ÖN SÖZ ORTAÖĞRETİM 12. SINIF DİL VE ANLATIM. (Öğretmenin Ders Notları) YAZAR. Sevgili Öğretmen ve Öğrenciler,

Transkript

1

2 II ORTAÖĞRETİM 12. SINIF DİL VE ANLATIM (Öğretmenin Ders Notları) EDİTÖR Turabi MEŞE YAZAR Metin SERTKAYA Bütün hakları Editör Yayınevine aittir. Yayıncının izni olmaksızın kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekânik ya da fotokopi yoluyla basımı, çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz. ISBN / TARİH / Sertifika No: KAPAK TASARIMI Editör Yayınevi Dizgi Ekibi SAYFA TASARIMI Editör Yayınevi Tasarım Ekibi BASKI VE CİLT Aydan Web Tesisleri ANKARA İLETİŞİM Zübeyde Hanım Mah Sok. No: 12/A Altındağ (İskitler) /ANKARA (Evliya Çelebi İlköğretim Okulu Yanı) Tel: Fax: ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen ve Öğrenciler, Ortaöğretim kurumlarında Dil ve Anlatım öğretiminin amaç ve kazanımları, öğrencinin ulusal ve evrensel edebiyatları tanıması, yorumlaması, bunları hayatla yüzleştirmesi ve birbiriyle münasebetleri bakımından değerlendirmesi gibi yeterliliklere ulaşabilmesi etrafında yoğunlaşmıştır. Bu kazanımların sağlıklı bir şekilde vücuda gelmesi ancak planlı ve sistemli bir edebiyat öğretimi ile mümkün olacaktır. Milli Eğitim Bakanlığı bünyesindeki resmi ve özel ortaöğretim okullarında okutulan Dil ve Anlatım ders kitapları öğretmen ile öğrenci arasındaki bilgi paylaşımının öğrenci üzerinde hedeflenen sonuçlara ulaşmasına yönelik etkinliklerden oluşmaktadır. Edebiyat öğretmenlerimiz çok iyi bilirler ki bu etkinliklerin sağlıklı bir sonuç doğurabilmesi için öncelikle ön bilgiler i temin etmek gerekir. Bu ön bilgilerin sağlam ve güvenilir kaynaklardan temin edilmesi, bol örneklerle zenginleştirilmesi günümüzde başlı başına bir ihtiyaç halini almıştır. Elinizde bulunan bu kitapçıkta, 12. Sınıf Dil ve Anlatım ders kitabında öngörülen konular kitabın içindekiler bölümü esas alınarak A dan Z ye sunulmuştur. Konu anlatımı ile kitaptaki etkinlikler birebir örtüşmektedir. Bilgi notları resim ve şemalarla görsel bir estetik kazanmıştır. Böylece tecrübeli edebiyat öğretmenlerimizin ders notları öğretmen ve öğrenciler için etkili bir yardımcı kaynak haline getirilmiştir. Öğretmen ve öğrencilerin metin analizini yaparken bilgi bakımından donanımlı ve hazır olmaları dersin zevkle işlenmesine ve somut başarıların filiz vermesine katkıda bulunacaktır. Bu kitapla tüm öğretmen ve öğrencilerimizin bilgi paylaşımında büyük bir atılım gerçekleştireceğinden hiç kuşkumuz yok. Ders notlarını eğitimin hizmetine sunan tüm edebiyat sevdalısı öğretmenlerimize sonsuz teşekkürler Editör Yayınevi

3 İÇİNDEKİLER III ÜNİTE 1 İÇİNDEKİLER SANAT METİNLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ Sanat Metinlerinin Ayırıcı Özellikleri ÜNİTE 2 SANAT METİNLERİ Fabl Masal Hikâye (Öykü) Roman Tiyatro (Oyun) Şiir ÜNİTE 3 SÖZLÜ ANLATIM Konferans Açık Oturum (Panel) Sempozyum Forum Münazara ÜNİTE 4 BİLİMSEL YAZILAR Bilimsel Yazılar

4 1 1. Nİ E N E İNLERİNİN R ELLİKLERİ Öğretici metinleri okuma, düşünce yönünden olduğu gibi dil dokusu yönünden de değerlendirmeyi gerektirir. Dil dokusu yönünden bir metne bakma, metnin dokusu içinde yer alan anahtar sözcükleri, sözcük öbeklerini, terimleri, yazarın kullandığı bağlamda algılamakla olur. Sözcüklerin anlamını cümledeki konumu belirler. Öğretici metinlerle sanatsal metinler farklı iletişim konumları gerektirir. Çünkü yazınsal metinlerde dilin kullanımı ve sunulan dünya bazı özellikler taşır. erçekten alınan ögeler işlenip öykü roman ya da oyun biçimine dönüştürülürken düş gücüyle yeniden üretilir ve kurgulanır. Bunlar hiçbir zaman gerçektekiyle tıpa tıp benzeşmez. Bir öykünün, romanın değeri anlatılan ya da ele alınan sorunla ölçülmez. Yazarın onu işleyişine, ona bakış açısına göre değer kazanır. Sanatsal metin niteliği taşıyan yazı türleri şöyle sınıflandırılır: SANATSAL METİNLER Coşku ve Heyecanı Dile etiren Metinler Olay Çevresinde elişen Metinler Şiir Anlatmaya Bağlı Metinler östermeye Bağlı Metinler Hikâye Roman Masal Destan Mesnevi Efsane Halk Hikâyesi Modern Tiyatro Tra edi Komedi Dram eleneksel Tiyatro Karagöz Meddah Orta Oyunu Seyirlik Oyunlar

5 2 12. SINIF DİL VE ANLATIM (Öğretmenin Ders Notları) Sanat eserlerinin ortaya çıkmasının çeşitli nedenleri vardır. Sanatçılar çağlar boyunca kendilerini diğer insanlara anlatabilmek için çeşitli yollar denemiştir. Kendini anlatma çabası, sanatçıların farklı alanlardaki yeteneklerine bağlı olarak değişik malzemeler kullanma ve ortaya bir sanat eseri koyma biçiminde sonuç vermiştir. Sanat dallarının her biri insanın iç âlemini, duygu ve hayallerini farklı malzemelerle somutlaştırır. Örneğin doğayla ilgili bakış açısı bir ressamın elindeki boyalarla nasıl ortaya çıkıyorsa bir şairin kalemiyle ya da bir müzisyenin notalarıyla da şekil bulabilir. Edebiyatta bir gelenek vardır. Sanatçılar, yaşadıkları çağın duygu, düşünce ve anlayışlarını içinde doğdukları toplumda hazır bulduklarından, geleneksel olarak yüzyıllarca işlenen bir edebiyat geleneğine de sahip olacaklardır. Sanatçılar, yaşadıkları döneme göre değerlendirilirler. sözü de bu anlamda doğrudur. Sanatçı, yaşadığı dönemin değer yargılarına, duygu ve düşüncelerine göre değerlendirilir. Bir milletin ilerleyip yükselmesi için sanat ve bilim alanında yenilik düşüncesine açık olması gereklidir. Bir millet sanat ve bilim alanında ilerleyebiliyorsa, daima yükselebilir. Sanatsal metinlerin başlıca özellikleri şunlardır: Bir duyguyu, düşünceyi ya da tasarıyı sezdirmek, insanın doğa ve yaşam karşısındaki durumunu öznel bir bakış açısıyla ortaya koymak amacıyla yazılırlar. Dil sanatsal işlevde kullanılır. İnsan gerçekliği olduğu gibi değil, değiştirilerek ve kurgulanarak aktarılır. Okuyucuya estetik zevk verir, güzelliği esas alırlar. Bilgilendirme amacı yoktur. Okuyucuda merak uyandırır. Dil sanatsaldır, üslup kaygısı vardır. Kişi, zaman, mekân, tarih değiştirilebilir. Öyküleyici ve betimleyici anlatım türüyle kaleme alınır. Olaylar gerçek ya da kurmacadır. erçekler kurgulanarak anlatılır. Hayallere ve mecaz anlatımlara yer verilir. Samimi, süslü ve mecazlı dil kullanılır. Sanatsal metinler ile öğretici metinler arasında iletimin sunulması bakımından farklılık vardır. Aşağıdaki öğretici ve sanatsal metin örneklerinde bu farklılıkları görebiliriz.

6 SANAT METİNLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ 3 ÖRNEK NEDİR SANAT NEDİR YAŞAM erçi birkaç ay, Paris te Cormon un atölyesine gitmiş, orada desenler çizmiştir. Cormon un atölyesi o dönemde Paris e ilk giden Türk ressamlarının da demir attıkları bir limandır. Bu akademik ressamın atölyesinde neler öğrenmiştir Kuşkusuz hiçbir şey. Belki bir şeyi: Akade- mik resmin, sanatı kimi hikâyeleri anlatmak için bir araç olarak kullandığını. Sözüm ona evrensel, tarihsel, mitolo ik konular. Ama tümü de yerel tonlarda, yerel renklerde. Sanat buysa eğer, maden ocağında işçiliğe razıdır. Ya da Hollanda tarlalarında patates toplamaya. Hayır, sanat bu değildir. Peki nedir sanat Durmadan kendi kendine sorduğu sorulardan, yanıtını verir gibi olduğunda da, inanmayıp yeniden sorduğu düzinelerce sorudan ikisi: Nedir sanat Nedir yaşam Yanıtını (sezgileriyle) hep doğru yerlerde aramıştır. Sanat yapıtlarında. Resimlerde, romanlarda. Edebiyat değil, yaşam. Onun saf, billur kadar saf yaşamı. Ama her şey ne kadar karanlıktır. Karanlığın içindeki ışığı arayandır sanatçı. Yaşamın içindeki gerçeği bulup çıkarandır. özler önüne serendir. ören görür. Bugün değilse yarın. Biri. Birileri. Kendisi de bu birilerindendir. Delacroix nin, Rembrandt ın resimlerine bakarken.ama bakmak, görmek, sezmek yetmez. Sorunun (Nedir sanat Nedir yaşam ) yanıtını yaratılmış ve yaratılacak olan sanat yapıtı verecektir. Ama yaratmak için ilkin kendi sesine sahip olması gerektir. Ne talihsizlik Eğitilmemiş, kötü, berbat bir sesi vardır. Kendi kendine, baka okuya eğitir sesini. üzel bir ses değildir aradığı kendi sesidir. Mektuplarında hep bu sesi arar. Çiziktirmelerinde hep bu sesi arar. Resimlerinde bu sesi arar. Çoktan bulmuştur sesini. Olsun, o gene arar. Bu arayışlarının ve sorgulamalarının bilediği sezgidir, ona, geleceğin, kendinden sonraki sana- tın ışıklarını yakan: eleceğin ressamı, der bir mektubunda, bugüne kadar hiç görülmemiş bir renkçi olacaktır. Ferit Edgü (Van ogh Yüz Yıl Sonra)

7 4 12. SINIF DİL VE ANLATIM (Öğretmenin Ders Notları) Açıklama Ünlü ressam Vincent Van ogh un ölümünün 100. yılı nedeniyle Amsterdam da, görkemli iki sergi düzenlenir. Yazar da Van ogh un sanatına, yaşamına ressam gibi birer fırça vuruşu olan metinlerle katılır. Okuduğunuz yazıda Ferit Edgü, sanatı ve yaşamı sorgular. Kimi sorulara karşılıklar arar. İşte öğretici metinleri sanat metinlerinden ayıran en önemli özellik budur. (...) ÖRNEK MATRAKÇI NAS H 15. yüzyıl sonlarına doğru Bosna da doğan Nasuh, devşirme olarak küçük yaşta Osmanlı sa- rayına alınmış ve Sultan II. Bayezid döneminin ( ) son yıllarında Enderun da eğitim görmüştür. Nasuh un bilinen ilk eseri Cemâlu l-küttab ve Kemâlül-Hissâb adlı 1517 yılında Yavuz Sultan Selim için kaleme aldığı matematik kitabıdır. Nasuh un ünlü Osmanlı tarihçilerince övülen silahşörlüğü Matrak adlı bir savaş oyununu icat etmesi ile doruk noktasına ulaşır. Matrak oyunundaki üstün başarısı ve bu oyunun piri olarak kabul edildiği için Nasuh artık Matrakçı namı ile tanınır olmuştur yılında ok atmak, kılıç kalkan, topuz, gönder ve at talimlerini kapsayan silahşörlükle ilgili Tuhfetu l uzaf adlı eseri yazmıştır. Bu kitap o döneme kadar yazılmış, konusundaki tek eserdir. Matrakçı nın en ünlü eseri Kanuni Sultan Süleyman ın yıllarında Safavi Devleti üzerine yaptığı ilk sefer sırasında konaklanan menzilleri anlatan Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han dır yılında Matrakçı nın kalemi ve fırçasından çıkan kitap 88 sayfa metin, 107 minyatür ve 25 minyatürlü metinden oluşur ve toplam 218 sayfadır. Matrakçı Nasuh, Menazil de, ordunun konakladığı yerleri anlatıp resimlerden, eşsiz bir kara atlası meydana getirmiştir. Eserde kentler, kasabalar, kaleler, harabeler, konak alanları, hanlar, dağlar, önemli geçitler, akarsu ve köprüler, çöller ve steplerin adlarını, yerlerini ve resimlerini vermiş, iklimlerini ve aralarındaki mesafeleri anlatmaya çalışmıştır. (...) Matrakçı Nasuh un minyatür kent planları 16. yüzyıl Anadolu mimarisi ve kentleşme özelliklerini saptayan çok önemli birer görsel belge olma niteliği taşımaktadır. (...) Nasuh, İstanbul, tarih yarımada, Haliç, alata ve Üsküdar ın küçük bir bölümünde üç yüze yakın önemli yapıyı gözler önüne sermiştir. Kanuni Sultan Süleyman için hazırlanan bu paha biçilmez eserin biricik yazması İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ndedir.

8 SANAT METİNLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ 5 Matrakçı Nasuh un Menazil ile aynı nitelikleri taşıyan iki eseri daha bulunmaktadır. Tarih-i Feth-i Sikloş ve Estergon ve İstuni Belgrad adlı eser Nasuh un Süleymanname si olarak adlandırılan kitabın yılları arasındaki olayları kapsayan bir bölümüdür. Kitabın bir bölümünde, bu tarihte Fransa ya yardıma giden Barbaros Hayreddin Paşa komutasındaki Osmanlı donanmasının sefer sırasında uğradıkları Nice, Toulon, Marsilya, Reggio, Antibes ve Cenova gibi liman kentlerinin minyatür planları yer almaktadır. Matrakçı Nasuh, Osmanlı İmparatorluğu nun en görkemli çağının kentlerini ve mimari eserle- rinin görünümlerini günümüze taşıyan essiz bir Osmanlı tarihçisi ve sanatçısıdır yılında öldüğü tahmin edilmektedir. Kemal Özdemir (Skylife) Açıklama Bu metinde Matrakçı Nasuh un kişiliği ve eserleri hakkında geniş bilgi verilmiştir. Metnin amacı öğretmektir. Metnin anlatımında açık, anlaşılır bir dil ve üslup kullanılmıştır. Metinde sözcükler gerçek anlamında kullanılmıştır. ÖRNEK KEREM İLE ASLI Kerem ile Sofi kendilerine yardım edenlere veda ederek yola çıktılar. Şehirden bir hayli uzaklaşmışlardı ki karşılarına üç yol çıktı. Kerem ile Sofi hangi yollardan gideceklerini anlayama- dılar. Aşık çok üzülerek sazını eline aldı. Hem çaldı hem de söyledi. Bakalım ne söyledi. Erzurum dan çıktım üç oldu yolum, Çağırdım gece gündüz Yaradan, Oyasın kaldırmış dağın yüzünden, Öpemedim yanağından gözünden, Aslı m gitti bulamadım izinden, Sofi kardeş nice olur hâlimiz, İsfahan şehridir bizim ilimiz, Bülbül gibi mahzun kaldı gülümüz, Kerem der, bulamadım bilmem erdine, Aslı gitti konamadım yurduna, Haydi ağlar bir yavrunun derdine, İlkbaharda atlar çıkar arpaya, Koç yiğitler kendin çeker hırkaya Bilmem şarka gitti, bilmem garba,