Project number: ESO-1-KA The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement

Transkript

1

2 Giriş....3 Engelli Farkındalık Testi: Kendinizi Kontrol Ediniz Bölüm 1: Stereo Tipleri Tanıma - Engellileri Stereo Tiplemeden Anlamaya Doğru 1.1. Engelli Bireyler Hakkında Stereotip (Kilişe) Önyargılar Engellilerle İletişim: Genel İletişim Tüyoları İçerme veya Entegrasyon Farklı Ülkelerdeki Engelli Anlayışları Engelli Tipleri 25 Bölüm 2: Eşit Fırsatların Sağlanması 30 Engelli bireylerle eğitim, Engelli bireylerle öğrenme, Engelli bireylerle çalışma 2.1 İletişim ve Etkileşim (Engeli olan bireyle iletişim için temel bilgiler) İşitme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri Görme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri Bedensel veya Ortopedik Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri Zihinsel Veya Zeka Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri. 46 Bölüm 3: Pratik Egzerzisler/Aktiviteler..49 Engelli Farkındalık Testi: Kendinizi Kontrol Ediniz Son değerlendirmeler.56 Teşekkür....57

3 Toplumumuz kişisel farklılıklar zenginliğimizdir derken genelde çelişki içerisindedir. Bu bağlamda herkesi mümkün olduğunca normal yapabilmek için genelde tıbbi çalışmalar ve araştırmalara odaklanmak gerekir. Engelli Bireyler Hakları Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (2006) iki sebeple toplumlar için en önemli belgedir: Birinci sebep, belgede her bir insanoğlu, hiç kimse veya bütün insanlar gibi genel terimler kullanılmasıdır. İkinci sebep ise, bu belgenin insan hayatının her safhasını kapsamasıdır. Çünkü herhangi bir zaman içerisinde normal olan bir bireyin, hayatının geri kalan kısmında engelli bir birey olma ihtimali vardır. Sözleşmenin amacı yalnızca hakların talebi gibi görünse de, bundan daha fazlası kastedilmektedir. Birleşmiş Milletler Sözleşmesi en başından itibaren engelli bireylerin toplumsal aktivitelere katılımının iletişim, dil, engellilik temelinde ayrımcılık, elverişli mesken, herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımı gibi engeller nedeni ile güçleştirildiğini beyan etmektedir. Ancak bu türden güçleştirmeler veya engeller, çoğu zaman engelli bireylerin kendilerinden kaynaklanmaktan ziyade toplumun gündelik eylem ve işlemlerinden kaynaklanmaktadır. Özellikle, gerçek bir demokratik katılım için herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımı nın yedi prensibinin kullanılması önemlidir. Bu bağlamda çevre, ürün ve iletişim kanallarına ulaşım sadece engelli bireyler için daima zor değildir. Aynı zamanda diğer insanların kullanımı için de bu türden düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Birleşmiş Milletler Sözleşmesi ve herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımından sadece engelli bireylerin Çevre ve hizmetlere ulaşımını değil, aynı zamanda toplumda herkesin hayatının kolaylaştırılmasını anlıyoruz. Bu çerçevede yaşayan engelli bireylerin ihtiyaçlarının karşılanmaya çalışılmasını bir kayıp değil, toplum için bir kazanç olarak görebiliriz. Bu sayede dünyada yaşayan her şahıs için yenilikçilik, yaratıcılık, değişim ve kültürel zenginlik kaynakları oluşturma imkânı doğacaktır. Belki de eşit ve kimliklere saygılı bir toplum yaratmak için bu değişim ve dönüşümler gerçek bir mücadele olacaktır. Kitlelere uymak, normal olmak, bizlere gerçek bir demokratik yaşam getiremeyeceği gibi, aynı zamanda stereo tipleme, önyargı ve ayrımcılıkla mücadele konusunda farkındalık yaratma ve insanların yeteneklerini geliştirme konusunda yardımcı olmayacaktır.

4 Ve şimdi Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü müzü zevkle okumaya başlayabilirsiniz! Seyahatimiz başlıyor. - UN Convention for the Rights of Persons with disability: - Universal Design: - UNESCO, Universal Declaration on Cultural Diversity: - International Classification of Functioning:

5 Kendinizi Kontrol Ediniz-1 Bazen engelli bireyler gibi farklı olduğunu düşündüğümüz insanlarla etkileşim içerisinde olmaktan rahatsızlık duyarız. Engellilere karşı etik davranışlar konusunda ne kadar bilgili olduğumuzu ölçmek için bu kısa testi cevaplayınız. Eğer doğru cevapları bilmiyorsanız endişelenmeyiniz. Cevapları Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü eğitim materyalleri içerisinde bulabileceksiniz. Ümit ediyoruz ki, bu materyaller sizin engellilerle çalışma ve eğitim esnasındaki etkileşiminizde daha rahat olmanıza yardımcı olacaktır. Soru 1. Birisiyle karşılaştığınızda veya tanıştırıldığınızda karşınızdaki kişinin elini sıkmak için elinizi uzattığınızda onun elinin protezli olduğunu gördüğünüzde ne yaparsınız? a. Elinizi çekersiniz ve kendinizi tanıtmaya devam edersiniz. b. Herkesle olduğu gibi sağ elinizi uzatmaya devam edersiniz. c. Sol elinizi uzatırsınız. Soru 2. Yanında rehber-işaret dili tercümanı bulunan işitme engelli biriyle karşılaştığınızda ne yaparsınız? a. İşitme engelli bireyin yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz. b. Rehber-işaret dili tercümanının yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz. c. Her ikisinin de ayrı ayrı yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz. Soru 3. Tekerlekli sandalye veya bastonla hareket etmede zorluk yaşayan birisini gördüğünüzde ne yaparsınız?

6 a. Görmezlikten gelip yolunuza devam edersiniz. b. Yardıma ihtiyacı olup olmadığını sorarsınız. c. Herhangi bir teklifte bulunmadan yardım edersiniz. Soru 4. Konuşma güçlüğü yaşayan bir şahısla konuşmaktasınız. Onun kullandığı kelime ya da cümlelerden birkaç tanesini anlayabiliyorsunuz. Bu durumda ne yaparsınız? a. Söylediğini anlıyormuş gibi davranırsınız. b. Anladığınız kısmı tekrar eder ve geri kalan kısmı karşınızdaki şahıstan tamamlamasını istersiniz. c. Gülümser ve en kısa sürede ondan uzaklaşırsınız. Soru 5. Tekerlekli sandalye kullanan bir şahısla konuşurken hangisini tercih edersiniz. a. Eğer varsa bir sandalye de siz bulur onunla aynı seviyede konuşursunuz. b. Onunla ayakta konuşmayı tercih edersiniz. Yukarıdaki sorular Baum ve arkadaşları tarafından 2004 yılında yayınlanan kitaptan üretilmiştir. Bir engelli bireyle karşılaştığınızda en önemli şey, diğer şahıslarla karşılaştığınız durumlarda olduğu gibi, kendi duygu ve anlayışınızı kullanarak onun engelliliğine rağmen onu birey olarak anlamaya çalışmaktır.

7 1.1 Engelli bireyler hakkında stereotip önyargılar İlk intibaılarına göre herkes başkaları hakkında bir fikir ya da kabul oluşturur. Bu kabuller birilerinin görüntüsüne, kılık kıyafetine, konuşmasına veya hareketlerine göre yapılabilir. Bazen bu kabuller doğru olabilir, fakat çoğu zaman doğru değildir. Bizim ön kabullerimizin yanlış olabileceğini ve birilerine yapacağımız muamelede ilk intibaımızın etkili olmaması gerektiği konusunu hatırımızda tutmamız gerekmektedir. Bir şahıs veya gurubun genel karakter görünümü veya sıfatları konusundaki kabullere stereo tip denilmektedir. Bu kabuller bir kişi veya gurubun bedensel, zihinsel, kültürel, mesleki veya şahsi farklı özelliklerinin abartılmasıyla ortaya çıkartılır. Stereo tiplemeler ayrımcıdır. Çünkü şahsın bireyselliğini görmezlikten gelir. Eğer bir şahıs veya gurup negatif düşünceler ve stereo tiplemeler sonucunda toplumdan dışlanır, iş verilmez, taciz edilirse bu durum onlara karşı ayrımcılık anlamına gelir. Stereo tiplemeler, Avrupa Birliği nin farklı ülkelerinde bir takım kişi veya gurupların işe alınmada ayrımcılık gibi adaletsiz muamelelere tabi tutulmasına sebep olmaktadır. YUNANİSTAN daki mevcut hukuk çerçevesine göre (Kanun 3699/2008: Özel eğitim ve engelli bireylerin eğitilmesi veya özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin korunması ve sosyal hizmetlerde öncelikli muamele görmesi) engelli bireyler kötü muameleden korunma, eğitim kurumlarına ve

8 sağlık kurumlarına ulaşım konusunda aynı haklara sahip olmalarına rağmen pratikte bunlar hayata geçirilemeyebilmektedir. Örneğin: İşitme engelli öğrenciler işaret dili tercümanı olmayan üniversitelerin derslerine devam edememektedir. Görme engelli öğrenciler yeterince sesli kitap, kayıt veya elektronik formda ders malzemeleri olmaması nedeniyle sorumluluklarını yerine getiremeyebilmektedirler. Bunlara ilave olarak farklı engellilikleri olan bireylerin ihtiyaçlarına uygun hizmetler sağlanmayabilmektedir. Zihinsel engelli bireyler ve otizm gibi yaygın gelişimsel bozukluklar nedeni ile ciddi davranış problemleri olanlar bütün alanlarda çok daha büyük problemler yaşamaktadırlar. Özellikle kurumlarda kapalı tutulan engellilerin korunmasına daha çok ihtiyaç vardır. 1 İTALYA da bir şahsın veya ailesinin en zor zamanları eğitim sisteminin korumasının bittiği anda başlamaktadır. Okul sonrası engelliler hep evde bulunurlar. Bu durumda okul sonrası engelli bireyin kaderi bir cümleyle görünmez olurlar ile özetlenebilir. Okul dönemi sonrasında engelli bireyler topluma uyum ve fırsat eşitliği haklarını evlerinde kaybederler. Çalışma dünyasına engellilerin dahil olma oranları hala oldukça düşüktür. Yirmi dört yaş üzeri engellilerin sadece % 31,4 ü çalışmaktadır (CENSIS 2014 Raporu). Çalışanların da % 60 dan fazlası standart dışı iş akdi ile çalışmaktadırlar. Engelliler çoğu zaman sosyal vakıflarda gerçekte bir kontratları olmadan stajyer veya düşük gelirli statülerde çalışmaktadırlar. Bu kişilerin aldıkları ücretler % 70 in üzerinde bir oranla asgari ücretin altında veya emsallerine göre daha az olmaktadır. Buna ilave olarak engelliler eğitim seviyeleri ve yeteneklerine göre emsallerinden daha alt statüdeki işlerde çalışmaktadırlar. LATVİYA daki iş piyasasında ayrımcılık konusu ile ilgili 353 engelli ile yapılan araştırmada engellilerin % 57 sinin iş piyasasına katılmadığı, % 17,5 inin iş aradığı ve % 25,3 ünün işi olduğu tespit edilmiştir. Engellilere günlük hayatlarında ayrımcılıkla karşılaşıp karşılaşmadıkları sorulduğunda % 45,7 si ayrımcılıkla karşılaşmadıklarını, % 22,6 sı ayrımcılığa uğradıklarını, % 31,8 i ise bu soruya cevap vermeyeceklerini beyan etmişlerdir. Çalışan engellilere iş yerlerinde ayrımcılık ile karşılaşıp karşılaşmadıkları sorulduğunda; %16,6 sı ayrımcılıkla karşılaştıklarını beyan etmişlerdir. Ayrımcılıkla karşılaşanların üçte biri ayrımcılığın 3-5 sefer tekrar ettiğini, beşte biri ise 6-10 sefer ayrımcılığa uğradıklarını beyan etmişlerdir

9 MALTA da Ayrımcılık Avrupa-barometresi 2012 Araştırmasına göre: Katılımcıların %23 ü engellilere karşı ayrımcılığın çok yaygın olduğunu, % 64 ü ise az bir miktar olduğunu beyan etmiştir. Fırsat Eşitliği Kanunu Engelliler Milli Komitesi verilerine göre ilk 10 yıllık faaliyetler içerisinde her yıl yaklaşık 100 ayrımcılık olmak üzere toplamda 1000 ayrımcılık olayını araştırmak zorunda kalındığı görülmüştür. Şikâyetlerin büyük bir çoğunluğu fiziki erişim şikâyetlerini içermektedir. Diğer sosyal engeller eğitim, çalışma, konut, mal ve hizmet sunumları ve sigorta şikâyetlerini içermektedir. Ayrıntılı bilgi için dipnottaki rapor okunabilir. 3 POLANYA da, birçok alanda önemli oranda ayrımcılık görülmektedir. Ancak burada, mimari tasarım ve iş piyasası alanındaki ayrımcılık raporuna değinilecektir. Mimari tasarım alanındaki ayrımcılıklar: Polonya hukukunda uzun yıllardan beridir yatırımcılara engellilerin ihtiyaçlarına uygun yapılar yapmaları konusunda bir takım zorunluluklar getirilmiştir. Fakat çoğunluk bu yapı mevzuatını uygulamamaktadır. Ülkede çok sayıda bina hala engellilerin yaşaması için uygun değildir. Binaların engellilere uyumu çoğu zaman, binaların girişinde sona ermektedir. Örneğin: Çok sayıda binada katlar arası geçişler sadece merdivenle yapılmaktadır. Ayrıca engellilere uygun tuvaletler bulunmamaktadır. Toplu ulaşım sektöründe de bu duruma sık sık rastlanmakta olduğundan dolayı Yüksek Denetleme Kurulu 2011 raporuna göre; tren istasyonlarının % 85,1 nin engellilerin ihtiyaçlarına uygun hizmetler sunmadığı tespit edilmiştir. İş piyasasındaki ayrımcılıklar: Birçok Avrupa ülkesinde olduğu gibi Polonya da da engellilere uygun iş bulunması oldukça zor ve karmaşıktır. Ulusal İstatistik Kurumu (GUS) İş Piyasası Araştırmasına (BAEL) göre; İş piyasasındaki bir takım olumlu gelişmelere rağmen 16 yaş ve üzeri engellilerin işsizlik oranı çok yüksektir. Olumlu gelişmelerin kaynağında da engelli birey çalıştıran işyerlerine devletin ekonomik destek sağlaması yatmaktadır. Ayrıca çok sayıda engelli düşük gelir statülerindeki işyerlerinde çalışmaya devam etmektedir

10 İSPANYA da, engelli bireylere karşı ayrımcılık uygulanan alanlardan birisi de iş piyasasıdır. İleri derecede engelli bireyler ve birden çok engeli olan bireyler özellikle dezavantajlı konumdadır. Buna ilave olarak zihinsel engelli, işitme engelli ve doğuştan engelli bireyler çok daha az çalışma fırsatı bulabilmektedirler (Fundacion ONCE, 2011). Yapılara Ulaşım Kanunu na uymayan (Kanun 49/ Haziran Yatay Yapı Kanunu; 15/ Mayıs Engelli Bireylere Yönelik Mimari Engellerin Kaldırılması Kanunu) özel sektör ve kamu sektörü binalarına erişim ise bir başka ayrımcılık noktasıdır. CERMI tarafından yayınlanan İnsan Hakları ve Engellilik İspanya 2012 Raporu na göre daha farklı alanlarda engellilerin sık sık karşılaştığı ayrımcılıklar da bulunmaktadır. 5 Avrupa Topluluğu İstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı PROGRESS ( ) tarafından desteklenerek Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından 2010 yılında yapılan Özürlülüğe Dayalı Ayrımcılığın Ölçülmesi Araştırması na göre; TÜRKİYE de engelliler iş, eğitim, sağlık hizmetleri, dinlenme, boş zaman aktiviteleri, bağımsız yaşam, topluma ve toplumsal yaşama katılım, politik süreçlere katılım, adalete ulaşım ve bilgiye ulaşım konularında büyük ayrımcılıklarla karşılaşabilmektedirler. Araştırma bulgularına göre Türkiye deki engellilerin % 36,3 ü okuma yazma bilmemekte, % 14,9 u okuma yazma bilmekte ancak herhangi bir okuldan mezun olmamış durumda, % 33 ü ilkokul mezunu ve sadece % 6,6 sı ortaokul mezunudur. Engelliler arasında işsizlik % 45,2 dir. Buna ilave olarak, bir işte çalışan engellilerin % 22,6 sı ya asgari ücretin altında ücret almakta ya da dengi olan diğer işçilerden daha az ücret almaktadır. Bu sebeple birçok engelli ve engelli aileleri yoksulluk içerisinde yaşamak zorunda kalmaktadır. Ayrıca engellilerin sağlık hizmetlerinden yararlanmada da önemli ayrımcılıklara uğradıkları tespit edilmiştir. Diğer bir husus, engellilerin % 81 inin daima veya çoğu zaman oy kullanmasına rağmen, siyasi partilerin onların ihtiyaçlarına uygun hizmetler konusunda politikalar ürettiğine dair engelliler arasındaki inancın sadece % 4,1 olmasıdır. Adalete erişim konusunda engellilerin üçte biri sık sık engellerle karşılaşmaktadır. Dinlenme veya boş zaman faaliyetleri esnasında engellilerin %49,4 ü çoğunlukla ayrımcılıkla karşılaşmaktadır. Son olarak engellilerin % 57,6 sı toplum içerisine veya toplumsal aktivitelere katılmakta daima veya sık sık ayrımcılık yaşamaktadırlar. Yukarıda ismi geçen ülkeler tarafından sunulan bilgiler göstermektedir ki, engellilere karşı ayrımcılık dünyanın her tarafında mevcuttur. 5

11 Ayrımcılık tarifi: Önyargı, tutum, stereo tiplemeler neticesinde bir takım kişi ve guruplara karşı uygun olmayan davranış sergilemektir. Bu durum başka guruplardan beklenmeyen davranışların veya kriterlerin engellilerden beklenmesi şeklinde de olabilir. Engelliler hakkındaki stereo tiplemeler: Aciz veya bir şeyler yapmaktan aciz Çocuk gibi Özel ihtiyaç sahibi Trajedi mağdur veya mustarip Hayra ve merhamete muhtaç Topluma yük veya kahraman (gazi) Örneğin, zihinsel engelli insanları tarif eden şu kelimeler olumsuzdur: Tehlikeli, tımarhanelik, dengesiz vb. Hala bu gruplarla ilişkilendirilebilecek pozitif bir takım özellikler de bulunmaktadır. İstatistikler göstermektedir ki zihinsel engelli insanların şiddet kullanım oranları halkın genel oranından daha yüksek değildir. Buna ilave olarak akıl hastalıklarının birçoğu tedavi edilebilir durumdadır. Diğer stereo tiplemeler gibi engelli temelli stereo tiplemeler de ailevi veya toplumsal etkilerden kaynaklanmaktadır. Engelli şahısların toplumdan saklandığı günler hala bazılarının hafızasındadır. Çocuklar bir zamanlar ya evde öğrenim görürlerdi ya da hiç göremezlerdi veya engelli yetişkinler özel merkezlerle çalışırlardı. Etrafta engelliler olmadan engelliler hakkında birşeyler öğrenmek, onlarla etkileşimde bulunmak veya birlikte çalışmak oldukça zordur. Engellilerle birlikte çalışmanın önemini ancak şimdilerde anlamaktayız. Bu sebeple ancak bu nesil engellilerle birlikte öğrenme, öğretme, çalışma ve yönetme konusunda gerekli olan tecrübelere sahip olma imkânını daha fazla elde edebilir.

12 1.2 Engellilerle İletişim: Genel İletişim Tüyoları Kullanılan dil gerçeği hem yansıtır hem de şekillendirir. Engelliler hakkında kullandığımız dil engelliliğinin algılanması konusunda çok önemli etkilere sahiptir. Bu sebeple kullandığımız kelimeler negatif değil pozitif olmalı ve asla kırıcı olmamalıdır. Çünkü ayrımcılık dili örneğin, sakat, mankurt, geri zekâlı gibi kelimeler hem negatif tavır, hem negatif davranışları hem de engellilere karşı eşit olmayan sosyal statü ilişkilerini doğurabilir. Buna ilave olarak ses tonu çok önemlidir. Engelli bireyler engeli olmayan bireylerden ne fazla cesur ne de daha fazla mağdur/korkak kişilerdir. Bu sebeplerle onlarla konuşma esnasında zorbalık, baskınlık veya bu türden yargı ifade eden kelimeler kullanılmamalıdır. GENEL İYİ UYGULAMA ÖRNEĞİ 1. Bireyleri ilk sıraya koyunuz; onların engellerini veya eksikliklerini ikinci sıraya alınız. Engellilerin engel durumları onların kim oldukları, neye benzedikleri veya neler hissettikleri

13 hakkında bilgi vermez. Siz onları bir birey olarak kabul etmeli ve araştırmalarınızı buna göre yapmalısınız. Lütfen engelli yerine engelli birey ifadesini kullanınız. 2. Sakat, özürlü, kör, topal, ahraz vb. gibi demode olmuş eski ifadeleri kullanmaktan kaçınınız. Engelsiz bedenli, bedensel engelli, farklı kabiliyetli veya yetenekli, hastalıklı gibi kelimeleri kullanmaktan da şiddetle kaçınılmalıdır. Engelli ve sakat arasındaki nüansı fark ediniz. Birisi ayağını bir trafik kazasında kaybederse bu engelleyici durum şahsın hayatı boyunca devam edecektir. Bu şahıs yürümekte, bir şeylere binmekte (ata binme, bisiklet sürme, araba sürme vs.) veya garson olarak çalışmakta güçlük çekebilir. Fakat aynı şahıs kart oyunları oynarken, yemek pişirirken veya bilgisayar kullanırken bir sıkıntı çekmeyebilir. 3. Engelli bir birey hakkında konuştuğumuzda engelliliğe bir hastalık olarak bakmayınız. Hastalık başkalarına da geçebilen kötü bir sağlık durumunu ifade eder. Oysaki engelli bireyler çoğu zaman herhangi bir insan kadar sağlıklıdırlar. 4. Engeli olmayan insanları normal bireyler olarak nitelemekten sakınınız. Çünkü bu ifade engelli bireylerin anormal oldukları anlamına gelebilir. 5. Engelli bireyle üçüncü şahıslar aracılığıyla değil, doğrudan iletişime geçiniz. 6. Engelli bireyler hakkında bir takım deyimler kullanmak kabul edilebilir. Örneğin, görme engelli bir bireye sizi görmek güzeldi, sonra görüşürüz gibi ifadeler kullanılabilir. Çünkü onlar da buna benzer ifadeler kullanabilmektedirler. Engelli bireyler için kullanılabilecek doğru ve uygunsuz ifadeler tablosu aşağıda verilmiştir. UYGUNSUZ İFADELER DOĞRU İFADELERT KÖR Görme engelli birey Önemli ölçüde görme kaybı olan veya görmesi zayıf birey SAĞIR ve DİLSİZ İşitme engelli birey SPASTİK Serabral palsyli birey Not: Bu hastalık genellikle doğum esnasında yaşanan veya

14 doğumdan hemen sonra travma ile ortaya çıkan bir durumdur. Sinir sisteminde oluşan zarardan dolayı kaslar kasılır. Bu sebeple şahıslarda kontrol dışı hareketler oluşur. EPİLEPTİK Epilipsisi olan birey GERİ ZEKALI / YAVAŞ ÖĞRENEN Öğrenebilir Zihinsel Engelli birey TEKERLEKLİ SANDALYEYE BAĞLI Tekerlekli sandalye kullanan birey ENGELLİ TUVALETİ Erişimli tuvalet Not: Erişimli tuvaletler engeli olan bireyler tarafından kullanılmak üzere özel dizayn edilmiş, alanı geniş, tutunma yerleri de olan mekânlardır. ENGELLİ PARKI Erişimli Park Not: Erişimli park engeli olan bireylerin girişi yakın yerlerde tekerlekli sandalyeyle birlikte arabalarını park edip inmelerini, binmelerini ve transferlerini kolaylaştıracak yerlerdir. Farklı dillerde uygun ve uygunsuz ifade kullanım örnekleri: Uygunsuz Uygun MALTA Kör Għami Nieqes mid-dawl Sağır Trux Nieqes mis-smiegħ Engelli Inkapaċitat Persuna b'diżabilità Zekâ özürlü Ritardat Persuna b diżabilità mentali

15 GREECE Kör Κωφάλαλος (deaf-mute) Ο εκ γενετής κωφός που δε μπορεί δικαιολογημένα να μιλήσει Sağır Αόματοι (people without Οι τυφλοί eyes) Down Sendromlu Μογγολάκια (mongoloid) Τα άτομα με σύνδρομο Down Zekâ özürlü Τρελοί (crazy) Τα άτομα με ψυχικές διαταραχές Engelli birey Görme engelli birey Sağır ve dilsiz Bedensel engelli birey Tekerlekli sandalye kullanan birey SPAIN Discapacitado, anormal, incapacitado, deficiente, minusválido Ciego, invidente, cieguito, cegato, corto de vista, tuerto Mudo. Sordo, sordomudo; sufre una pérdida Mutilado, inválido,paralítico, cojo, tullido, lisiado Confinado/postrado en una silla de ruedas. Persona con discapacidad Persona ciega, persona con discapacidad visual, persona con baja vision Persona sin habla, persona que utiliza comunicación aumentativa. Persona sorda, persona con discapacidad auditiva Persona con discapacidad física Persona con movilidad reducida Persona usuaria de silla de ruedas TURKEY Engelli birey Sakat (invalid, faulty, Engelli birey deformed, handicapped, defective) Engelli birey Özürlü (faulty, defective) Engelli birey Engelli birey Eksik (deficient, incomplete) Engelli birey Görme engelli birey Kör (blind, dull) Görme engelli birey İşitme engelli birey Sağır (Deaf) İşitme engelli birey

16 Konuşma engelli birey Ahraz (Dumb, mute) Konuşma engelli birey Inappropriate Appropriate LATVIA Engelli birey Invalīds, kroplis, cilvēks ar Cilvēks ar invaliditāti īpašām vajadzībām, cilvēks ar speciālām vajadzībām Görme engelli birey Akls Cilvēks ar redzes traucējumiem, neredzīgs İşitme engelli birey Kurls, kurlmēms Cilvēks ar dzirdes traucējumiem, nedzirdīgs Öğrenme zorluğu olan birey Traks, daunis, idiots, muļķis Cilvēks ar intelektuālās attīstības traucējumiem İTALYANCA da: Uygunsuz kelime Handicappato veya Invalido dur. Bu iki kelime bir şahsa değil, engelliliğe işaret eder. Handicappato kelimesi engelli kelimesinden farklıdır. Öncelikli olarak kırıcı bir kelimedir ve uzmanlar tarafından kullanılmaz, çünkü engel hakkında hiçbir bilgi vermez. İkinci kelime Invalido uzmanlar tarafından kullanılabilir, çünkü şahsın bir konuda güçlük çektiği anlamına gelir. Invalido kelimesi aslında bir engelliliği işaret etmekten çok ileri yaşında, vücut parçası eksikliğinden (ampütasyon), bedensel veya zihinsel hastalıktan dolayı çalışamayan insan anlamına gelir. LATVİYACA da engelli bireyleri nitelemek için birçok kelime bulunmaktadır. Bunlardan birisi olan sakat (cripple) kaba bir kelime olmakla birlikte invalīds (engelli) kelimesi İngilizce de işe yaramaz anlamına gelmektedir. Mevzuatta kullanılan terimler fonksiyonel bozuklukları olan bireyler ve engelli bireyler ifadeleridir. Bu terimlerin kullanılması tavsiye edilmektedir. Ülkede kullanılan diğer bir terim özel ihtiyaçları olan bireyler ifadesidir. Fakat bu terimin kullanılması yerinde bulunmamaktadır. Çünkü herkesin özel ihtiyaçları vardır. Örneğin bazıları için sabah uyandıklarında bir fincan kahve içmek özel bir ihtiyaç olabilir. Bu sebeple bu terimin kullanılmasından kaçınılmasını tavsiye etmekteyiz. POLONYACA da kullanılması en arzu edilen terim osoba niepełnosprawna (engelli birey) veya osoby niepełnosprawne (engelli şahıslar). Şahsa değil ancak onun engelini referans yapan niepełnosprawny (sakat) gibi kelimelerin kullanılmasından kaçınılması gerekmektedir. Ayrıca modası geçmiş veya uygun olmayan kelimelerden kaçınılması da tavsiye edilmektedir. Mesela

17 upośledzony (sakat) ve kaleka (özürlü) gibi. Argolaşmış veya üstü kapalı ifadelerin kullanılması da ayrıca saygısızlık olarak değerlendirilmektedir. Osoba korzystająca z wózka (tekerlekli sandalye kullanan birey) ifadesini kullanmak daha iyidir. Tekerlekli sandalye bir şahsın sosyal hayata katılımını kolaylaştıran bir araçtır. Bu sebeple enngelleyici bir araç olarak görülmemelidir. Her şahsın sahip olacağı şeyleri seçme hakkı olduğundan bahsetmekte fayda vardır. Bu sebeple emin olunmayan durumlarda daima muhatabına sorulmalıdır Bütünleşme veya İçerme Sosyal, eğitsel veya çalışma ortamındaki deneyimlerini ifade etmek için engelli bireyler hakkında çoğu zaman entegrasyon veya içerme kelimelerini sık sık duyarız. Çocuklar veya yetişkinlerin çevrelerine entegrasyonu veya çevrelerindekilere dahiliyeti konusunda bazen bu kelimeler birbirinin yerine kullanılır. Fakat bu iki terim arasında çok önemli farklar vardır. Bunları bilmek 6 Beata Maciejewska: Jak pisać i mówić o dyskryminacji. Poradnik dla mediów. Mikuszewo: Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych Mikuszewo, 2007 Praktyczny poradnik savoir-vivre wobec osób niepełnosprawnych. Polish adaptation done by Office of the Government Plenipotentiary for Disabled People, Warszawa, 2013

18 engelli bireylerin öğrenme ve çalışmaları için içermeci bir çevrede yaşamalarına kolaylık sağlayacaktır. Bütünleştirici modeller birilerinin veya birşeylerin mevcut sisteme uyumlandırılması için birşeylerin yanlış olması gerektiğini kabul eder. Örneğin, engelli bireyin bir sınıfa konulmasını zorlamak için uyum ve desteğin sağlanmasını öngörür. İçerme ise yaş, engel, cinsiyet, dil, cinsel tercih veya milliyeti dikkate alınmaksızın arzu eden her bireyin toplumdaki herhangi bir şahıs gibi tüm faaliyet ve hizmetlerden yararlanmasını öngörür. Eğitim alanında içerme için başarılı bir model bütün insanlar farklıdır ve herkes öğrenebilir modelidir. Hiç kimsenin bir sistem içerisine sabitlenmesine ihtiyaç yoktur. İçerme bütün şahısların aidiyet haklarının olduğunu kabul eder. Bütün şahısların tüm hizmet ve faaliyetlere ulaşım imkânının olduğu engelsiz bir çevre oluşturmayı amaçlar. İSPANYA da engelli insanların artan bir şekilde eğitim ve çalışma alanlarındaki hizmetlerden yararlanmaları yaygınlaşmaktadır. 7 2 Aralık 2003 tarihli 51/2003 sayılı kanun gereğince fırsat eşitliği, ayrımcılığın önlenmesi, küresel ulaşabilirlik konularında engelli bireylere yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bu konudaki çalışmaların iyi bir örneği de Reus kentindeki çalışanların % 90 nının bedensel ve duyumsal engellilerden oluşturulduğu Amersam şirketinin çalışmalarıdır. Karlı olan bu yatırım kamu binalarındaki veya kamusal alanlardaki binaların, parkların, pazarların ve eğitim merkezlerinin bütün kontrol işlemlerini yürütmektir. 8 MALTA da engelli bireylerin topluma tam dahil edilebilmeleri için yıl boyunca birçok yeni politikalar ve projeler yürütülmeye başlanmıştır. Çalışma ve eğitim kurumu içermeci çalışma hizmetleri bölümünü kurarak çalışma öncesi destek eğitim metodu ile engellilerin çalışmalarında

19 köprü kurma vazifelerini üstlenmiştir. Bu program zorunlu eğitimini tamamlamış yaş zihinsel engelli bireylerin iş aramalarında yardımcı olmayı hedeflemektedir. Program üç alanda engellilerin yeteneklerini geliştirmek üzere yapılandırılmıştır: Çalıştırabilme, sosyal, bağımsız yaşam yetenekleri. Program esnasında kursiyerlere çeşitli meslekler yaptırılarak öğretilmektedir. Bu programa iş arayan engelliler 12 ay süreyle dahil edilmektedirler. 9 YUNANİSTAN da ulusal seviyede engelli insanlar için işyeri düzeninin ergonomik olarak ayarlanması Hibe Programı uygulanmaktadır. 10 İTALYA da okula ve iş piyasasına dahil edilme engellilere hukuki olarak öngörülmüştür. Anaokulundan üniversiteye kadar her aşamada tüm engeller için içerme uygulamaları/ politikaları garanti edilmiştir. Örneğin, Turin Üniversitesi tarafından engeli olmayan öğrencilerler engelli öğrencilerin aynı mekânlarda yaşamalarını sağlayan Farklılıkların tadını çıkar projesi gösterilebilir. 11 Engelli bireylerin kendilerine uygun işleri bulmaları ve şirketlerin de en uygun personeli bulmalarını sağlayan uygulamalar sayesinde sosyal içerme iş piyasasında da garanti altına alınmıştır. LATVİYA da iş piyasasına içerme konusunda çok fazla sayıda iyi örnekler olmamakla birlikte bazı iyi örnekler de bulunmaktadır. İyi uygulama örneklerinden biri de 80 kadar engelli ve bir o kadar da engelsiz birerlerin yan yana çalıştığı Rimi Marketler Zinciri dir. 12 POLONYA daki en ilginç örneklerden birisi üniversite mezunu engelli bireylerin iş piyasasına dahil olabilmeleri için bir uzman, meslek edindirme kursu, kariyer danışmanı ve diğer faaliyetlerle desteklenen Özel Hoca Nezaretinde Bireysel Şirket isimli Yerel Kalkınma Vakfı tarafından koordine edilen projedir. Başka bir örnek de hukukun çiğnenmesine karşı Engelli Bireylerin Haklarını Koruma Anlaşması nın gözetimi çalışmasıdır

20 TÜRKİYE de şehir içi ve şehirlerarası toplu taşıt araçlarında engelli bireyler 1/3 lük indirimden ücretsiz binmeye kadar farklı oranlarda indirim alabilmektedirler. İşyerlerinde 50 den fazla işçi çalıştıran işyerleri % 3 oranında engelli çalıştırma şartı vardır Farklı Ülkelerde Engellilik Kavramı Çok sayıdaki Avrupa ülkesinde engelli tanımı birbirinden farklıdır: İSPANYA da bağımlı ve bağımsız durumda yaşayan engelli araştırmasına göre (Encuesta de Discapacidad, Autonomía personal y situaciones de Dependencia) İspanya nüfusunun % 8,5 inde engelli bulunmaktadır( people), bunların % 40 ı erkek ( ,00) ve % 60 ı da kadındır ( ,00). 16 MALTA da 2011 yılında yapılan nüfus sayımına göre kişilik toplam nüfustan % 7,2 lik kısmına tekabül eden engelli birey bulunmaktadır. 17 YUNANİSTAN da nüfusun % 12 sine tekabül eden yaklaşık bir milyon insan engellidir. 18 İTALYA da yaklaşık 3 milyon engelli kişi yaşamaktadır. Bu rakama az engeli olan bireyler de ilave edildiğinde İtalya nüfusunun % 10 u olan 6 milyona ulaşmaktadur. Yaşlanan nüfus ve engelliliğe yol açan (her yıl yaklaşık yeni engelli) kazalar (her yıl arası) dikkate alındığında her yıl İtalya da ortalama kişi engelli olmaktadır. 19 LATVİYA da 2011 yılında yapılan bir araştırmaya göre nüfusun % 7,2 si engellidir. 20 POLONYA da yapılan 2011 yılındaki nüfus ve mesken sayımı araştırmasına göre ( Narodowy Spis Powszechny ) 4.7 milyon engelli birey ( ) vardır. Bu miktar Polonya nüfusunun %12.2 sine tekabül etmektedir html

21 TÜRKİYE de, TÜİK verilerine göre nüfusun % 12,2 si engellidir. 22 Bu rakamlar düzenli olarak artmaktadır. Bu açıdan eğitimciler, öğrenciler ve genel olarak toplumun bu hususta farkındalık sahibi olması ve engelli bireylere yönelik seçeneklerin artırılması önemlidir. ENGELLİLİK NEDİR? Dünya Sağlık Örgütü nün Engellilik Dünya Raporu na göre, Engellilik bir çatı kelimedir. Buna vücut azalarındaki noksanlıklar, hareket sınırlıkları ve katılım sınırlılıkları dahildir. Bir organ eksikliği vücut fonsiyonu ve yapısındaki problemi ifade eder. Hareket sınırlılıkları bir bireyin bir işi yapmadaki eylem zorluklarıyla karşılaşmasıdır. Katılım sınırlılıkları ise bireylerin hayatın çeşitli alanlarına katılımı konusunda problem yaşamalarıdır. Engellilik, bedensel veya sosyal engeller nedeni ile toplumsal hayata katılımdaki eşit sevideki fırsatların kaybı veya sınırlandırılmasıdır. İngiltere deki 2010 tarihli Eşitlik Kanunu na göre eğer bir insan normal günlük hayat aktivitelerini gerçekleştiremeyecek derecede uzun dönemli ve önemli oranda bedensel veya zihinsel bir zayıflığı varsa engelli sayılır. Engellilere karşı ayrımcılık kanunu 1995 e göre (DDA), engelli; bir insan normal günlük hayat aktivitelerini gerçekleştiremeyecek derecede uzun dönemli ve önemli oranda bedensel veya zihinsel bir zayıflığı varsa engelli sayılır. Birleşmiş Milletler Engelli Bireylerin Hakları Antlaşmasına göre engellilik; Sıradan bir insanın yapabileceği işler ve eylemleri bir zayıflamanın ortaya çıkardığı sınırlama veya yokluk nedeni ile yapamaması olarak tanımlanmıştır. MALTA da engellilik bir kişinin bedensel, zihinsel zekâ veya duyusal zayıflıkları nedeni ile toplumsal aktivitelere diğer insanlar gibi eşit ve tam katılımının zorlaşması veya engellenmesidir. ( Art. 2 of Equal Opportunities (Persons with Disability) Act, Act I of 2000, as amended by legal notice 426 of 2007; and Acts II and XXIV of 2012.) 23 YUNANİSTAN da engelli öğrenciler ve özel eğitime ihtiyaç duyanların tarifi; eğitim hayatlarının bütününde veya bir kısmında zihinsel, duyusal, öğrenme, gelişim problemleri,

22 psikolojk ve nero psikolojik düzensizlikler nedeni ile ileri derecede öğrenme güçlüğü çekenlerdir. İhtiyacın belirlenmesi, okula uyum ve öğrenme sürecinin birey üzerindeki etkileri multi-disipliner değerlendirmesi suretiyle yapılır. Engelli öğrenciler ve özel eğitime ihtiyaç duyan bireyler genellikle zihinsel engelli, görsel engelli (hiç görmeyen, kısmi gören, çok az gören), işitme engelli (hiç duymayan, kısmi duyan), bedensel engelli, tedavisi olmayan kronik hastalıklar, konuşma bozuklukları, disleksi, disgrafi, diskalkuli, disortografi, okuma güçlüğü, dikkat bozukluğu, hiperaktivite, gelişim bozuklukları (otizm, spektrum), zekâ geriliği ve çoklu engellilik grupları bunlar arasına girmektedir (Kanun 3699/2008: Özel Eğitim ve Engeli plan veya Özel Eğitime İhtiyaç Duyan Kişilerin Eğitilmesi, madde 1-2). İTALYA da engellilik hastanede veya sağlık hizmetleri birimlerinde çalışan uzman bir heyet tarafından resmi olarak belgelendirilir. Bu heyet içerisinde nöropsikiatrist mutlaka bulunmalıdır. Heyette bulunacak şahıs engelliliğe göre belirlenir. Örneğin, işitme engelliliği ile ilgili bir durumu belgelemek için nöropsikiatrist yanında odyometrist ve konuşma terapisti bulunmalıdır. İtalya da engellilik konusundaki en önemli kanun 104/1992 nolu kanundur: Engelli şahısların hakları ve sosyal içermeleri ve yardım görebilmeleri hususunda çerçeve kanunu. LATVİYA da engelliliğin tarifi sürekli veya uzun süreli kalıcılık göstererek bir şahsın vücut fonksiyonlarını ileri derecede veya orta derede kısıtlalayan; zihinsel, bedensel, çalışma, kendi kendisine bakma kapasitesini veya sosyal içerilmesine zarar veren fonksiyonel sınırlılıklardır. Bir şahsın engellilik veya çalışma kapasitesini sınırlama kriterlerinin neler olabileceği Bakanlar Kurulu tarafından belirlenir. Engelli bir bireye engellilikle ilgili bir belge verilir. Engelliliğin belirlenmesinde tarihinden itibaren yeni prosüdürler geliştirilmiştir. Bu kriterler çerçevesinde bir şahsın 18 yaşından emekliliğine kadar hangi fonksiyonlarında ne kadar sınırlılık olduğu belirlenir: a) I. Çok İleri Derecede Engellilik Grubu, vücut fonksiyonlarının % ünü kaybetmiş şahıslardır, b) II. İleri Derecede Engellilik Grubu, vücut fonksiyonlarının % ünü kaybetmiş şahıslardır, c) III. Orta Derecede Engellilik Grubu, vücut fonksiyonlarının % ünü kaybetmiş şahıslardır, 18 yaşın altındakiler için herhangi bir gruplama yapılmadan engellilik belirlenmektedir. 24 POLANYA da engellilik hem özel bir model hem de hukuki bir çerçevede belirlenmektedir. Engelliliği belirlemede kullanılan modeller aşağıdaki gibidir: 24

23 Sağlık Modeli; bir şahsın hayat kalitesini düşüren ve onun günlük hayatını yaşamasında açık dezavantajlar getiren uzun süreli hastalık ve vücudundaki bedensel sınırlılıklardır. Engelli kriteri sağlıklı bir organizmanın biyolojik standartlarına göre belirlenir. Sosyal Model; bu model toplumun engelli bireylerin yaşamları üzerinde ortaya koyduğu engelleyici şartların tamamını içerir. Engellilere yönelik sosyal model toplum tarafından engellilere karşı ortaya konan sistematik engeller, olumsuz tutum ve bilinçli veya bilinçsiz dışlamayı dikkate alarak geliştirilmiştir. Bu modelde kriterler sosyal normlara göre yani toplumun sosyal içerme ve sosyal katılım anlayışı çerçevesinde yapılmaktadır. İşlevsel Model; bu modelde kriterler bir şahsın beden özellikleri (konuşma, yürüme, işitme vs.), biyolojik, sosyal ve kişisel standart özellikleri çerçevesinde belirlenir. Farklı modellere göre bu özellikler ilişkilendirilebilir veya ayrıştırılabilir. İşlevsel model teorisi çerçevesinde aktiflik, etkililik ve sosyal rolleri yerine getirmede başarı esas alınır. 25 Engellilik konuları aşağıdaki mevzuat içerisinde yer almıştır: Polonya Cumhuriyeti Anayasası (madde 30, 32, 68 ve 69), Engelli insanların çalıştırılması, meslek kazandırılması ve sosyal rehabilitasyonları kanunu 27 Ağustos 1997 (Resmi Gazete 1997 No 123, 776 ) ve 17 Haziran 2014 değişikliği, Sosyal Destek Fonu ndan emekli ikramiyeleri ve maaşları kanunu 17 Aralık 1998 (Resmi Gazete 1998 No 162 sayı 1118), Engelli Bireylerin Hakları Tüzüğü 1 Agustos 1997 (Resmi Gazete 1997 No 50 sayı 475). Sosyal Yardımlar Kanunu na göre engellilik mesleki ve sosyal rehabilitasyon mevzuatı çerçevesinde çalışmada yetersizlik veya bir engelli grubu sınıflaması içinde yer almadır. Polonya mevzuatında engelli insanlar; bedensel veya zihninsel güçlük durumları (ileri, orta, düşük) seviyede yetkili kurumlar tarafından belgelendirilmiş sürekli veya geçici olarak sosyal rollerini gerçekleştirme ve özellikle iş yapma güçlükleri yaşayan bireylerdir. Engelli bireyler engelliliklerini, Engellilik Seviyesi Kuralları çerçevesinde resmi olarak belgelendirebilirler. Bu belgeler Engelli Sorunları Bölgesel Meclisleri tarafından verilir. Belge engellilik sebebi, engellilik seviyesi (yüksek, orta, düşük), tedavi göstergeleri, gerekli aletler, trafik kanunundaki mağduriyete özel ayrıcalıklar içerecek şekilde düzenlenir. 25 REFERENCE: Mateusz Wiliński: Modele niepełnosprawności: indywidualny funkcjonalny społeczny.w: Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2010, p. 41.

24 Engelli şahıs işyerinde herhangi bir özel hak istediğinde Engellilik Seviyesi Kuralları çerçevesinde işlem yapılır. Özellikle engelli bireyin masraflarının devlet tarafından karşılanması temel ilkeleri bu belgeye göre belirlenir. Buna ilave benzer haklar Sosyal Sigortalar Kurumu doktorlarınca da belirlenebilir. Engelli maaşına müracaat için bahsi geçen ilk belge yeterli olmadığından ikincisi gereklidir. Engellilik seviyesinin belirlenmesinde iki ayrı kuralın varlığı engellilerin hak ve yardımlarının belirlenmesinde çoğu zaman karışıklığa neden olmaktadır. İSPANYA engelliliğin sonuçlarını üç seviyede ele alan Engelli, Zayıf, Dezavantajlı Gruplar Uluslararası Sınıflaması (ICIDH) 2001 kriterlerini uygulamaktadır. Zayıflık (deficiencia) bedensel, psikolojik veya organik seviyede bir kaza veya hastalık neticesinde sürekli şekilde ortaya çıkan etkilere işaret etmektedir. Engellilik (discapacidad) bir zayıflık nedeni ile sıradan bir insanın şartları içerisinde bir eylem veya işlemi yapamama veya sınırlı yapabilmeyi ifade etmektedir. Dezavantajlılık (minusvalía) - bir şahsın yaşı, cinsiyeti, sosyal ve kültürel faktörleri dikkate alındığında herhangi bir zayıflık sebebi ile yerine getirmesi gereken sıradan rolleri icra edememe şeklinde anlaşılmaktadır. Engelli bireyler için iki ana grup gelir desteği yöntemi bulunmaktadır: Engelli birey emeklilik aylığına ilave katkıda bulunan yardımlar, emeklilik engellilik aylığına katkıda bulunmayan yardımlar. İki yardımın da genel sosyal güvenlik kanunu içerisinde yer almasına rağmen iki farklı yardım türündeki engellilik tarifleri birbirinden oldukça farklıdır. Engelli emeklilik aylığına ilave katkıda bulunan yardım türünde engellilik; uygun tedavileri görmüş olmasına rağmen sürekli ve öngörülebilir gelecek içinde anatomik veya işlevsel sınırlılıklar nedeni ile sürekli iş görme kapasitesini yitirmiş iş göremez kişileri tarif etmektedir(capacidad laboral, madde 136(1) LGSS). Emeklilik Engellilik Aylığına Katkıda Bulunmayan Program türünde engellilik; doğuştan veya sonradan gelen nedenlerle bedensel, zihinsel ve duyusal kapasiteleri tümüyle yok olan veya öngörülebilir bir gelecek için zayıflayan bireylerin engelliliklerini tarif etmektedir (madde 136(2) LGSS). Engellilerin hakları ve sosyal içerilmesi genel kanunu 4 Aralık 2013 itibari ile yürülüğe girmiştir sayılı Engelliler Kanunu 3. Maddesine göre Engelli; doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde 26

25 kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan, korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişidir. Genel olarak kişiden kişiye veya engellilik türü ve derecesine göre değişmekle birlikte engelli insanlar aşağıdaki sıkıntıları yaşayabilirler: İşitme engelliler; hiç işitememe yanında alışveriş merkezleri, spor yapılan mekânlar, çalışma mekânlarındaki arka plan gürültüsü nedeniyle işitme güçlüğü çekebilirler; Görme engelliler; gözlüklü veya gözlüksüz olarak yazılı materyalleri okuma veya bilgisayar gibi araçları kullanma güçlüğü çekebilirler; Konuşma engelliler kendilerini açıkça ifade etme güçlüğü çekebilirler; Zihinsel engelliler; yazılı veya sözlü bilgileri anlamakta geri kalabilir veya güçlük çekebilirler; Duyusal engelliler; kart, bozuk para gibi küçük nesneleri tutmak ve kavramakta güçlük çekebilirler. Ortopedik engelliler; yürümekte, ayakta durmakta veya uzun süre oturmakta güçlük çekebilirler; Dikkat bozukluğu yaşayan engelliler alışık olmadıkları çevrede veya mekânlarda sıkıntılar yaşayabilirler. Sonuç olarak engelli insanlar eğitim kurumları ziyaret, toplantılara katılım ve birtakım hizmetleri kullanımı esnasında gerekli olan birtakım yerlere ulaşımda engellerle veya güçlüklerle her zaman karşılaşabilirler. 1.5 Engellilik Tipleri

26 Engellilik bir bireyin hayatındaki herhangi bir anında meydana gelebilir. Doğuştan engellilik veya doğumdan gelen bozukluklar: Bunlar doğum esnasında veya doğumdan önce ortaya çıkan genetiksel şartlardır. Hamilelik esnasındaki problemlerden bebek anne karnındayken veya doğum esnasında ortaya çıkan yaralanmalardan meydana gelebilir. Bu türden problemlere örnek olarak irilik hastalığı ve doğum anomalleri sayılabilir. Bunlar, doğum öncesi tespit edilmiş olsun veya olmasın doğuştan gelen yapısal, işlevsel, metabolik, davranışsal hastalıklar, yaralanmalar veya bozukluklardan sayılır. 27 Sonradan ortaya çıkan veya çevresel şartların ortaya çıkardığı engellilik: Bu türden engellilikler doğum sonrası meydana gelir. Bunlar genetik değildir. Örneğin, Aids, omurilik yaralanmaları, MS (Çoklu Skleroz), kan hastalıkları, trombosis, kanser vs. türden hastalıklar etnitise veya cinsiyet farkı gözetmeksizin her zaman ortaya çıkabilir. Bunlar bireyin hayatı boyunca ortaya çıkabilecek bir yaralanma veya menenjit gibi bir hastalık sonucunda meydana gelebilirler. Yaşlanma da işitme, kalp damar hastalıkları, görme bozuklukları vs. gibi bazı bedensel zayıflıklara da yol açabilir. İleri derecede engelli şahıs: Bir bireyin makul bir süre daha yaşama beklentisi olmakla birlikte yaşlılık veya sürekli engelliliği nedeniyle çalışmak veya kendi kendisine bakmak suretiyle hayatını idame ettirememesidir. 28 Malta gibi ülkelerde engellilik kavramı işitme engellilikleri, bedensel engellilikleri, görme engellilikleri, zihinsel engellilikleri, öğrenme engellilikleri, sara, kronik hastalıkları, çoklu engellilik ve gizli engellilikler gibi bazı genel engellilik kategorileri içerir. 29 Bunlara ilave olarak bireyin tedaviye cevap vermemesi veya hastalığın sürekli tekrarlanması veya sürekli ağrı kesici almayı gerektiren durumlar veya uzun süreli bakım veya tedavisi olmayan bir hastalık veya sürekli engelliliğe yol açan bir durum veya vücuda geri döndürülmesi imkânsız zarar veren bir durum veya özel eğitim veya tedaviyi gerektiren durumlar veya obezite, yaşlanma, kötü yaşam sürme gibi bulaşıcı olmayan hastalıklar ve kanser (Malignant neoplasms) gibi hastalık veya durumlar Kronik Sağlık Durumu olarak kabul edilmektedir National Congenital Anomalies Registry 28 Camilleri, Joseph M. & Callus, Anne-Marie (2001): OUT OF THE CELLARS - Disability, Politics and the Struggle for Change: The Maltese Experience. 29 Uncrpd Disabled People s Advisory Committee (Dpac), P Parliamentary Secretariat for Health. A National Health Systems Strategy for Malta Securing our health systems for future generations Chapter 5, p.54; June 2014

27 Şimdi de temel engellilik tiplerine göz atalım: Duyusal engellilik bir bireyin işitme, görme, dokunma vb. gibi kanallardan bilgi almasını engelleyen durumlardır. Bunlar görememe, işitememe veya her ikisinin de karışımını içeren durumlar olabilir. İşitme Engelliliği İşitme Engelliliği kısmi veya tamamen işitme engelli bireyleri içerir. İşitme engelliliği bir bireyin işitme duyusunu belli bir derecede veya tamamen kaybetmesi sonucunda etraftaki ses veya konuşmaları anlayamama durumuna işaret eder. Birçok işitme engelli çevrelerindeki konuşmaları, sesleri ya duyamaz, ya da anlayamaz. Bazıları da arka plan sesleri yüzünden bazı ses frekanslarını duymalarını engellemeleri yüzünden sağlıklı bilgi edineyebilirler. Ayrıca işitme, öğrenme ve konuşmayı kontrol etmek için çok önemlidir. Bu sebeple işitme engelliliği konuşma engelliliğine de yol açar. İşitme engelliliği doğumda veya hayatın ileri aşamalarında birçok biyolojik sebeplerle ortaya çıkabilir. Örneğin, menenjit, duyma sinirlerine veya kulaktaki salyangoz kanallarına zarar verebilir. Bu durum orta seviyeden başlamak üzere ileri derecede işitme engelliliğine yol açabilir. Doğuştan gelen işitme bozuklukları bireylerin konuşma dili öğrenmelerini engeller. Bu sebeple işitme engelli öğrencilerin konuşmaları, takiplerini televizyon, müzik, sinema gibi kanalları kullanarak yeni bilgilere ulaşmalarını engelleyebilir. Dünyada yüzlerce işaret dili bulunmaktadır. Genel bir hata olarak işaret dilleri gerçek dil kabul edilmemelerine rağmen Dil bilim çerçevesinden bakıldığında işaret dilleri konuşma dilleri kadar zengin, çeşitli ve karmaşıktır. Görme Engelliliği Dünyada hafiften başlayarak ileri dereceye kadar görme engelliliği veya zayıflığı olan milyonlarca insan vardır. Buna ilave olarak göz travmaları veya hastalıkları da tam görmemeye kadar varan rahatsızlıklara yol açmaktadır. Görme engelliliğine yol açan kornea çizikleri, gözakı çizikleri, görmeye zarar verecek derecede şeker hastalıkları, kuru göz hastalığı kornea sertliği görme bozukluluğuna yol açan bazı durumlardır. Az görme veya tam görme sorunları yaşayan bireyler okuma güçlüğü çekerler. Örneğin, çalışma malzemelerini görmekte, yazı tahtalarını, projeksiyon, video veya diğer görsel araçları takipte

28 güçlük çekerler. Bunlara ilave olarak ofislerde, sınıflarda veya kütüphanelerde çalışma malzemelerinin yerini bulmakta veya kullanmakta güçlük çekerler. Görme algısı problemi yaşayan bireyler birbirine benzer şekil, harf veya yerleri veya yazılı benzer materyalleri ayırt etmekte güçlükler yaşarlar. Hareketlilik veya Bedensel (Ortepedik) Engellilik Bedensel engellilik doğuştan veya yaşlılık sebebiyle sonradan bir bireyin hareketliliğinin olumsuz etkilenmesidir. Bu durum bir hastalık sonucu da ortaya çıkabilir; geçici veya sürekli de olabilir. Örneğin, kırılmış bir kemiği olan insanlar bu kategorilerden birine girebilir. Bedensel engellilikler acı verici olabilir. Hareketliliği dayanıklılığı, sağlamlılığı hızı veya beden koordinasyonunu sınırlayabilir. Bedensel engelliliği olan bazı insanlar yürüme güçlüğü çekebilirler. Bazıları ayakta durabilir fakat yürüyemeyebilir, bazıları yürüyebilir fakat aşırı yorgunluk nedeni ile zaman zaman tekerlekli sandalye kullanarak enerjilerini koruma ihtiyacı duyabilirler. Engellilerin yaşadıkları sınırlılıklar çalışma odalarına, tuvaletlere veya sınıflara fiziki erişimlerinin sınırlandırılması veya standart yükseklikteki sandalye ve masaların kullanılamaması şeklinde olabilir. Bazen el veya kolların kullanılmasını gerektiren durumlarda objelere ulaşmak ve kullanmakta zorluklar yaşanabilir. Öğrenme veya Gelişme Engellilikleri Gelişme engelliliği onsekiz yaşı öncesinde başlayan ve kendisiyde aynı seviyede olan insanlara göre daha yavaş bedensel ve zihinsel yetenekler geliştirmesini engelleyen durumlar içerir. Bu durumlar zihinsel engellilik, sinir sistemi veya omurilik bozuklukları, sara, otizm gibi hastalıkları içerir. Otizm, Asperger sendromu, Rett sendromu, çocukluktan gelen kas ve iskelet sistemi bozuklukları da bu gruptan sayılır. Öğrenme engellilikleri bir bireyin anlamasını, konuşmasını, yazmasını, okumasını veya birtakım matematiksel işlem yapma kabiliyetlerini engelleyen temel psikolojik işlevlerdir. Öğrenme problemleri olan çocuklar hiperaktivite veya disleksi gibi sebeplerle güçlükler yaşayabilirler. Öğrenme problemleri öğrenme güçlüğünden orta veya çok ileri derecede öğrenme güçlüklerine kadar değişen aralıkta olabilir. Zihinsel engellilik herhangi bir yaşta ortaya çıkabilir. Zihinsel engellilik entelektüel engelliliğin bir alt grubudur ve entellektüel engellilik terimi İngilizce konuşulan birçok ülkede kullanılması tercih edilen bir kavramdır.

29 Öğrenme engeli olan bazı bireyler kendi kendine zarar verme, sözel veya fiziksel saldırı veya çevreye zarar verme gibi agresif davranış gösterebilirler. Bu türden kontrol edilmesi zor veya meydan okuyucu davranışlar engelli bireyin çevresiyle etkileşimi esnasında ortaya çıkan faktörlerden dolayı oluşabilir. Bu türden davranışlara başkalarına karşı agresif davranış, kendi kendini yaralama, sürekli sallanma, alkışlama, dikkat dağıtıcı, yıkıcı veya çekingen davranışlar dahildir. Bu türden davranışları tanımlamak için kullanılan en fazla terim kültürel olarak anormal davranışlar dır. Bu türden davranışlara bireyin kendisinin veya başkalarının güvenliğini ciddi şekilde zarar verecek ve bu sebeple onların toplum içerisine katılımlarını veya müşterek alan kullanımlarını sınırlamayı gerektirecek davranışlar olarak kabul edilir. Bu türden davranışlar sınırlayıcı veya kaçınıcı yönetim stratejilerini kullanarak bu türden insanların normal toplumsal hizmetler veya aktivitelerden dışlanmalarını gerektirecek yöntemlerinin kullanmasını artırabilir. 31 Zihinsel Engellilik ve Hastalıklar Zihinsel hastalıklar (psikiyatrik bozukluklar) Bu türden hastalıklar zihinsel fonksiyonların kullanımında düşünme, hissetme, öğrenme, iletişim kurma, uyum vb. gibi veya normal hayat aktivitelerinin yerine getirilmesinde aşırı bozukluklara sebebiyet veren durumlardır. Bu durumlar arasında şizofreni anksiyete bozuklukları, depresyon, fobiya, duygusal bozukluklar yeme bozuklukları (anorexia, bulimia), anti sosyal davranışlar, aşırı titizlik (obsessive-compulsive), ikicil travma ve duyarsızlık sayılabilir. 31 The current situation of disabled persons with challenging behaviour in Malta. Promoting the social inclusion of disabled persons with challenging behaviour. Executive Summary. EFS , 2012

30 Entellektüel Engellilik Cümlenin devamında sıralanacak olan yeteneklerden en az iki veya daha fazlasındaki alanlarda entellektüel fonksiyonlar ortalamasının belirgin şekilde altında performans sergilenmesidir: Kendi kendine bakım, iletişim, ev yaşamı, sosyal yetenekler, toplumsal yetenekler, kendini yönlendirme, sağlık, güvenlik, iş ve eğlence. Bunlar kendilerini genelde 18 yaşı öncesinde gösterirler ve bunlara otizm, down sendromu, Tourret sendromu dahildir. - World Report on Disability 32 - UN Convention for the Rights of Persons with disability 33 - Equality Act 2010 of UK

31 - Disability Matters (Amendments of the Code of Organization and Civil Procedure) Act of İletişim ve Etkileşim Engelli Bireylerle iletişim için Temel Tüyolar İletişim kurabilme veya iletişim hakkı birçoğumuz için sıradan bir iştir. Konuşma ve anlama, okuma ve yazma çoğumuzun her gün kullandığı yeteneklerdir. Duygularımızı, düşüncelerimizi ve fikirlerimizi açıklamak, soru sormak ve bilgi vermek için iletişim kurarız. Bu işlemleri birçok insanla ve birçok farklı sebeple yaparız. Örneğin, bir mağazadan satın almak istediğimiz şeyleri sormak için, sağlık problemlerimizi bir doktorla paylaşmak için, bir lokantadan yemek ısmarlamak için, finansal durumumuzu bir bankacıyla görüşmek için veya bir taksi kiralamak için iletişim temel bir insan hakkı ve hayatımızın vazgeçilmez unsurudur. Bireyler bazen yanlış bir şey söyleyeceklerinden korkarlar ve bu sebeple hiçbir şey söylemezler. Bu durum engellilerin toplumdan ayrışmasına veya tecrid edilmesine yol açar. Bazı davranışsal engeller bireyler arası etkileşimle ortadan kaldırılabilir. Engelli bireylerle etkileşim için aşağıdaki gibi bazı tüyolar verilebilir: Açık fikirlilikle dinlemeye çalışın: Engelli bireyin neyi yapabileceği ya da yapamayabileceği konusunda önyargılı olmadan onu dinlemeye çalışın. Engelli bireyle ilk karşılaştığınızda kendinizi rahatsız hissetmeniz normaldir. Bunu kabul etmek uygundur. Bu sebeple dikkatinizi onun engelliliğine değil, engelli birey üzerine yoğunlaştırınız. Kısa bir süre içerisinde psikolojik olarak tamamen rahat bir konuma geleceksiniz. İletişim için on temel ilke

32 I. İşaret dili tercümanı veya engelli bireyin yanındaki kişiye yönelerek konuşmaktansa engelli şahısla doğrudan konuşun. II. Tanışıtırıldığınız zaman el sıkışma talebinde bulunun. Protez kolu olan veya kolunu sınırlı kullanabilen engelliler genellikle el sıkışabilirler. Gerekiyorsa sol kolla el sıkışmak da kabul edilebilir bir davranıştır. III. Görme engelli bir bireyle karşılaştığınız zaman daima kendinizi ve beraberinizdekileri tanıtın. Bir grup içerisinde konuşuyorken konuştuğunuz şahsa ismiyle hitap edin. Görme engelli bir bireyle yemek yediğiniz zaman ona tabağında nelerin olduğunu tarif etmenizi isteyip istemediğini sorun. IV. Eğer yardım teklifinde bulunursanız, teklifiniz kabul edilinceye kadar bekleyiniz. Bundan sonra muhatabınızın ne tür talepte bulunacağını dinleyiniz veya talimatını bekleyiniz. V. Yetişkinlere yetişkin muamelesi yapınız. Diğer insanlarla konuştuğunuz gibi engelli bireylere de isimleri ile hitap ediniz. Tekerlekli sandalyedeki kişilerin başlarını okşayarak veya omuzlarına dokunarak merhamet gösterisinde asla bulunmayınız. VI. Tekerlekli sandalyeye yaslanmayınız, ona asılmayınız veya onların rehber köpeklerini okşamaya kalkışmayınız. Unutmayınız ki engelli bireyler tekerlekli sandalyelerini vücutlarının bir parçası olarak görürler. Yardımcı veya rehber köpekleri olan insanlar için de bu böyledir. Sahibinden izin almadan asla onun rehber veya yardımcı köpeğinin dikkatini dağıtmayınız. VII. Rahat olunuz. sonra görüşürüz veya bunu duydunuz mu? gibi gündelik ifadeleri kullandığınızda mahcup olmanıza gerek yoktur. VIII. Konuşma güçlüğü olan şahısları dinlerken dikkatle dinleyiniz ve konuşmalarını bitirmelerini bekleyiniz. Eğer gerekiyorsa onların kısa cevap vermelerini veya başlarını sallamalarını gerektiren kısa sorular sorunuz. Asla anlıyormuş gibi yapmayınız. Bunun yerine anladığınız şeyleri tekrar ediniz ve karşınızdaki kişinin doğrulamasını bekleyiniz. IX. Tekerli sandalyede oturan veya koltuk değneği kullanan birisiyle konuşurken kendinizi onun göz seviyesine hizalayarak konuşunuz. X. İşitme engelli bir şahsın dikkatini çekmek için omuzlarına dokununuz veya elinizi sallayınız. Engelli bireye doğrudan yöneliniz ve açıkça yavaşça ve anlaşılacak bir biçimde dudaklarınızı okumanıza müsaade edecek şekilde konuşunuz. Bu durumda ışık kaynağına yüzünüz gelecek şekilde, elinizi, yiyecek ve içeceğinizi ağzınızdan uzakta tutarak konuşunuz. Eğer şahıs işitme cihazları kullanıyorsa bile kalabalık içerisinde sizin sesininizi ayırt edebileceğini varsaymayınız. Asla bağırmayınız. Normal ses tonunuzla konuşunuz.

33 J. Cohen Engelli bireylerle iletişim için adab-ı muaşeret (nezaket) kuralları kitabında engellilik türüne bağlı olmaksızın engelli bireylerle iletişim kurmaya yardımcı olacak birtakım temel kuralları şu şekilde sıralamıştır: Bedendel temas kurmada dikkatli olunuz. Bazı engelli insanlar dengelerini kurmada kollarına ihtiyaç duyabilmektedir. Bu sebeple onlara yardımda acele etmek dengelerini bozabilir. Engelli bireyler kullandıkları ekipmanları özel alanlarının bir parçası olarak görebilirler. Bu sebeple onların tekerlekli sandalyelerine, bastonlarına veya diğer malzemelerine dokunmaktan kaçınınız. Konuşmadan önce düşününüz. Engelli bireyin arkadaşı veya tercümanı ile konuşmak yerine daima engelli bireylerle direkt olarak konuşunuz. Engelliler toplumdaki herhangi bir birey gibi muamele görmek isterler. Bu sebeple toplumdaki herhangi bir bireyle konuştuğunuz gibi onlarla da konuşunuz. Onların mahremiyetlerine (özeline) saygı gösteriniz. Asla varsayımda bulunmayınız. Ne yapabilecekleri veya yapamayacakları konusunda en iyi karar verebilecek olan engellilerin kendileridir. Bir aktiviteye katılma konusunda onların yerine karar vermeyiniz. Tabi bir şekilde etkileşim kurunuz. Herhangi bir insanla etkileşimde bulunuyormuş gibi tabi hareket ediniz. Birbirinize doğrudan bakarak konuşunuz. Engelliliğe bağlı olarak değişmekle birlikte engelli bireyle iletişim kurabilmek biraz vakit alabilir, ancak bu zor değildir. Kibar olunuz. Kendinize karşı tarafın nasıl muamele etmesini istiyorsanız o şekilde saygılı davranınız. Saygılı ve düşünceli olunuz. Acele etmeyiniz, sabırlı ve anlayışlı olunuz. Karşınızdaki bireyin problem ve ihtiyaçlarını anlamaya çalışınız. Özel ihtiyaç sahibi engelli bireylerle etkileşim kurarken onların farklı ihtiyaçlarının olabileceğinin farkında olunuz. Engelli insanları birey olarak kabul ediniz. Engellilerin ortak vasıfları engelli olmaları olabilir. Fakat engelliliklerinin sonuçları farklıdır. Örneğin, engelliliklerinin derecesi, süresi, engellilikleriyle baş etme türü ve stratejileri, bireysel farklılıkları gibi. Tanıdığınız birkaç engelliye dayanarak engelliler hakkında genelleme yapmayınız.

34 Communication access for people who have communication disabilities, Ministry of Community and Social Services, Ontario, Canada, 2009: on_access_eng_no_ack.pdf Communicating effectively with people who have a disability. North Dakota Center for Persons with Disabilities: Cohen, J. Disability Etiquette Tips On Interacting With People With Disabilities. Jackson Heights, NY: Eastern Paralyzed Veterans Association İşitme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri İşitme engelli bireyler hakkındaki garip ses tonları kullanma veya anlaşılmaz el işaretleri kullandıkları gibi stereo tiplemelerden farklı olarak, eğitimlerine ve rehabilitasyon geçmişlerine bağlı olarak çok çeşitli dil ve iletişim araçları kullanırlar. Sözlü ve Yazılı İletişim İşitme engelliler, doğdukları ve yaşadıkları ülkeye bağlı olarak yazılı ve sözlü iletişim dillerini kullanırlar. İşitme engelli çocuklara çeşitli işitmeye yardımcı araçlar, implantlar, rehabilitasyon ve öğretme yöntemleriyle konuşma dili hayatlarının erken safhalarından itibaren öğretilebilir. Konuşma terapistleri ve öğretmenler, temel eğitim sürecinde, işitme engelli çocukların konuşma becerilerini geliştirebilmeleri için işitme engeli olmayan çocukların eğitimine benzer metotlar kullanarak konuşma becerilerini geliştirmeye çalışırlar. Bu sebepledir ki işitme engelli çocuklar konuşma dili hakkında tam bilgi edinemezler. Gerçekte, engelli insanlar dil öğrenmenin iki alanında genellikle sıkıntı yaşarlar: Bunlar; eksiksiz bir dil bilgisi girdilerinin verilmesi ve yaşına uygun bilgi aktarımıdır. İşitme güçlüklerinden dolayı engellilerin konuşma dili girdileri çoğu zaman oldukça zayıftır. Aslında çoğu işitme engelli birey bazı frekanslarda ve belli bir seviyede bir kısım sesleri işitirler. Fakat konuşma dilini sağlıklı işitemedikleri için konuşmaları düzgün olmayabilir.

35 İşitme engeli olmayan çocuklar doğum anından itibaren veya daha erkenden ana dilleri ile muhatap olmaya başlamalarına rağmen işitme engelli bireyler çok geç bir zaman diliminde dil öğrenmeye başlarlar. Bu gecikme onların dil öğrenmesini de geciktirir. Bu sebeple işitme engeli olan bireylerin yazılı ve sözlü dil bilgisi girdileri gecikmesinden dolayı konuşma diline adaptosyanları zorlaşır. Çok zor olması, aşırı dikkat gerektirmesi ve zaman almasına rağmen konuşma dilini anlama konusunda engelli bireyler dudak okuma yöntemine bel bağlarlar ve bunda harika sonuçlar elde edebilirler. Dudak okumanın konuşulan şahısla yakın olma ve görsel iletişim kurma gibi bazı çevresel gereklilikleri de vardır. Örneğin, konuşan şahsın ağzının açıkça görülebildiği yeterince aydınlatılmış bir alan ve de dudakların görülmesini engelleyecek şekilde sakal veya bıyık olmaması gibi. Parmaklarla Heceleme Engelli bireylerle iletişim kurmanın ikinci yolu parmaklarla heceleme yöntemidir. Bu yöntem yazım alfabesindeki harflerin parmakların farklı şekillere sokulmasıyla ifade yöntemini içerir. Bir çeşit el yazısı gibidir. Parmakla heceleme, hecelemeyi yapanın göğsü önünde sağ elini kullanmasıyla yapılır (solak olanlar sağ eli yerine sol elini kullanabilirler). Parmakla heceleme bir çeşit uluslararası heceleme yöntemidir. Çünkü birçok ülke 1951 yılında Roma da yapılan Uluslararası İşitme Engelliler Kongresi nde formel olarak tarif edilen formata uygun heceleme yapmaktadırlar. İşaret Dili