır. Aslında Selefi değildir. Fakat lafzın batınına ve yorumuna değil de zahirine özel vurgu yapmasından dolayı Selefiyye içinde mütalaa edilmektedir. Yoksa tavır olarak ne ehl-i hadis e benzer ne Vehhabiliğe benzer. Zahiriyye tamamen lafzın zahiri üzerine duran, bunun üzerine hüküm beyan eden ve aklı ve re yi kullanmayan bir grup, ibn Hazm da onlardan biri. Zahiri mezhebini sistemleştirmiştir. 67 Maturidi ve Eş ariye göre naslar dışında da nasların ruhuna uygun sıfatlar da allah a nispet edilebilir. 68 Ahmed b. Hanbel de bu manada bir yaklaşım söz konusu değil. 69 Mutezile ye göre hem müspet hem menfi anlamda kullanıldığı için kelam fiili sıfattır ve hadistir. Kuran mahluktur. 70 Ortam sert olduğu için bir açılım yapıyor, ancak bu meselelerin tartışılmasını bidat görür. 71 Eş arilik bu şekilde düşünmektedir. Dolayısıyla bu konuda Eş ari ile ayrılmaktadır. Hatta tam tersi düşünmektedir. 72 Bu sebeble iman Mürcie nin iddia ettiği gibi sadece kalbin tasdiği, Cehmiyye nin öne sürdüğü gibi marifetten, Kerramiyye nin zannettiği gibi dil ile ikrardan ibaret değildir. Kamil insan bunların hepsinin toplamıdır. 73 İmanda istisna caizdir diyen Eş ariliktir. 16

17 Kurtuba da doğdu, Endülüs te. Fars asıllıdır. Şimdiye kadar gördüğümüz yerler hep Arap havzası; Maveraünnehir dediğimiz Buhara ve Semerkand. Şimdi de İspanya, Endülüs görüyoruz. Orada ki atmosfer çok farklı. Gazali den önce Gazali ve ibn Teymiyye kadar önemli bir alimdir. Fikirleri Nas ve icma olmaksızın rey ve içtihad yoluyla dinde bir görüş ileri süreni, yeni bir şeriat icat etmiş kabul eder. İbn Hazm ın zahiri görüşleri benimsemesi; diğer taraftan zahiri alimleri eleştirmesi, onu teknik manada bir mezhep olarak benimsemediğini, yöntem ve yaklaşım tarzı olarak görüğünü göstermektedir. Kendine özgü yorumlar getirmiştir. Dolayısıyla doğrudan bir mezhep uleması değildir. Zaten Selef bir mezhep değil; bir duruş, bir zihin halidir. Bunu da ulemadan görüyoruz. Allah ın dini zahirdir, onda sır ve batın yoktur. Kuran ve sünnet bağlayıcılık açısından eşittir. Bunların zahirinden hareket edilir ve rey e başvurulmaz. Kendini sünni, ehl-i sünnet olarak tanıtır. Şia ya karşı çıkar, ağır bir şekilde eleştirir. Zira onlar Batıni dir. Hz.Ebu Bekir in hilafetinin nas ile tayin olduğunu söyler. Kelamcılar kuran ve sünnetin yanı sıra felsefe ve mantık bilmedikleri için itikadi meseleleri yorumlamada yetersizdirler. Zahire çok sıkı bağlı ama Ahmed b. Hanbel gibi değil, çok iyi bir filozof ve mantıkçı aynı zamanda. Kendine has özellikleri var. İlke olarak tamamen zahire bağlanır, fakat çok iyi mantık bilir. Öyle olduğu için tamamen zahirden birşey ortaya çıkarmıyor. İbn Teymiyye nin alternatif bir ekol kurması gibi ibn Hazm da kurmuştur; fakat İbn Teymiyye kendisinden sonra daha etkilidir ve benimsenmiştir. İbn Hazm da benzer manada müstakil, mevcut sistemlere alternatif sistem kurmuştur. Mantıkta Aristo yu takip etmiş ama yer yer eleştirmiştir. Tümevarım bilgiyi değil bilgisizliği doğurur. Normalde bu Aristo felsefesinde ve islami ilimlerde çokça kullanılan bir yöntemdir. Mantığı çok iyi bildiği halde bunu reddetmiştir. Zaten taklide de karşıdır. Felsefe ve mantığı yorumlarda kullanmıştır. Kıyasa karşı çıkıyor, ona karşı alternatif sistem üretiyor. Taklit etmiyor. Fakat her halükarda zahire bağlı. 74 Yoksa ne Ahmed b. Hanbel ile alakası var, ne tevile karşı çıkmış vs. Felsefenin amacı hakikatin mahiyetini öğrendikten sonra nefsi bu doğrultuda ıslah edip dünya ve ahiret mutluluğuna erişmektir. Böylece felsefe ve dinin aynı noktada birleştiğini söyler. Normalde bunu kelamcılar yapardı. Zahir gerekli, fakat akıl ve nakil beraber gitmeli. 75 Felsefe burhana dayanır, din ise vahye dayanmakla birlikte bütün iddialarını kesin akli delillerle ispatlamaya çalışır ve getirdiği delillerin tartışılmasını ister. Bu sebeble tüm felsefi burhanlar nassta bulunur. Dışarıda aramaya gerek yok. Selefiyye buna kuran ve sünnet akılcılığı demektedir. Akıl dinin buyruklarını kendi bilemez. Her bilgi inançtır, her inanç bilgi değildir. Tüm inancımızı bilgiye dönüştüremeyiz. Semiyyat konularında inanıyoruz ama bunları bilgiye dönüştüremeyiz. Evrende illiyet gibi zorunlu kanunlar bulunmaktadır. Hüdus delilini kabul eder. 76 Atomlar sonsuza kadar bölünebilir. 77 Sıfatların Allah a nispet edilmesi caiz değildir. Zira kuran da Allah a sıfat nispet edilmemiştir. Selefiyye Allah a sıfat nispet ediyordu. Fakat ibn Hazm sıfat nispet edilmesini kıyasu l-şahid ale l-gaib yapıyorsunuz diyerek reddeder. Kuran da Allah a nispet edilen şeyler alemdir. 78 Zât-ı ilahi ye sıfat nispet etmek tam anlamıyla şirktir. 74 Zaten bundan dolayı Selefi sayılıyor demiştik. 75 Bunlar bize İslam düşüncesinin renkliliğini gösteriyor. 76 İbn Teymiyye kabul etmez. Çünkü bunlar Yunan felsefesinden ve Demoktiros tan alınmış fikirlerdir. 77 Mutezile den Nazzam bunu ortaya atmıştır. Bakıllani ise el cüzü la yetecezza demiştir, bölünemez diyordu. Eş ari atomculuğunu kurmuştu. 17

18 Haberi sıfatlar tevil edilmez, ama kendisi de bir anlamda tevil etmiştir. Kuran mahluk değildir. Ruyetullah caizdir. Veli kerameti mümkün değildir. İman artar ve eksilir. 1. El-Fasl fi l-milel ve l-ehvai ve n-nihal: dinler ve mezheplere dair çok önemli bir eser. Bir Eş ari nin makalatı kadar önemli. Aynı tarzda dinler ve mezhepler tarihi ile alakalı yazılmış bir eser. Karşılaştırmalı dinler tarihi üzerine bir eserdir. 2. et-takrîb li-haddi'l-mantık 3. el-usul ve l-füru İbn Teymiyye (728) 661 yılında doğuyor. Ömrünün çoğunu hapiste geçiriyor. Eleştirdiği ekolleri çok iyi okuyor ve alternatif sistem kurma başarısı oradan çıkıyor. Çok zeki ve çok keskin dilli olduğu rivayet edilir. Fikirleri Temel tezi akıl nakil ilişkisindedir. Kesin olan akıl ve kesin olan nakil birbiriyle çelişmez. İlk mütekellim olan Mutezile yi ve müteahhirun kelamcıları eleştiriyor. Çünkü onlar akıl ve nassı ayırıyorlar, sonra tekrar telif etmeye çalışıyorlar. Halbuki nass ın içinde akıl da vardır nakil de vardır. Harici akılla dini ispatlamaya gerek yoktur. İbn Hanbel akıl bidattır demesine karşılık harici akıl bidattır der. Kuran ve sünnet dahilinde olan akıl kullanılır der. Hüdus deliline karşı çıkıyor. Bunun dinden çıkmaya sebebiyet verdiğini söylüyor. Fıtrat ve gaye delillerine önem atfediyor. İnsan kendi fıtratıyla Allah ı arar ve bulur. Filozofların sadece zihinlerle uğraştığını, dış dünya ile ilişkileri olmadığını, Allah ın varlığına işaret olan kainatı görmediklerini söyleyerek eleştiriyor. Tamamen zihni bir varlık oluşturuyorsunuz, dünya ile alakasını kesiyorsunuz diye kelamcıları eleştiriyor. Formel Aristo mantığını en ciddi ve sistemli bir şekilde eleştiren alimdir. Gözleme dayalı bir yönteme işaret ediyor. Müslümanlar eğer bundan faydalansalardı bugünkü felsefe ile seküler bilim yanında alternatif olabilecek bir ilmi geliştirmiş olabilecektik. İbn Teymiyye ye göre Allah ın zatına bağlı tüm sıfatlar kadimdir, yokluğu imkansızdır. Bu sıfatların bir faili de yoktur. Onun için Mutezile nin yaptığı tevhid anlayışı yanlıştır. Çünkü onlar sıfat ve esma yı nefy olarak anlıyorlar. Bu doğru değildir. Çünkü böyle bir uluhiyyet anlayışı varlık alanında değil yanlızca zihinde tasavvur edilebilir. Sıfatlar Allah ın zatından ayrı ve bağımsız gerçeklere işaret eden kavramlar olamdığı için zat ve sıfat arasında bir tekiptente söz edilmiş olmaz. Sıfatlar zattan ayrı düşünülemez. Sıfatı olmayan bir varlık, yokluktur. Selefiyye ye göre haberi sıfatların keyfiyeti mechuldur, bunlar hakkında soru sormak bidattir diyerek yolu kapıyordu. İbn Teymiyye, bu sıfatları fiziki dünyadan hareketle tecsime sebebiyet verir diye Allah a nispet etmekten kaçınmaz. Varlıksal düzlemde Allah gaybi bir varlıktır. Bundan dolayı biz Allah a birçok sıfat nispet ederiz ama teşbihe gitmeyiz. İnsan ise şahid alemde bir varlıktır. Bu sıfatlar tevil edilmemelidir ve teşbihe sebebiyet vermez. O na göre ilim den basar dan teşbih olmuyorsa istiva dan da teşbih olmaz. Baştan sona müstakil tefsiri yoktur. Kuranı önce kuran ile, daha sonra sünnet ile, sonra nakil ile tefsir eder. 79 Varlığın birliği düşüncesinin kaynağının Hristiyanlıl olduğunu söyler ve vahdet-i vücud anlayışını islam için bir tehdit olarak görür. İbn Arabi ye de çok ağır eleştiriler yöneltmiştir. Hülul ve ittihad fikrini temelden reddeder. 78 Alem: özel isim. 79 İbn Kesir mukaddimesinde bu metodu kullandığını yazar. 18

19 Şefaat ve tevessül konusunda da serttir. Allah tan başkasından yardım talep etmeyi tevhid açısından sakıncılı görür. Peygamberimiz ile tevessül ise caizdir der. Bunun dışında herhangi bir evliya, şeyh vasıtasıyla dua etmek şirktir. Çünkü Mekke li müşriklerin de yaptıkları bundan farklı değildir der. Şefaat sadece Peygamberimiz e hastır, onun dışında ölülerden şefaat ummak şirktir. İmanın unsurlarından kalbin ameline özellikle vurgu yapar. Kalbin ameli tasdik ve amel arasında bir fonksiyon icra eder. Bu da Allah sevgisi ve Allah korkusudur. Kişi Allah ı sever ve O ndan korkarsa Allah ın emirlerine de uyar. Onun için imana mutlaka Allah sevgisi ve Allah korkusu yani kalbin amelinin dahiil edilmesi gerekir. Zira bu ameli doğurur. Amel imandan cüzdür. İman artar eksilir. İman sadece tasdik değildir. İman güven içinde olmaktır, birşeyi kabullenme değildir. Hadislerle alakalı belli başlı ilkeler koymuştur. Küçük bir amele büyük mükafat yükleyen hadisler; kandillerde mübarek gecelerde kılnacak namazlar ve mükafatları; Peygamberimiz (s.a.v) e nispet edilen yiyecek veya içecek sevdiğine dair rivayetlerin hiçbirini kabul etmez Akidetü l-vasitiyye 2. Minhacü s-sünne 3. Mecmuatü l-fetava- 4. El-İman 5. Tearuzu l-akl ve l-nakl İbn Kayyim el-cevziyye (751) 691 de Dımaşk ta duymuştur. İbn Teymiyye nin öğrencisidir. İbn Teymiyye nin görüşlerini devam ettirmiştir. İbn Teymiyye nin dağınık ve muğlak olan görüşlerini açıklamış, sistemleştirmiştir. Öğrencileri arasında ibn Kesir vardır. Fikirleri Kelimenin kendi manasından alınması manasındaki tevile sıcak bakmamıştır, selefin de bu görüşte olduğunu söylemiştir. Her fırka kendi görüşünü savunmak için tevile başvurmuştur. 81 Buna karşılık ibn Kayyim tevil caiz değildir der. 82 Akla kapı açmakla birlikte 83 tevili kabul etmez. Teoride böyledir ama pratikte tevil ederler. 84 Sahih nakil ve salim akıl çelişmez. Çelişen bir durum varsa ikisinden birinde problem vardır. 85 Hüdus deliline karşı fıtrat delilini kullanmıştır. 86 Hüdus delilini tenkit etmiştir. Kainattaki delillerin daha güçlü ve makul olduğunu savunmaktadır. Fıtrata vurgu yapar. Allah (c.c.) ın ilmi, iradesi, kudreti, yaratması bir fiil üzerinde etkendir. 87 Hepsi müstakil hakiki birer sıfattırlar. Kulun özgürlüğü kafese konmuş gibi belli bir alan içindedir Kitapları sistemli değildir, dağınıktır. Konudan konuya atlamıştır. Böyle olunca fikirlerini anlamak zordur, üzerine çalışmakta zordur. Tüm eserlerini gözden geçirmek gerekir. Bir meselede görüşünü öğrenebilmek için tüm eserlerini okumak gerekir. 81 Mutezile ruyetullah ı reddederek bu konudaki tüm nassları tevil etmiştir. 82 Selefiyye nin düşüncesi de budur. Tevili kabul etmezler. 83 İbn Teymiyye demişti ki akıl vardır ama nass ın içinde Kur'an-ı Kerim akılcılığı vardır. 84 İbn Kesir de görüleceği üzere ayetler tevil edilmez diyecektir fakat yedullah tan bahsederken Allah (c.c.) ın eli değil Allah (c.c.) ın kudreti diyecektir. 85 Bunu İbn Teymiyye ve Maturidi de söylemektedir. 86 İbn Teymiyye ve Selef bu kanaattedir. 87 Mutezileye göre bunlar birbirine dayanır; bilirse irade eder, yaratır vs. birbirini gerektirirler. 88 Razi den sonra daha katı bir tutum var bu konuda. 19

20 1. Sevaibu l-alim 2. El-Kafiye 3. El-Şafiye 4. Kitabu r-ruh İbn Kesir (774) İbn Teymiyye nin bir diğer öğrencisi. Döneminin muhaddis, müfessir ve tarihçisi olarak bilinir. El-Bidaye ve n-nihaye isimli eseri önemlidir. Tarih eseridir; fakat başlangıcdan ve sondan bahsettiği için kelam açısından önemli. Alemin yaratılışından kıyamete kadar anlatır. Tevili teorik olarak kabul etmez; ancak ayet el-kürsi ve haberi sıfatları tevil etmiştir. Ahmed b. Hanbel den itibaren teoride tevile karşı çıkmakta birlikte pratikte tevil yapmak durumunda kalmışlardır. Arş, istiva, yed hepsini tevil etmiş. 1. El-bidaye ve l-nihaye 2. Tefsiru l-kur'an ul-azim Aliyyü l-kari (1014) Fikirleri Tevhid ilmini ilimlerin en şereflisi olarak saymıştır. İnanılması gereken şeylerden bahseden ilimdir demiştir. Ebu Hanife nin Fıkhu l-ekber kitabına ve fikirlerine sadakatler bağlanmıştır. Ebu Hanife den gelen tüm görüşleri savunmuştur. 89 Ahmed b. Hanbel yerine Ebu Hanife nin eserini şerh etmeyi uygun görmüştür. Selef çizgisini korumuştur. Akılcılığı ve kelamcılığı şiddetle eleştirmiştir. Şiddet ve taassubu yasaklamıştır. Şia yı tekfir etmemiş; onların öldürülmesine cevaz vermemiş ve İslam fırkalarından saymıştır. Vahdet-i Vücud felsefesini eleştirmiştir. 90 İbn Arabi yi tekfir etmiştir. 1. Şerhu fıkhu l-ekber 2. Şerhu l-emali Muhammed b. Abdulvahhab (1206) Muhammed b. Abdulvehhab Necd bölgesinde doğmuştur. Hariciler, yalancı peygamberler, Haruriyye gibi mezhepler bu bölgeden doğmuştur. 18.yy da Osmanlı ya isyan etmiştir, bu bölgeden olması tesadüf değildir. Bölgede bedevi ağırlıklı bir sosyal yapı mevcut. Bedevi ağırlıklı bir hareket kurmuştur. Çeşitli seyahatleri sonucu değişik fikirlerle karşılaşmıştır, bunlar da reform düşüncesi üzerinde etkili olmuştur. 91 Çeşitli eylemler yapar. Muhammed b. Suud ile anlaşarak Allah (c.c.) ın hükümdarlığını kurmak üzere isyan ederler. Emirlik ibn Suud ve nesline; şeyhlik ise kendisine ve nesline ait olacaktır. İngilizlerin desteğiyle bağımsızlıklarını ilan edecekler ve Suud krallığına döneceklerdir. 89 Ehl-i hadis uleması Eş arilik karşıtıdır, Maturidiliğe daha yakındırlar. 90 Selefiyye alimleri akli istidlali ve vahdet-i vücud anlayışını çokça eleştirmişlerdir. 91 Mesela Medine de ibn Teymiyye nin görüşlerini öğrenmiştir. 20