ANTROPOMETRĠK TASARIM

Transkript

1 ANTROPOMETRĠK TASARIM 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 1

2 YÜKSEK ÖĞRETĠM ÖĞRENCĠLERĠ ĠÇĠN ERGONOMĠK SIRA VE MASA TASARIMI Emin KAHYA 1, Emre GÜLSEREN 2, Eda GELEN 3, Sabiha AYDIN 4 1 Prof. Dr., EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. MeĢelik YerleĢkesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, EskiĢehir, e-posta : ekahya@ogu.edu.tr 2 Endüstri Müh., EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. MeĢelik YerleĢkesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, EskiĢehir, e-posta : emre.glseren@gmail.com 3 Endüstri Müh., EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. MeĢelik YerleĢkesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, EskiĢehir, e-posta : edagelen@gmail.com 4 Endüstri Müh., EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. MeĢelik YerleĢkesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, EskiĢehir, e-posta : sabiha-aydin@hotmail.com ÖZET KiĢilerin sosyal, kültürel, ekonomik ve psikolojik isteklerini karģılarken kullandıkları araç, gereç ve donanımların, insan vücudunun statik beden ölçülerine uygun olarak tasarlanması en uygun ve maksimum düzeyde fayda sağlamaktadır. Bu durum zamanının birçoğunu masa ve sıralarda geçiren okul öğrencileri için büyük önem arz etmektedir. Bu çalıģmada EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi nde öğrenim gören 68 i kız, 139 u erkek öğrenci olmak üzere toplam 207 öğrencinin, tasarlanan ölçüm aletiyle, 11 antropometrik ölçüsü (kıç-baldır mesafesi, kıç diz mesafesi, baldır (diz altı) yüksekliği, diz yüksekliği, omuz kasları arası mesafe, kalça geniģliği, omuz yüksekliği, eriģim mesafesi ve dirsek yüksekliği, boy, kilo) alınmıģtır. Alınan 207 ölçümün analizi sonucunda fakültede mevcut ikili masa ve sıraların öğrenciler için önemli ölçüde uygun olduğu tesbit edilmiģtir. Anahtar Kelimeler : Antropometrik ölçümler, Eğitim Ergonomisi, Masa ve Sıra Tasarımı ABSTRACT The appropriate design of tools, equipment and accessories for human body sizes, used while meeting the social, cultural, economic and psychological needs of people, is beneficial at the most suitable and utmost level. This is very crucial for school students who spend most of their time on the chairs and desks. In this study, 11 anthropometric measurements (Buttock-popliteal length, buttock-knee length, popliteal height, knee height, shoulder breadth, hip breadth, shoulder height, elbow height, body height and weight) are taken from 68 female and 139 male students studying at the Engineering and Architecture Faculty of Eskisehir Osmangazi University, using a specially designed measurement apparatus. As a result of the analysis of the Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 2

3 measurements, it is found that the existing chairs and desks are comprehensively suitable for the students. Keywords: Antropometric Measurements, Education Ergonomics, Chair and Desk Design 1. GĠRĠġ EĢyalar, insanlar tarafından kendilerine hizmet etmeleri için meydana getirildiğine göre eģyanın boyutları vücut ölçüleri ile uyum içinde olmalıdır. Ergonomi, çalıģma çevresi ve içerdiği tüm sistemleri, insan psiko-fizyolojik ve sosyo-kültürel tüm kapasite ve limitleriyle uzlaģtırarak üretimde verimliliğe ulaģmayı amaçlayan uygulamalı bir bilimdir. Antropometri ise ergonominin dayandığı bilim dallarından en nemli olanı diyebiliriz. Antropometri insan vücut ölçülerini kapsayan ergonominin alt bilimidir (Özok, 1988; Dizdar, 2003; Özdemir vd., 2004; Dizdar ve Okçu, 2007). Antropometrik veriler, çalıģma alanlarının, ekipmanın mobilya ve giysilerin fiziksel ölçülerinin belirlenmesinde geniģ kullanım alanı bulmaktadır. Bu durum özellikle, zamanlarının çoğunu sandalye ve masalarında geçiren ve konforlu bir Ģekilde duruģ pozisyonu alabilen okul öğrencileri için geçerlidir (Kaya vd., 2003; Tunay vd., 2005). Ergonomik düzenlenmiģ mekanlar ve araç-gereçler bulunduğu ortamda, insanlara olumlu katkı sağlayabilir (Akın ve Sagır, 1998; KayıĢ 1988). Okul mobilyalarının oluģturulmasında antropometrik boyutlar çok önemlidir. Diz altı (baldır) yüksekliği, diz yüksekliği ve dirsek yüksekliği en önemlilerindendir (Özok, 1988; Knight ve Noyes, 1999; Parcells vd., 1999; Panagiotopoulou vd., 2003; Dizdar, 2003; Tunay vd., 2005). Öğrenciler, fiziksel (vücut) geliģimlerinin en önemli aģamasında vakitlerinin önemli bir bölümünü okul sıralarında geçirmektedir (Özok, 1988; Paulsen ve Hensen, 1994; Knight ve Noyes, 1999). Bu nedenle, insanların bel ağrılarının bir çoğunun okul çağlarında baģladığı belirlenmiģ ve son yıllarda bu yönde araģtırmalar yapılmıģtır (Murphy vd., 2004; Dizdar ve Okçu, 2007). Bireyin sabit pozisyonlarda vücut boyutlarının ölçülmesi ile elde edilen veriler yapısal antropometrik verilerdir. Ölçümler ya tam olarak belirli bir anatomik yapıdan bir diğer anatomik yapıya, ya da uzayda sabit bir noktaya göre yapılmaktadır. Örneğin eklemlerin yerden yüksekliği, kalça-diz arkası mesafesi veya baldır (diz altı) yüksekliği vb. yapısal antropometrik veriler, mobilya boyutlarının belirlenmesi ve giysi bedenlerinin alt-üst sınırlarının ayarlanması vb. alanlarda kullanılmaktadırlar (Sabancı, 1999). Ġnsan vücut ölçüleri hakkındaki istatiksel bilgilerin hangi amaç için, yapılacak iģin ne olduğu kullanım yerlerine göre (maksimum, minumum ve ortalama) alınacağı önceden tespit edilmelidir. Örneğin kolçaklı bir sandalye yada koltuğun oturma yeri geniģliği maksimum kalça geniģliği gerektirirken, oturma yüksekliği minimum diz altı yüksekliğini gerektirir (Sabancı, 1999). Yapılan çalıģmalarda okul sıralarının tasarımında öğrencilerin antropometrik ölçüleri alınmadan okul mobilyalarının yapıldığı anlaģılmaktadır. Bunların, Almanya ve Ġngiltere deki öğrencilerin antropometrik ölçülerine göre yapıldığı anlaģılmaktadır (Akın ve Sagır, 1998). Bu çalıģmada ESOGÜ Mühendislik Mimarlık Fakültesi nde kullanılan ikili sıralarının ergonomikliği incelenmiģtir. Sıralar için oturma eylemine iliģkin gerekli ölçülerin neler olabileceği, nasıl alınması gerektiği tespit edilmiģtir. Belirlenen ölçülerin kolay alınmasını 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 3

4 sağlayacak ölçüm masası tasarlanmıģtır. Ölçümler EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü ĠĢbilim Laboratuarı nda alınmıģtır. Fakülte öğrencilerinin %5 lik mevcuduna denk gelen örnek kütle belirlenmiģ, 68 kız ve 139 erkek olmak üzere toplamda 207 öğrenciden ölçüm alınmıģtır. Ölçümlerin analizi sonucunda mevcut ikili masa ve sıraların öğrencilere uygunluğu araģtırılmıģtır. 2. ÖĞRENCĠ MASA VE SIRA TASARIMI ĠÇĠN GEREKLĠ ÖLÇÜLER Öğrencilerin kullandığı ikili masa ve sıraların ergonomikliğinin araģtırılabilmesi için çeģitli antropometrik ölçülere gereksinim vardır. 2.1 Antropometrik Ölçüler Okul sıra ve masaların ergonomik tasarımında öğrencilerin vücut ölçülerinden, omuz kasları arası mesafesi, diz altı (baldır) yüksekliği, kıç-diz mesafesi, otururken diz yüksekliği ve boy uzunlukları, sıra ve masaların tasarımında yardımcı olabilecek vücut ölçüleridir (Akın ve Sagır, 1998). Tasarım için ölçülmesi gerekli antropometrik ölçüler (ġekil 1) Tablo 1 de verilmiģtir. ġekil 1. Antropometrik Ölçüler 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 4

5 Tablo 1. Masa ve Sıralar Ġçin Gerekli Ölçüler BileĢen Konum Ölçüler Yükseklik Baldır (diz altı) yüksekliği (16) Oturak Uzunluk (Boy) Kalça geniģliği (19) Ġki kiģilik sıralar için 20 cm ara payı verilir. Derinlik (En) Kıç-baldır (diz arkası) mesafesi (14) Yükseklik Üst kaburga kemiği mesafesi Sırtlık Oturak Sırtlık boģluğu Alt kaburga kemiği mesafesi GeniĢlik Üst-Alt kaburga kemikleri arası fark Uzunluk (Boy) Omuz kasları arası mesafe (17) Ġki kiģilik sıralar için 20 cm ara payı verilir. Eğim ~5 Yükseklik Baldır (diz altı) yüksekliği (16) + Dirsek yüksekliği (11) + pay (~5 cm) Masa Boy (Uzunluk) Oturak boyu Derinlik (En) Dirsek-parmak ucu mesafesi (23) Raf yüksekliği Diz yüksekliği (15) Öğrencilerden ayakta durma ve oturma pozisyonunda antropometre aleti kullanılarak, ayakkabısız günlük kıyafetleri ile ölçümler alınabilir. Antropometrik ölçülere iliģkin tanımlamalar, ölçüm biçimi ve uygulama alanları (Özok, 1988; Gönen ve Kalınkara, 1993; Sabancı, 1999; Tunay vd., 2004; Dizdar ve Okçu, 2007) aģağıda tanımlanmıģtır. Boy uzunluğu (1) : Birey baģı dik, gözleri ön karģıya bakarken, yerden baģın en üst noktasına kadar olan dikey mesafedir. Bu veri kapılar ve açıklıkların yüksekliğini belirlemeyi sağlar. Genellikle kullanıcı grubun %99 luk değerleri kullanılır. Omuz kasları arası mesafe (17) : Her iki taraftaki deltoid kaslar arasındaki maksimum mesafedir. Ayakta, elbiseli iken, büyük antropometri aleti ile, omuz kasları arası mesafe ölçülür. Veri; ekipman tasarımında, koridor, tünel ile kapı geniģlikleri ve açıklıkların belirlenmesinde, tiyatro ve toplantı salonlarında, oturma yeri ile masa etrafındaki oturma yerlerinin belirlenmesinde, oturma yeri arkalıklarının ve sıraların tasarımında ve giyeceklerin ölçülendirilmesinde kullanılır. Kalça geniģliği (19) : Kalçadaki en geniģ yatay mesafedir. Veri; iç mekan düzenlemelerinde, giyeceklerin ölçülendirilmesinde, ekipman tasarımında, oturma materyali geniģliğinin belirlenmesinde (koltuk, sandalye, tabure, bar ve ofis iskemleleri vb.) kullanılır. Dizaynda %95 lik değer kullanılarak daha uygun tasarım sağlanabilir. Oturarak boy yüksekliği (8) : Birey dik durumda iken, oturma yerinin üst yüzeyi ile baģın en yüksek noktası arasındaki dikey mesafedir. Veri; iç mekan düzenlemelerinde, oturma pozisyonunda iken ekipmanların depolandıkları ünitelerin eriģmeye uygun olarak yerleģiminde, engellerin, sarkan donanım malzemelerinin yerden yüksekliklerinin saptanmasında, oturma materyali arkalıklarının tasarımında, yatak düzenlemeleri ve donanımın yerden kazandıracak Ģekilde dizayn edilmesinde kullanılır. %95 lik değerin kullanılması daha uygundur. Oturarak göz yüksekliği (9) : Oturma yeri üst yüzeyi ile gözün dıģ kenarı arasındaki dikey mesafedir. Veri; tiyatro, toplantı salonu, konferans salonu, televizyon ve diğer iç mekanlar gibi kulak ve göze hitap eden mekanların merkezi ve kolay görülebilecek Ģekilde tasarımında, 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 5

6 mutfak ekipmanlarının, pencerelerin vb. yerleģiminde kullanılır. %5 den %95 değere kadar ya da daha yüksek değer kullanılarak uygun düzenleme sağlanabilir. Omuz yüksekliği (10) : Oturma yerinin üst yüzeyinden kürek kemiğinin en uç omuz çıkıntısına kadar olan dikey mesafedir.veri; çalıģma yerlerinin dizaynlaģmasında, iç mekan düzenlemelerinde ve ekipmanların yerleģtirilmesinde kullanılır. Ölçümlerde sandalye dokumasının esnekliği göz önüne alınması gerekir. Dizaynda, %95 lik değerin kullanılması daha uygundur. Dirsek yüksekliği (11) : Oturma yerinin üst yüzeyinden sağ dirseğin alt kısmına kadar olan dikey mesafedir. Veri iç mekan düzenlemelerinde, oturma materyallerinin kol dirsekleri ile çalıģma tezgahları, sıralar, masalar ve özel ekipmanların yüksekliklerini belirlemede yardımcıdır. Oturma materyalinin dokumasının, eğiminin ve oturma postürünün ölçümlerde göz önüne alınması gerekir. Dizaynda %50 lik değerin kullanılması uygundur. Kıç-diz mesafesi (13): Diz kapağı kemiğinin ön kısmından, kalçanın en gerideki noktası arasındaki yatay mesafedir. Veri dizin önüne yerleģtirilecek bir obje ya da fiziksel engelin oturma yerinin arka kısmından mesafesini belirlemede, toplantı salonu, tiyatroda oturma materyallerinin yerleģtirilmesinde, masa ve tezgah altı açıklıklarının belirlenmesinde kullanılır. Dizaynda %95 lik değer kullanılabilir. Kıç-baldır (Kalça-diz arkası) mesafesi (14) : Alt bacağın en geri noktası ile kalçanın en gerideki noktası arasındaki yatay mesafedir. Veri; iç mekan yerleģim düzenlemelerinde, oturma yeri dizaynında kullanılır. Ölçümlerde oturma yeri açısının da göz önünde bulundurulması gerekir. Dizaynda %5 lik değerin kullanılması, kullanıcıların büyük çoğunluğuna uygun olabilir. Diz yüksekliği (15) : Diz kapağının üst noktasının yerden dikey mesafesidir. Veri; iç mekan düzenlemelerinde, sıra, masa ve tezgah altı açıklıklarının belirlenmesinde kullanılır. Dizaynda gerekli açıklığı sağlamak için % 95 lik değer kullanılır. Baldır (diz altı) yüksekliği (16) : Diz arkasının en uç noktasının yerden dikey mesafedir.veri; oturma yeri üst yüzeyinin yerden yüksekliğini belirlemede ve ayrıca klozetlerin yüksekliğini belirlemede kullanılır. Dizayna uygulanırken oturma yerinin yüzey materyalinin esnekliğinin göz önünde bulundurulması gerekir. Oturma yeri yüksekliğini belirlemede %5 lik değer kullanılabilir. EriĢim mesafesi (36) : Kollar ileriye doğru uzatıldığında, sırt düzleminden eriģilebilir en uzun mesafedir. ÇalıĢma alanlarında masa vb. mesafelerinin belirlenmesinde %5 lik değerler kullanılabilir. Ağırlık (37) : Günlük elbiselerle beraber yapılan ağırlık ölçümüdür. 2.2 Antropometrik Ölçüm Masası Tasarımı Öğrenci sıraları için gerekli ölçüler belirlendikten sonra, bu ölçülerin nasıl alınması gerektiği tespit edilmiģtir. Belirlenen, özellikle oturma durumundaki ölçülerin en kısa sürede ve en güvenilir Ģekilde alınmasını sağlamak üzere Mart 2011 ayında ölçüm masası tasarlanmıģ (ġekil 2) ve yaptırılmıģtır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 6

7 ġekil 2. Antropometrik Ölçüm Masası Ölçüm masası kullanımının sağladığı kolaylıklar; Kıç baldır mesafesi, kıç-diz mesafesi, baldır (diz altı) yüksekliği, diz yüksekliği, omuz kasları arası mesafe, kalça geniģliği, omuz yüksekliği, eriģim mesafesi ve dirsek yüksekliği ölçülerinin alınması, kiģi baģı yaklaģık 3 dk. sürmektedir. Hareketli parçalar ve sabitleme ekipmanları, ölçümcüye kolaylık sağlamaktadır. Tasarımda kullanılan malzemenin esnekliğinin az olması ve ölçüm esnasında çift taraflı ölçüm cetvellerinin kullanılmasıyla hassas ölçüm alınabilmektedir. Ölçüm esnasında, ölçümü alınan kiģinin fiziksel bir zorlanmaya maruz kalmadan ölçümleri alınabilmektedir. Ölçüm masasının boyut tasarımında, Ġngiltere ve Amerika da antropometrik ölçüler üzerine yapılan çalıģmalar referans alınmıģ ve paylar eklenmiģtir. Ölçüm masasındaki ayaklık ve sırt dayanağı üzerinde bulunan 2 plaka hareketli olarak tasarlanmıģtır. Sırt dayanağında omuz geniģliği ile kalça geniģliği ölçülerinin alınması amacıyla 2 plaka çifti tasarlanmıģtır. Omuz geniģliği için sol, kalça geniģliği için sağ plakalar sabit, diğer plaka hareketlidir. Masada dik oturma pozisyonunda olan kiģinin, omuz geniģliği için sola ve kalça geniģliği için sağa yaslandırılarak ölçüm alınmalıdır. Kıç baldır mesafesi ve baldır (diz altı) yüksekliklerinin ölçümü için çift taraflı ölçüm cetveli masa üzerine sabitlenerek ölçüm için hassaslık sağlanmıģtır. KiĢi dik oturma pozisyonundayken, aģağı yukarı hareket edebilen ayaklık desteği ile baldır (diz altı) mesafesi (16), öne geri hareket edebilen sırtlık desteği ile kıç-baldır mesafesi (14), sırtlık dayanağında bulunan sağa-sola hareket edebilen alt plakalarla kalça geniģliği (19), yine sırtlık dayanağında bulunan, sağa-sola hareket edebilen üst plakalarla omuz kasları arası mesafe (17) olmak üzere 4 adet ölçü direkt alınabilmektedir. Denek ölçüm masası üzerindeyken, antropometre seti ve 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 7

8 Ģerit metre ile kıç-diz mesafesi (13), dirsek yüksekliği (11), omuz yüksekliği (10), eriģim mesafesi (36) ve diz yüksekliği (15) olmak üzere 5 adet daha ölçü alınabilir. 2.3 Ölçümler ESOGÜ Mühendislik Mimarlık Fakültesi nde öğrenim görmekte olan öğrencilerin, bölüm ve cinsiyete göre sayıları dikkate alınarak, %5 lik kısmı örnek kütle olarak belirlenmiģ, 68 kız ve 139 erkek olmak üzere 207 öğrenciden ölçüm alınabilmiģtir. Öğrencilerin bölüm ve cinsiyete göre sayıları ile bölümlere göre alınan ölçüm sayıları Tablo 2 de verilmiģtir. Ölçüm masası Endüstri Mühendisliği Bölümü ĠĢbilim Laboratuarı na yerleģtirilmiģ ve denekler buraya getirilerek yazarlar tarafından ölçümler alınmıģtır. Boy uzunluğu (1) ile ağırlık (37) dijital terazide, diğer 9 ölçü ölçüm masasında (ġekil 3) antropometre seti ve Ģeritmetre kullanılarak, alınmıģ ve değerler, EK 1 de verilen ölçüm formuna, öğrenci bilgileri ile birlikte, kayıt edilmiģtir. Tablo 2. Ölçüm Sayıları ġekil 3. Kalça GeniĢliği Ölçümü 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 8

9 4. BULGULAR VE TARTIġMALAR Alınan ölçülere iliģkin betimsel ve yüzdelik değerler (aritmetik ortalama, standart sapma, maksimum, minimum ve yüzdelik değerleri (%5, %95) Tablo 3 de verilmiģtir. Vücut ölçüleri ile ilgili araģtırmalarda genelde, %90 lık bir kullanıcı kitlesi hedef alınmıģtır. En üstteki %5 lik değerle, en alttaki %5 lik değer standart kapsamının dıģında tutulmuģtur. Tasarım çalıģmalarında %5 lik ve %95 lik yüzdelik değerleri arasında yer alan kitlenin kapsanması hedef alınır (Tunay vd., 2005). Vücut ölçüleri çıplak alınmıģ ise, bu değerlere, P 1 : Giysi payı P 2 : Ayakkabı payı P 3 : GevĢek duruģ payı P 4 : El ve parmak iģlem payı eklenmeli/çıkarılmalıdır (Bayık, 1992). Elbise payı için; Ayakta ve oturma pozisyonunda alınan vücut ölçülerinden boy, göz, omuz, dirsek, diz ve parmak ucu yükseklikleri gibi düģey ölçülere 6 mm, Vücut derinliği ya da sırt göğüs derinliği, sağ ayak sırt-parmak ucu mesafesi, kalça diz uzaklığı, dirsek-parmak ucu mesafesi ve kol boyu gibi yatay ölçülere 10 mm., Dirsekten dirseğe olan geniģlik ölçüsüne 14 mm., Kalça geniģliği ölçüsüne 20 mm. eklenir (Bayık, 1992; Erol, 2010). Ayakkabı payı için düģey ölçülere erkekler için 20 mm, bayanlar için 40 mm. eklenmesi önerilmektedir (Tunay vd., 2005). GevĢek duruģlardan dolayı oluģan farklar, ayakta alınan düģey vücut ölçülerden 19 mm., oturarak alınan düģey ölçülerden 44 mm çıkarılır (Bayık, 1992). Bu çalıģmada, günlük elbiselerle yapıldığında giysi payı eklenmemiģ, ayakkabı payı olarak düģey ölçülere 25 mm eklenmesi uygun görülmüģtür. Bay ve bayanların birlikte kullandıkları ürünlerin tasarımında, alt sınırlar için bayanların %5, üst sınırlar için erkeklerin %95 lik değerleri esas alınır. Oturak Yüksekliği : Baldır (diz altı) yüksekliği (16) nin kızlar %5 lik dilimi (42,50 cm) esas alınır. Ayakkabı payı, P 2 : 25 mm eklendiğinde oturak yüksekliği 45 cm elde edilir. Oturak Uzunluğu (Boy): Oturarak kalça geniģliğinin (19) erkek %95 değeri olan 41,35 cm esas alınır. Ölçümler elbiseli alındığından, elbise payı eklenmez. Ġkili sıralar için 20 cm ara dikkate alındığında oturak boyu 102,70 cm olur. Oturak Derinliği : Oturarak kıç-baldır arası mesafenin (14) kızlar %5 değeri olan 48,37 cm önerilir. Ölçümler elbiseli alındığından, elbise payı eklenmesine gerek yoktur. Sırtlık Yüksekliği : Koltuk, sandalye vb hesabında, omuz yüksekliğinin (10), erkek %95 değerinden (63,18) 100 mm çıkarılarak hesaplanır. Elbise ve ayakkabı payı eklenir. GevĢek duruģtan dolayı 44 mm. çıkarılır (Bayık, 1992). Ancak sıra sırtlığı tasarımında kaburga 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 9

10 kemiklerinin referans alınması daha uygun olur ki ölçü alma zorluğu nedeniyle öğrencilerden bu ölçü alınmamıģtır. Thariq vd. (2010) tarafından, kolçaklı sandalye tasarımının ele alındığı çalıģmada, sırtlık yüksekliği için en küçük (üst) kaburga kemiği yüksekliği alınmıģ ve 29,6 cm elde edilmiģtir. Masaya eğim verilmediğinde, üretim kolaylığı nedeniyle, masa ve sırtlık yüksekliği aynı (74,88 cm) olur. Bu durumda sırtlık yüksekliği, oturma yüzeyinden, 29,88 cm elde edilir ki bu değer TSE standartına çok yakındır. Masaya, tavsiye edildiği gibi, 8 eğim verilmesi halinde ise, sırtlık yüksekliği, oturma yüzeyinden 35,21 cm olur. Sırtlık GeniĢliği : Alt-üst kaburga kemikleri arası mesafe daha uygun olur. Öğrencilerden bu ölçüler alınmadığından mevcut ölçü (20 cm) kabul edilebilir. Sırtlık Uzunluğu (Boy) : Omuz kasları arası mesafenin (17) erkek %95 değeri olan 48,17 cm esas alınır. Ölçümler elbiseli alındığından, elbise payı eklenmez. Ġkili sıralar için 20 cm ara dikkate alındığında oturak boyu 116,34 cm olur. Sırtlık Eğimi : ~6 eğim tavsiye edilmektedir. Masa Yüksekliği : Otururken yerden dirsek yüksekliğinin, (16)+(11), kızlar %5 lik dilimi esas alınır. Elbise ve ayakkabı payı ile serbestlik payı (~5 cm) eklenir. olmak üzere, α : Omuz bükülme açısı (0-25 ) β : Omuz kaçırma açısı (0-20 ) h S : Omuz yüksekliği (10) h Ev : Dirsek yüksekliği (11) h E : Oturma-Masa düzlemleri arası mesafe U : Üst kol uzunluğu h E = h Ev + U [(1-Cosα) + Cosα(1- Cosβ)] (1) olup U = h S - h Ev h E = 0,8517 h Ev + 0,1483 h S ile hesaplanır (Thariq vd., 2010). Omuz ve dirsek yükseklikleri (%5 kızlar) için; olup h E = 0,8517*25,01 + 0,1483*57,84 = 29,88 cm Masa Yüksekliği = Baldır Yüksekliği (16) + h E + Ayakkabı Payı Masa Yüksekliği = 42, ,88 + 2,50 = 74,88 cm elde edilir. Dolayısıyla, masa yüksekliğinin, dirsek yüksekliğinden ~5 cm eklenerek belirlenmesi pratik bir öneridir. Masa Uzunluğu (Boy): Masa, oturak ve sırtlık boyutları aynı olması gerektiğinden, bu boyutlardan en büyüğü (116,34 cm ) esas alınır. Masa Derinliği (En): Dirsek-parmak ucu mesafesi (Thariq, 2010) olup aģağıda hesaplandığı gibi 37,96 cm olur. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 10

11 Raf Yüksekliği : Diz yüksekliğinin erkek %95 değeri olan 57,39 cm esas alınır. Öğrenci-Sıra Uyumu : Öğrenci dik konumda otururken, kolunu sıraya uzattığında, elin eriģim mesafesi sıranın ucu olur. Masa ve sıra arasında boģluk olmadığı varsayıldığında; Omuz yüksekliği (10), %95 erkekler için 63,18 cm Masa yüksekliği : 74,88 cm Otururken eriģim mesafesi (36), %95 erkekler için 85,08 cm Masa - omuz yatay düzlemleri arasındaki fark 33,30 cm Omuz düzlemi ile öğrenci sırt düzlemleri arasındaki dik uzaklık 11,5 cm (19-65 yaģları arasındaki yetiģkin Ġngilizlerin antropometrik verileri tablosundan, %95 erkek için) bilgilerinden, omuz ve masa düģey düzlemleri arasındaki dik uzaklık 65,61 cm elde edilir ki bu durumda masa-sıra takımının geniģliği 77,11 cm hesaplanır (ġekil-4). Masanın derinliği, dirsek-parmak ucu mesafesi olup, EriĢim mesafesi (36) 85,08 cm Omuz düzlemi ile öğrenci sırt düzlemleri arasındaki dik uzaklık 11,5 cm Üst kol uzunluğu, (10)-(11), 35,62 cm olduğundan, 37,96 cm elde edilir. Omuz Referans Noktası 11,5 cm 33,30 cm Omuzdan EriĢim Uzunluğu 73,58 cm 63,18 cm 27,65 cm Masa 9,22 cm 37,96 cm 45,00 cm 74,88 cm Sırt Düzlemi Oturak 48,37 cm 77,11 cm ġekil-4. Öğrenci-Sıra Uyumu 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 11

12 Tablo 3. Alınan ölçülere iliģkin betimsel ve yüzdelik değerler a. Kız Öğrenciler No Ölçüm Ort Max Min Std. %5 %95 Sapma 1 Boy uzunluğu (cm) 163,2 176,5 153,0 5,64 161,70 164,74 37 Ağırlık (kg) 56,6 76,0 42,0 6,97 54,67 58,44 14 Kıç- Baldır Mesafesi (cm) 49,3 67,0 43,0 3,41 48,37 50,21 13 Kıç-Diz Mesafesi (cm) 58,6 66,0 46,0 3,18 57,79 59,51 16 Baldır Yüksekliği (cm) 43,2 54,5 38,0 2,66 42,50 43,94 15 Diz Yüksekliği (cm) 51,0 55,0 47,0 1,98 50,47 51,54 17 Omuz Kasları Arası Mesafe(cm) 40,3 45,5 37,0 2,17 39,73 40,90 19 Kalça GeniĢliği (cm) 38,4 43,5 35,0 2,1 37,86 38,98 36 EriĢim Mesafesi (cm) 75,0 82,5 69,0 3,5 74,07 75,96 10 Omuz Yüksekliği (cm) 58,6 64,5 52,5 2,7 57,84 59,32 11 Dirsek Yüksekliği (cm) 25,6 31,5 21,5 2,2 25,01 26,21 b. Erkek Öğrenciler No Ölçüm Ort Max Min Std. %5 %95 Sapma 1 Boy uzunluğu (cm) 178,1 199,5 162,5 6,64 176,33 179,91 37 Ağırlık (kg) 78,1 138,8 52,0 13,57 74,45 81,78 14 Kıç- Baldır Mesafesi (cm) 53,2 61,5 46,0 3,25 52,37 54,12 13 Kıç-Diz Mesafesi (cm) 64,9 77,0 57,5 3,47 64,01 65,88 16 Baldır Yüksekliği (cm) 48,2 66,0 42,0 2,85 47,41 48,95 15 Diz Yüksekliği (cm) 56,6 67,5 50,0 2,82 55,87 57,39 17 Omuz Kasları Arası Mesafe(cm) 47,4 58,0 41,0 2,94 46,58 48,17 19 Kalça GeniĢliği (cm) 40,6 49,0 34,5 2,93 39,77 41,35 36 EriĢim Mesafesi (36) 83,9 97,0 75,0 4,31 82,76 85,08 10 Omuz Yüksekliği (cm) 62,4 70,0 55,5 2,75 61,70 63,18 11 Dirsek Yüksekliği (cm) 26,6 55,0 20,5 3,51 25,66 27,56 c. Tüm Öğrenciler No Ölçüm Ort Max Min Std. %5 %95 Sapma 1 Boy uzunluğu (cm) 173,22 199,50 153,00 9,44 170,68 175,77 37 Ağırlık (kg) 71,03 138,80 42,00 15,56 66,83 75,23 14 Kıç- Baldır Mesafesi (cm) 51,94 67,00 43,00 3,79 50,92 52,97 13 Kıç-Diz Mesafesi (cm) 62,87 77,00 46,00 4,49 61,66 64,09 16 Baldır Yüksekliği 46,55 66,00 38,00 3,63 45,57 47,53 15 Diz Yüksekliği (cm) 54,78 67,50 47,00 3,69 53,78 55,77 17 Omuz Kasları Arası Mesafe(cm) 45,06 58,00 37,00 4,29 43,90 46,21 19 Kalça GeniĢliği (cm) 39,86 49,00 34,50 2,86 39,08 40,63 36 EriĢim Mesafesi (cm) 81,00 97,00 69,00 5,83 79,42 82,57 10 Omuz Yüksekliği (cm) 61,17 70,00 52,50 3,29 60,28 62,06 11 Dirsek Yüksekliği (cm) 26,28 55,00 20,50 3,18 25,42 27,14 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 12

13 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER Yapılan çalıģmanın analizleri sonucunda, EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesinde kullanılan mevcut ikili sıraların (ġekil 5) boyutları, TSE standartları (TSE, 2003) ile bu çalıģmada bulunan masa ve sıra boyutları (yaklaģık) Tablo 4 de verilmiģtir. Tablo 4. Mevcut ve Önerilen Ġkili Masa ve Sıra Boyutları BileĢen Konum Mevcut Boyutlar TSE Standartı Önerilen Boyutlar Yükseklik 43, Oturak Uzunluk (Boy) Derinlik (En) ,50 Yükseklik Sırtlık Oturak Sırtlık boģluğu (15) GeniĢlik (20) Uzunluk (Boy) ,50 Eğim 3 6 (6 ) Yükseklik 75, Masa Boy (Uzunluk) ,50 Derinlik (En) 39, ,00 Eğim 4 - (8 ) Raf yüksekliği 57,5 57,5 57,50 ġekil 5. Ġkili Masa ve Sıralar EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi ndeki mevcut ikili sıra ve masaların boyutlarının, fakülte öğrencilerinin antropometrik ölçüleri esas alındığında, bazı boyutlarda aģağıda verilen eksiklikler dikkat çekmektedir. Oturak yüksekliği gerek TSE ve gerekse öğrencilerin ölçülerine göre 1,50 cm kısadır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 13

14 Bu çalıģmada Dizdar ve Okçu (2007) Tunay vd. (2007) Thariq (2010) En dikkat çekici eksiklik oturak derinliğindedir. 15 cm kadar kısadır, adeta bacağın yarısı boģta kalmaktadır. 48,50 cm derinlik sandalye, koltuk vb için makul olmakla birlikte sıra için, oturma-kalkma zorlukları yaratacağından biraz fazla olabilir. Sırtlık boyutları için kaburga kemikleri ölçüleri alınması gerekir ki bu ölçüleri almak oldukça zordur. Mevcut uygulamada, üretim kolaylığı nedeniyle, sırtlık yüksekliğinin masa yüksekliği kadar tutulması tercih edilmektedir ki bu hiç uygun değildir. Omuz yüksekliği uygun bir referans olmasa da, sırtlık yüksekliğinin 25 cm ye kadar daha yükseltilmesi gerektiği görülmektedir. Diğer yandan tüm oturaklarda, TSE standartında da belirtildiği üzere, 6 eğim açısı önerilmesine rağmen sıralarımızda eğim yok denebilecek kadar azdır. Masanın yükseklik, uzunluk ve raf yükseklikleri kabul edilebilir değerlerdedir. Masa, sıra ve arkalık uzunlukları aynı olacağından, 116,50 cm uzunluk, mevcut 119 cm ye yakın bir değerdir. Derinlik ölçüsü, diresek-parmak ucu mesafesi dikkate alındığında 38,00 cm elde edilmiģtir. Masa üzerinde baģka eğitim malzemeleri olduğu dikkate alındığında, bu ölçünün en az olduğu düģünülmelidir. Masa öne 8 kadar eğimli yapılabilirse, arkaya dayanık oturma konumunda masaya bakıģ hakimiyetinin kaybolduğu hissi ortadan kalkar (Babalık, 2007). Oturak ebatları için 3 ölçü (16, 19, 14) (Erkek %95), Dizdar ve Okçu (2007) (Erkek %95), Tunay vd. (2007) (Erkek %95) ve Thariq (2010) (KarıĢık %95) değerleriyle (Tablo 5) karģılaģtırıldığında, çoğunlukla giysi ve denek farklılıklarından dolayı, 1-2 cm farklarla, değerlerin birbirine yakın olduğu dikkate çekmektedir. No Ölçüm Tablo 5. Farklı ÇalıĢmalarda Elde Edilen Değerler 16 Baldır Yüksekliği (cm) 48,95 45,46 46,37 46,70 19 Kalça GeniĢliği (cm) 41,35 37,78 39,38 39,60 14 Kıç- Baldır Mesafesi (cm) 54,12 47,62 55,81 54,30 Sırt ve kas ağrılarını önlemek için otururken ve geriye yaslanırken vücudun aldığı Ģekle göre arkalık ve oturak üniteleri tasarımının yapılması önerilebilir. Masa yüksekliğinin belirlenen ölçüden yukarı tutulursa kısa boylu öğrencilerin yazı yazma esnasında daha çabuk yorulacağı, belirlenen ölçülerden aģağı tutulursa uzun boylu öğrencilerde bel ağrısı yapacağı unutulmamalıdır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 14

15 KAYNAKLAR Akın, G., Sagır M., Ġlk Öğretim Sıra ve Altlıklarının Ergonomik Tasarımında Antropometrik Veriler, VI. Ulusal Ergonomi Kongresi, MPM Yayın No: 622, Ankara, Babalık, F.C., 2007, Mühendisler Ġçin Ergonomi ĠĢbilim, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. ġti., Ankara, 584 s. Bayık, A. (DanıĢman: D.Erol), 1992, ÇalıĢma Alan Boyutlarının Belirlenmesinde Antropometrik Bir YaklaĢım, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniv. FBE Endüstri Müh. AD, EskiĢehir. Dizdar, E. N.,, 2003 Ergonomik ĠĢ Ġstasyonu Tasarımında Ġlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, TTB Yayınları :14, Dizdar, E. N., Okçu, O., Yüksek Öğrenim Öğrencileri Antropometrik Boyutlarının Tesbiti Ġle Sıra ve Masa Boyutlarına Uygulanması, 13. Ulusal Ergonomi Kongresi, 1-8. Erol, D., 2010, Uygulamalı Antropometri, Ders Notları, EskiĢehir Osmangazi Üniv. MMF Endüstri Müh. Bölümü, EskiĢehir. Gönen, E., Kalınkara V., Üniversiteye Devan Eden Kız Öğrencilerin Boyutsal Ölçülerinin Incelenmesi, IV. Ulusal Ergonomi Kongresi, MPM Yayın No:509, , Ankara. Kaya, M.D., Halisoğlu A.S., Bayramoğlu, M., YeĢilyurt H., Özok, A.F., A new Approach to estimate anthropometric measurements by adaptive neuro-fuzzy inference system, International Journal of Industrial Ergonomics, 32, KayıĢ, B., Ilkögretim yapılarına yönelik Donanımların Ergonomik Tasarımı, I. Ulusal Ergonomi Kongresi, MPM Yayın No: 372, Ankara, Knight G., Noyes, J., Children s Behaviour and Design of School Furniture, Ergonomics, 42, Murphy, S., Buckle, P., Stubbs, D., Classroom Posture and Self-Reported Back and Neck Pain in Schoolchildren, Applied Ergonomics, 35, Özdemir, S., Dizdar, E. N., Göloğlu, C., Teknik Eğitim Atölyelerinde Kullanılan Makinelerin Antropometrik Ġncelemesi, 10. Ergonomi Kogresi, 7-9 Ekim Özok, A. F., 1988, Ergonomik Açıdan ÇalıĢma Yeri Düzenleme ve Antropometri, Türk Metal Sen., No: 125, Ġstanbul. Panagiotopoulou, G., Christoulas, K., Papanckolaou, A., Mandroukas, K., Classroom Furniture Dimensions and Anthropometrik Measures in Primary School, Applied Ergonomics, 35, Parcells, C., Manfred S., Hubbard, R., Mismatch of Classroom Furniture and Body Dimensions. Empirical Findings and Health Implications, Journal of Adolescent Health, 24, Paulsen, A.S. ve Hensen,I.A., The Working Position of Schoolchildren, Applied Ergonomics, 25(1), 63-64, Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitap Evi, Adana. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 15

16 Thariq, M.G.M, MunasĢnghe, H.P. ve Abeysekara, J.D., Designing chairs with Mounted desktop for university students : Ergonomics and comfort Classroom, International Journal of Industrial Ergonomics, 40, TSE, 2003, Mobilya-Eğitim Kurumlarında Kullanılan Sandalyeler ve Masalar, Bölüm I : Fonksiyonel Boyutlar, Türk Standardı, TS 3585 ENV , Ankara. Tunay, M., Melemez, K., Dizdar, E. N., Yüksek Öğrenimde Kullanılan Okul Sıra Ve Masalarının Antropometrik Tasarımı (Bartın Orman Fakültesi Örneği), Teknoloji, 8 (1), Tunay, M., Melemez, K., Dizdar, E. N., 2004, Yüksek Öğrenimde Kullanılan Ekipmanlarının Tasarımında Antropometrik Ölçülerin Tesbiti Ve Uygulanması, 10. Ergonomi Kongresi EK 1. Antropometrik Ölçüm Formu ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ Batı Meşelik Yerleşkesi ESKİŞEHİR Tel : / 3613, Belgegeçer : endustri@ogu.edu.tr ANTROPOMETRĠK ÖLÇÜM FORMU Ölçüm Tarihi. /. / 2011 Ölçüm Saati. :.. Adı Soyadı Cinsiyet ( ) E ( ) K Bölüm Doğum Yeri Sınıf Doğum Yılı Boy (1) Kilo (37) Kıç-Diz Mesafesi (13) Kıç-Baldır Mesafesi (14) Baldır (Diz Altı) Yüksekliği(16) Omuz Kasları Arası Mesafe(17) Diz Yüksekliği (15) Kalça GeniĢliği (19) EriĢim Mesafesi (36) Omuz Yüksekliği (10) Dirsek Yüksekliği (11) 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 16

17 MUĞLA ÜNĠVERSĠTESĠ ÖĞRENCĠLERĠNĠN ANTROPOMETRĠK ÖLÇÜLERĠNĠN BELĠRLENMESĠ Ertan ÖZEN 1, Hasan EFE 2, Ali KASAL 3, Nadir YILDIRIM 4 1 Yrd. Doç.Dr., Muğla Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi, AğaçiĢleri Endüstri Mühendisliği Bölümü Kötekli/MUĞLA,e-posta: eozen@mu.edu.tr 2 Prof.Dr., Gazi Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Mobilya ve Dekorasyon Eğitimi Bölümü, BeĢevler/ANKARA, e-posta: hasanefe@gazi.edu.tr 3 Doç.Dr., Muğla Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi, AğaçiĢleri Endüstri Mühendisliği Bölümü Kötekli/MUĞLA, e-posta: alikasal@mu.edu.tr 4 Öğr. Gör., Muğla Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi, AğaçiĢleri Endüstri Mühendisliği Bölümü Kötekli/MUĞLA, e-posta: nyildirim@mu.edu.tr ÖZET Bu çalıģmada, Muğla Üniversitesi nde öğrenim görmekte olan yaģ grubundaki ve tesadüfî yöntemle seçilen 100 bay ve 100 bayan öğrenci üzerinde ayakta, oturarak, dairesel, el, ayak ve derinlik ölçüleri belirlenmiģtir. Türk insanının ortalama ölçülerine iliģkin 60 ayrı antropometrik ölçüm elde edilmiģtir. Bu çalıģma sonucunda alınan örneklem grubundan elde edilen veriler, Türkiye deki insanların antropometrik ölçüleri olarak, Türkiye deki çalıģmaların ve endüstrideki çeģitli sektörlerin kullanımına sunulmuģtur. Anahtar Kelimeler: Antropometri, endüstriyel ergonomi, insan ölçüleri. ABSTRACT In this study, the group aged years who are receiving education at the University of Mugla and 100 male and 100 female students randomly selected on the standing, sitting, circular, hand, foot size and depth were determined. The average sizes of the Turkish people on the 60 different anthropometric measurements were obtained. The data obtained from the sample group as a result of this study, anthropometric measurements of people in Turkey, Turkey and the studies are available for various sectors in the industry. Key Words.: Anthropometry, industrial ergonomics, human dimensions 1.GĠRĠġ Antropometri bilimi, bireyler veya gruplar arasında, anatomi, coğrafi bölge ve meslek grupları gibi çeģitli faktörlerden kaynaklanan farklılıkları ve benzerlikleri saptayarak daha geniģ bir insan kitlesine uygun tasarımlar yapma imkânı sağlar. Bu tasarımlar için belirlediği vücut ölçüleri arasında, vücut hareketsiz ve belirli bir standart pozisyondayken alınan yapısal vücut ölçüleri ve vücut hareket halindeyken alınan fonksiyonel vücut ölçüleri bulunur. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 17

18 Ġnsanlar, sosyal, kültürel, ekonomik, psikolojik gereksinme ve isteklerini karģılarken, bu konularla ilgili aktiviteleri gerçekleģtirirken bir takım araç-gereç-makine ve materyalleri kullanır, donatım ve döģeme elemanlarından yararlanır. Bu yararlanmanın en uygun ve maksimum düzeyde olabilmesi, kullanılan araç gerecin, aktivite mekanının, mobilyanın insanın statik beden ölçülerine uygunluğu ile doğru orantılıdır. Aktivite mekanlarının ve mobilyaların tasarımı ve düzenlenmesinde insan ölçüleri göz önüne alınmalıdır. Ġnsan, yeni baģtan tasarlanamayacağına göre insan ölçülerine uygun mekan ve donatı elemanlarının tasarlanması söz konusu olmalıdır ki iģte burada antropometri denilen, kaynağı insan olan bilim dalı devreye girmektedir. Ġnsan ile onun kullanacak olduğu araçgereç ve mekânın uygun değer etkileģimi söz konusu olmalıdır. Ancak bu sayede rasyonel, fonksiyonel ve sağlıklı kullanım dolayısıyla yapılan iģten verim elde etmek mümkün olacaktır. Çok kabaca insan ölçüsü ya da insanın vücut ölçülerinin saptanması ve kullanılması bilimi olarak tarif edebileceğimiz antropometri, diğer bir tanıma göre; bireyler ve gruplar vs. arasındaki farkları saptamak üzere insan bedeninin ölçümü ile uğraģan bir bilimdir. KiĢisel emniyet açısından da düģünüldüğünde yapılan aktivitede, ortaya çıkması muhtemel kazaların minimize edilmesi gereklidir. Bunu baģarmada önemli etkenlerden birisi de; uygulamada antropometrik ölçülerin kullanılmasıdır Yapılacak aktiviteye, kullanıma göre daha çok insanların diz, kalça, dirsek ve göz yükseklikleri, el ve ayak uzama açılma sahaları göz önüne alınmalıdır (Gülgün ve Türkyılmaz, 2008). Antropometrik ölçüler ulus, bölge, cinsiyet, yaģ, vücut yapısı, beslenme, fiziksel faaliyet ve hatta ekonomik ve sosyal statüye göre değiģiklik göstermektedir. Ġnsanların bulundukları ortamlardaki rahatları, fiziksel sağlığı, refahı ve performansı, kullandıkları araç gereç ve donanımın insan vücudunun ilgili organ ve özelliklerine uygun olarak tasarlanmaları ile sağlanabilir (Tunay vd, 2005). M.A.Mououdi ve A.R. Choobineh (1997) yaģları 6 ile 11 arasında değiģen öğrencilerin statik antropometrik karakteristikleri ve ergonomik prensiplere bağlı okul mobilyası tasarımıyla ilgili çalıģmada yaklaģık 1800 öğrenci üzerinde ölçümler yapılmıģ ve elde edilen veriler okul mobilyalarının tasarımında kullanılmıģtır (Mououdi ve Choobineh, 1997). Se Jin ve diğerleri (1999) Koreli yetiģkinlerin vücut kısımlarının biyomekanik parametreleri üzerine yapılan çalıģmada antropometrik karakteristikler araģtırılmıģtır. YaĢları arasında değiģen yaklaģık 2200 kiģi üzerinde 18 ayrı antropometrik ölçüm yapılmıģtır. Elde edilen antropometrik ve kinetik verilerin iģyeri çalıģma alanı tasarımı, ürün tasarımı için istatistiksel rehberler, insan analizi, taģıt koltukları ve mobilya tasarımında kullanılabileceği belirtilmiģtir(se Jin vd., 1999). Claudia Parcells ve diğerleri (1999) okul mobilyası boyutları ve öğrenci vücut ölçüleri arasındaki uyumsuzluk üzerine yapılan bir diğer çalıģmada sadece deneklerin yüzde 20 sinin uygun sıra ve oturak kombinasyonuna sahip oldukları tespit edilmiģtir. Birçok öğrenci yüksek sıra ve sandalyelerde oturduğu tespit edilmiģtir. Vücut yapıları kontrol edilmesine rağmen kız öğrencilerinin uygun sandalye bulma ihtimalinin düģük olduğu tespit edilmiģtir (Claudia Parcells vd., 1999). Bilen (2004) antropometrik ölçülerin farklı toplumlarda değiģiklik göstermesi, tasarımı yapılacak ürünün, aygıtın, sistemin vb. kullanılacağı toplumun antropometrik özelliklerinin göz önüne alınmasını zorunlu hale getirmektedir. Peyzaj mimarlığı disiplini; estetik, fonksiyonel aynı zamanda insan ile uyumlu mekânlar yaratmayı amaçlar. Kent konforunu sağlaması, insan yaģamının kolaylaģtırılması, insanın fonksiyonel, estetik, psikolojik açıdan yaģamının kolaylaģtırılması kent içinde kullanılan her türlü malzeme, donatımın 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 18

19 antropometrik ölçülere uygun tasarlanması ile gerçekleģebilir. Peyzaj mimarlığı çalıģmalarında önem taģıyan antropometrik ölçüler vurgulanmıģ ve Türk insanının tespit edilmiģ mevcut antropometrik verileri, elde edilen veriler doğrultusunda farklı ülkelerin antropometrik verileri ile kıyaslanarak aradaki benzerlik ve farklılıklar ortaya konmuģtur (Bilen, 2004). Tunay ve diğerleri (2005) ergonomide antropometrik veriler, çalıģma alanlarının, ekipmanın mobilya ve giysilerin fiziksel ölçülerinin belirlenmesinde geniģ kullanım alanı bulmaktadır. Bu durum özellikle, zamanlarının çoğunu sandalye ve masalarında geçiren ve konforlu bir Ģekilde duruģ pozisyonu alabilen okul öğrencileri için geçerlidir. Antropometrik ölçüler ulus, bölge, cinsiyet, yaģ, vücut yapısı, beslenme, fiziksel faaliyet ve hatta ekonomik ve sosyal statüye göre değiģiklik göstermektedir. Ġnsanların bulundukları ortamdaki rahatları, fiziksel sağlığı, refahı ve performansı, kullandıkları araç-gereç ve donanımın insan vücudunun ilgili organ ve özelliklerine uygun olarak tasarlanmaları ile sağlanabilir. Bu durum özellikle, zamanlarının çoğunu sandalye ve masalarında geçiren ve konforlu bir Ģekilde duruģ pozisyonu alabilen okul öğrencileri için geçerlidir. Bu çalıģmada ülkemiz öğrencilerinin antropometrik ölçümleri yapılarak, buna göre okul mobilyalarının tasarlanması amaçlanmıģtır (Tunay vd, 2005). Doğan ve Altan (2007) insan çevresi ile bir bütündür. Ġnsanın çevresi ile yaptığı bu etkileģim, fiziksel olarak bir iģ ortaya çıkarır. Gereksinimlerden kaynaklanan bu iģ, bir ürünün ortaya çıkmasına neden olur. Bu bağlamda her tasarım ürünü, tasarlanana özeldir. Bu özelliğinden dolayı tasarlanan nesneyi kullanacak olan kiģinin (o çevreyi kullananın), kullanımına sunulan öğe (oturma elemanı) ile iliģkilerinin incelenmesi, bu yolla onun (kiģinin), o anlık durum ve tutumuna her açıdan en iyi yanıtı verebilecek tasarım ölçütlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu da ancak, kiģiyi (ürünü kullanıcıyı) onun yapı ve yetilerini ergonomik ve antropometrik özelliklerini inceleyerek mümkündür. Kamusal çevreler için yapılan oturma elemanı tasarımında ise, incelenecek olan, bireyin yanı sıra toplumun yapısıdır. Özelliklerimiz düģünülmeden farklı sosyoekonomik ve kültürel toplumlar için yapılmıģ ergonomik ve antropometrik çalıģmalar tasarımında ilke olarak kabul edildiği zaman, kendi sosyo-ekonomik ve kültürel yapımıza uygun olmayan ürünler ortaya çıkmaktadır. Bu sorun, ancak tasarım çalıģmalarına yön vermek amacıyla ülkemize özel, antropometrik veri tabanının oluģturulması ile çözümlenebilir (Doğan ve Altan, 2007). Türkiye de kullanılan antropometrik ölçülerin Avrupa da yapılan antropometrik çalıģmalar esas alınarak üretim ve çalıģmaların yapıldığı görülmüģtür. Bu çalıģmada, Türkiye de ki insanların kapsamlı antropometrik ölçülerinin araģtırmasının yapılıp, elde edilen verilerin yapılan çalıģmalarda kullanılabileceği düģünülmüģtür. Bu amaçla, Muğla Üniversitesi öğrencilerinden tesadüfi yöntemle seçilen 100 bay ve 100 bayan öğrencinin 60 ayrı ölçüsü belirlenmiģtir. 2.ARAġTIRMA YÖNTEMĠ 2.1. Denekler Muğla Üniversitesi öğrencilerinden yaģ aralığında, ortalama kilosu 71 kg, ortalama boyu 176 cm olan 100 bay ve yaģ aralığında, ortalama kilosu 55 kg, ortalama boyu 162 cm olan 100 bayan denek rastgele seçilerek ölçülerin belirlenmesinde kullanılmıģtır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 19

20 ġekil 1. Deneklerin bölgelere dağılımı Deneklerin Türkiye nin 7 ayrı coğrafi bölgesinden olması tamamen tesadüfi yönteme bağlıdır (ġekil 1) Anket Muğla Üniversitesindeki öğrencilerin antropometrik ölçülerinin alınması için önceden yapılmıģ olan araģtırmalardan yararlanılmıģtır (Del prodo, 2007; Bilen, 2004). Buna göre, ayakta, oturularak, dairesel, el, ayak ve derinlik ölçüleri olarak dört değiģik tablo oluģturulmuģtur. OluĢturulan tablolar Tablo 1 de verilmiģtir Ölçümlerin Yapılması ve Değerlendirilmesi Muğla Üniversitesindeki 100 bay ve 100 bayan öğrenci tesadüfi yönteme göre seçilerek ayakta 22, oturarak 16, dairesel 10, derinlik, el ve ayak 10 değiģik türde ölçüleri alınmıģtır ve ayrı ayrı hazırlanmıģ olan anketlere alınan ölçü verileri not alınmıģtır. Ölçümler metre, mezura ve hassas terazi ile yapılmıģtır. Elde edilen veriler istatistiksel analizlerde aritmetik ortalama % 5 lik değer, ortanca % 95 lik değer ve standart sapma değerleri hesaplanmıģtır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 20

21 Tablo 1. Deneklerin antropometrik ölçüleri AYAKTA ALINAN ÖLÇÜLER 1.Denek 2.Denek 3.Denek 4.Denek 100.Denek DuruĢ Yüksekliği Göz Yüksekliği Omuz Yüksekliği Omuz GeniĢliği Omuz Dirsek Uzunluğu Kolun Üst Uzunluğu Kolun Alt Uzunluğu Dirsek Bilek Arası Uzunluğu Kol ve El Arası Uzunluk Dirsek Yüksekliği Eklem Yüksekliği Göğüs Yüksekliği Göğüs GeniĢliği Bel Yüksekliği Bel Kalça Uzunluğu Kalça GeniĢliği Kalça Yüksekliği Diz Yüksekliği Diz Altı Yüksekliği Üste Uzanma Yüksekliği Parmak Ucunda Uzanma Yüksekliği Kol Yüksekliği OTURARAK ALINAN ÖLÇÜLER 1.Denek 2.Denek 3.Denek 4.Denek 100.Denek Oturma Yüksekliği Göz Yüksekliği Dirsek Yüksekliği Bel Yüksekliği Kalça Yüksekliği Oturma Kalça GeniĢliği Basen Yüksekliği Basen Diz Arası Uzunluk Basen Diz Ġçi Uzunluk Diz Yüksekliği Diz Altı Yüksekliği 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 21

22 Tablo 1 devamı But GeniĢliği Üst Bacağın Uzunluğu Alt Bacak ve Ayak Arası Uzaklık Orta Parmağını Uzatma Uzunluğu Yukarıya El Uzatma DAĠRESEL ÖLÇÜLER 1.Denek 2.Denek 3.Denek 4.Denek 100.Denek BaĢ Omuz Pazı Alt Kol But Üst Bacak Alt Bacak Göğüs Bel Kalça DERĠNLĠK ÖLÇÜLERĠ 1.Denek 2.Denek 3.Denek 4.Denek 100.Denek Öne Uzanmak Eylemi Dirsekten Dirseğe Kazanç EL ÖLÇÜLERĠ 1.Denek 2.Denek 3.Denek 4.Denek 100.Denek El Uzunluğu El GeniĢliği Bileğin Dairesel Ölçüsü Kolun Uzunluğu AYAK ÖLÇÜLERĠ 1.Denek 2.Denek 3.Denek 4.Denek 100.Denek Ayak Uzunluğu Ayak GeniĢliği Bileğin Dairesel Ölçüsü Adım Büyüklüğü 3.ARAġTIRMA BULGULARI Muğla Üniversitesi öğrencilerinin antropometrik ölçülerinin istatistiksel hesaplamaları ortalama % 5 lik değer, ortanca % 95 lik değer, standart sapma değerleri aģağıda tablolar halinde verilmiģtir. Muğla Üniversitesi yaģ aralığındaki bay ve yaģ aralığındaki bayan öğrencilerinin ayaktaki antropometrik ölçülerinin istatistiksel hesaplamaları Tablo 2 de verilmiģtir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 22

23 Tablo 2. Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin ayaktaki antropometrik ölçüleri Ayakta Alınan Ölçüler DuruĢ Yüksekliği Antropometrik Ölçüler Bay (n=100) Bayan (n=100) Ortalama Min. Ortanca Max Std Sapma Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan , , ,6 6,2 Göz Yüksekliği ,5 143, ,5 163,5 15,6 5,99 Omuz Yüksekliği , ,29 5,62 Omuz GeniĢliği 51 44, , ,53 3,49 Omuz Dirsek Uzunluğu Kolun Üst Uzunluğu Kolun Alt Uzunluğu Dirsek Bilek Arası Uzunluğu Kol ve El Arası Uzunluk Dirsek Yüksekliği Eklem Yüksekliği Göğüs Yüksekliği 34,1 31, ,96 2, , , ,51 2,73 30,1 25, ,5 30 3,1 2, , ,14 2,03 59,6 54, ,19 3, ,44 6,55 86,7 81, , ,4 5, , ,95 Göğüs GeniĢliği 40 48, ,5 55 3,87 4,08 Bel Yüksekliği , , ,48 5,26 Bel Kalça Uzunluğu 13, ,68 1,42 Kalça GeniĢliği 46,3 50,8 38, ,5 4,38 2,9 Kalça Yüksekliği 96,1 86, , , ,34 6,34 Diz Yüksekliği 51,8 49, ,5 54 2,4 5,51 Diz Altı Yüksekliği 47,6 44, ,67 3,56 Üste Uzanma Yüksekliği ,73 15,4 Parmak Ucunda Uzanma ,4 5,83 Yüksekliği Kol Yüksekliği ,3 5,31 Min : Minimum Değer, Max: Maximum Değer 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 23

24 Tablo 2 den de görüleceği üzere ayakta alınan antropometrik ölçülerin bay ölçülerinin bayan ölçülerine göre daha yüksek çıktığı, sadece bayan ölçülerinin göğüs geniģliği ve kalça geniģliği değerlerinin daha büyük olduğu göze çarpmaktadır. Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin oturarak alınan antropometrik ölçülerinin istatistiksel hesaplamaları Tablo 3 de verilmiģtir. Tablo 3. Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin oturarak alınan antropometrik ölçüleri Oturarak Alınan Ölçüler Oturma Yüksekliği Göz Yüksekliği Dirsek Yüksekliği Bel Yüksekliği Kalça Yüksekliği Oturma Kalça GeniĢliği But Yüksekliği But Diz Arası Uzunluk But Diz Ġçi Uzunluk Diz Yüksekliği Diz Altı Yüksekliği But GeniĢliği Üst Bacağın Uzunluğu Alt Bacak ve Ayak Arası Uzaklık Orta Parmağını Uzatma Uzunluğu Yukarıya Uzanma Uzunluğu Antropometrik Ölçüler Bay (n=100) Bayan (n=100) Ortalama Min. Ortanca Max. Std Sapma Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan 90 83,4 85,5 77, ,44 4,16 79,4 74, , ,5 81 3,81 4,24 24,1 22, , ,5 2,64 2,8 15,4 13, , ,5 1,7 11,7 11, ,5 1,22 1,39 43,3 49,6 39, ,5 2,69 4,43 15,9 13, ,01 1,82 46,1 45,8 41, ,5 52 3,23 3,38 40,8 41, ,5 2,83 3,27 51,6 49, ,5 53 2,87 2, , ,45 2,64 24,5 24, ,3 2,73 53,5 53,1 47, ,83 5,87 43,9 41, , ,03 2,34 83,8 78, , ,62 6, , ,5 4,63 5,3 Min : Minimum Değer, Max: Maximum Değer 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 24

25 Tablo 3 de elde edilen oturma yüksekliği, göz yüksekliği, kalça yüksekliği, oturma kalça geniģliği, but yüksekliği, diz yüksekliği, diz altı yüksekliği, alt bacak ve ayak arası uzaklık değerlerinin oturma grubu ve yeri tasarımlarında kullanılabileceği düģünülmüģtür. Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin dairesel alınan antropometrik ölçülerinin istatistiksel hesaplamaları Tablo 4 de verilmiģtir. Tablo 4.Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin dairesel alınan antropometrik ölçüleri Dairesel Alınan Ölçüler Antropometrik Ölçüler Bay (n=100) Bayan (n=100) Ortalama Min Ortanca Max Std Sapma Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan BaĢ 55,6 53, ,42 1,76 Omuz 35,9 31, ,94 2,81 Pazı 27, , ,42 2,32 Alt Kol 26 22,6 23, ,78 2,31 Basen 53,7 52, ,5 60 5,63 2,54 Üst Bacak 45,1 45,9 39, , ,5 52,5 5,97 10,5 Alt Bacak 36 29, ,5 36 3,37 3,8 Göğüs 90, ,5 79,5 90, ,5 94,5 6,51 4,33 Bel 80,5 73,5 69, ,2 5,63 Kalça 97,3 91, , ,29 4,81 Min : Minimum Değer, Max: Maximum Değer Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin derinlik, el ve ayak için alınan antropometrik ölçülerinin istatistiksel hesaplamaları Tablo 5 de verilmiģtir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 25

26 Tablo 5. Muğla Üniversitesi bay ve bayan öğrencilerinin derinlik, el ve ayak için alınan antropometrik ölçüleri Derinlik, El ve Ayak Ölçüleri Öne uzanmak eylemi Dirsekten dirseğe kazanç Antropometrik Ölçüler Bay (n=100) Bayan (n=100) Ortalama Min Ortanca Max Std Sapma Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan 83,6 76, , ,5 3,88 6,89 45,3 41,8 38,5 36, ,5 47,5 3,91 3,6 El uzunluğu 18, , ,31 1,3 El geniģliği 12,8 11,1 11, ,86 1,14 El Bileğin Dairesel Ölçüsü Kolun uzunluğu Ayak Uzunluğu Ayak GeniĢliği Ayak Bileğin dairesel ölçüsü Adım Büyüklüğü 16,9 16, ,5 22 0,95 2,41 75,7 63,2 71,5 56, ,5 76 7,72 6,88 26,4 24, ,85 2, ,76 0,82 23,8 22,8 20, ,5 1,84 1, , ,9 90,5 84 6,57 5,07 Min : Minimum Değer, Max: Maximum Değer 4.SONUÇ VE ÖNERĠLER Bu araģtırma Türkiye de daha önceden geniģ çaplı bir antropometrik çalıģmanın eksikliği hissedilerek, Türkiye deki insanların antropometrik ölçülerinin belirlenmesi amaçlanarak yapılmıģtır. Yapılan araģtırmalarda Türkiye de, Avrupa daki antropometrik ölçülerin esas alındığı tespit edilmiģtir. Deneklerin Türkiye nin 7 ayrı coğrafi bölgesinden olması tamamen tesadüfi yönteme bağlıdır (ġekil 1). Buna göre araģtırma Muğla Üniversitesi öğrencilerinin Türkiye nin bir mozaiğini oluģturmasından ve bundan yola çıkarak Türkiye deki insanların ölçülerinin değerleri de tespit edilmiģtir. Daha önceden Türkiye deki yapılan çalıģmalarda ve endüstri de Avrupa daki antropometrik ölçüler temel alınıyordu. Bu çalıģma sayesinde Türkiye deki insanların antropometrik ölçüleri, Türkiye deki çalıģmalarda ve endüstri kuruluģlarında (mobilya, tekstil, sağlık vb.) kullanılabileceği düģünülmektedir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 26

27 KAYNAKLAR J.L., Del Prodo, Lu, (2007). Anthropometric measurement of Filipino manufacturing workers International Journal of Industrial Ergonomics 37, Gülgün, B., Türkyılmaz, B., (2008). Antropometri ve Mobilya Tasarımı, son eriģim Tarihi : Tunay M., Melemez, K., Dizdar, N.E., (2005). Yüksek Öğrenimde Kullanılan Okul Sıra ve Masalarının Antropometrik Tasarımı, Teknoloji cilt 8, Sayı 1, Bilen S.Ö., (2004). Kentsel DıĢ mekanların Tasarımında Antropometrik Verilere Bağlı Olarak Peyzaj Elemanlarının Ankara örneğinde AraĢtırılması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2-9. Doğan, C., Altan, O., (2007). Kamusal Alanda Oturma Eylemi ve Ergonomik Ġlkeler, M.S.G.S.Ü. Mimarlık Fakültesi, Ġç Mimarlık Bölümü, Y.T.Ü. Mim Fak., E-Dergisi, Ġstanbul, Mououdi, M.A., Choobineh,A.R., (1997). Static anthropometric characteristics of students age range six-11 in Mazandaran province/iran and school furniture design based on ergonomics principles, Applied Ergonomics, Irani Se Jin Park,Soo chan Park, Jin Ho Kim, Chae-Bogk Kim, (1999), Biomechanical parameters on body segmnets of Korean adults, International Journal of Industrial Ergonomics, USA, Claudia Parcells R.N., M.S.N., Manfred Stommel Ph.D., Robert P Hubbard PhD., (1999), Mistmatch of clasroom Furniture and Student Body Dimensions, Journal of Adolescent Health, Michigan, Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 27

28 EL ANTROPOMETRĠSĠNĠN GÖRÜNTÜ ANALĠZ YÖNTEMĠ KULLANILARAK BELĠRLENMESĠNDE PARALAKS HATALARI Abdullah BEYAZ 1, Ramazan ÖZTÜRK 2, Prof. Dr. Ali Ġhsan ACAR 3 1 AraĢ. Gör., Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, Aydınlıkevler, Ankara/TÜRKĠYE, e-posta: beyaz@agri.ankara.edu.tr 2 Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, Aydınlıkevler, Ankara/TÜRKĠYE, e-posta: ozturkr@agri.ankara.edu.tr 3 Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, Aydınlıkevler, Ankara/TÜRKĠYE, e-posta: acar@agri.ankara.edu.tr ÖZET En uygun tasarımlar antropometrik verilere bağlı olarak üretilebilmektedir. Antropometrik verilerin ölçülebilmesi için uygulamada farklı yöntemlerden yararlanılmaktadır. Bu yöntemler arasında yer alan görüntü analiz tekniği, hızlı ve kolay ölçüm yapabilmesinin yanı sıra elde edilen verilerin saklanabilmesi ve karģılaģtırılabilir değerler üretmesi açısından da önem taģımaktadır. Bu çalıģmada el antropometrisi değerlerinin ölçülmesi amacıyla geliģtirilmiģtir bir düzenek kullanılmıģtır. Bu düzeneği kullanarak daha güvenilir sonuçlara ulaģabilmek için paralaks hatalarının elde edilmesi teknik açıdan önem taģımaktadır. Paralaks duruģ analizlerinin değerlendirilmesinde oluģan önemli bir hata kaynağıdır. Paralaks hataları objelerin görünümlerini etkiler. ÇalıĢan bir operatörün gözlemi sırasında, operatörün sürekli bir hareket ve açı değiģimi içinde olmasından dolayı değiģken olarak paralaks hatası durumu ortaya çıkmaktadır. Bazı araģtırmacılar paralaks hatasını gidermek için video kayıtları ve farklı açısal değerlendirmeler denemiģlerdir. AraĢtırma kapsamı içerisinde tarım alet ve makinelerinin çalıģtırılmasında operatörlerin ellerinin alabildiği bazı pozisyonlar seçilmiģ, sonra antropometrik ölçümler yapılmıģ, daha sonrasında görüntüler bir görüntü analiz programı vasıtasıyla değerlendirilmiģ ve sonunda paralaks hataları ortaya konmuģtur. Anahtar Kelimeler: Görüntü Analizi, El antropometrisi, Paralaks hataları, Tarımsal iģler. ABSTRACT The most appropriate designs can be produced by using anthropometric data. In practice, different methods are used for measuring anthropometric data. Among these methods, image analysis technique has importance because of the quick and easy measurement ability, retention of the obtained data and produce comparable values. In this study a mechanism developed and used for measurement of hand anthropometry values. Parallax error is an important technical point in order to achieve more reliable results by using this mechanism. Parallax error is an important error source for assessment of 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 28

29 posture analysis. Parallax errors affect the appearance of objects. While an operator working, parallax error can observe for image measurement because of the operator's constant movement and change of operator position angle. Some researchers have experimented video recordings and different angular evaluations for decrease the parallax error. In this research, different positions have been chosen at agricultural applications for agricultural laborer hands, then laborer hand sizes were measured, after that digital photos of agricultural laborer hands have been taken, this digital photos have been analysed with image analysis software, at the end parallax errors were determined. Keyword: Image Analysis, Hand anthropometry, Parallax errors, Agricultural works. 1. GĠRĠġ Makine ve araçlarda tasarım etkinliği ve tasarımların iyileģtirilmesi için ergonomik prensiplerin takip edilmesi çok önemlidir. Ġnsan vücudunun antropometrik ölçülerinin bilinmesi makinaların ve dolayısıyla insan - makina sistemleri tasarımının ön koģuludur. Tarım makinalarda bulunabilen çeģitli Ģekillerdeki tutamak, kabza, levye, düğme, gösterge gibi kumanda elemanlarının her yöndeki ölçülerinin mühendislik antropometrisi verilerine göre düzenlenmesi gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında, konu ülkemizdeki tarım alet ve makina tasarımı ve imalatının geliģtirilmesi için önemlidir. Antropometrik ölçüm yöntemlerinden istenen yararın sağlanabilmesi için ölçümlerin belirli duyarlılıkta ve hatasız yapılması gereklidir. Ölçüm yanlıģlıklarını azaltmak için; ölçümlerin tekrarı, aynı ölçümün farklı yöntemlerle yapılması, benzer ölçümlerin belirli periyotlarla kalibrasyonunun kontrolü, ölçümler sırasında normal insan ölçülerini gösterir bir çizelgenin taģınarak kontrol yapılması gibi bir çok önlemler vardır. Ölçüm sırasında bu önlemler dikkate alınarak hata oranı azaltılabilir (Sabancı, 1999). Görüntü iģlemede istenmeyen ölçüm hatlarına neden olan kaynakları Ģu Ģekilde sıralayabiliriz; a) Kameranın uzaklığı (Pozisyon ve yön), b) Görüntünün sayısallaģtırılmasındaki hesaplama hatası, c) Aydınlatma hatası, d) Objenin hareketi ve kamera ayarları, e) Paralaks hatası ( Obje ve kamera arasındaki mesafenin azlığından kaynaklanan). Objenin hareketi ve paralaksdan kaynaklanan hatalar dikkatli bir dizayn ve çevresel faktörlerin kontrolü ile minimize edilebilmektedir. Kameranın uzaklığı (Pozisyon ve yön), görüntünün sayısallaģtırılmasındaki hesaplama hatası ve aydınlatma hatası gibi hatalar ise ölçümü ciddi miktarda etkileyen ve düzeltilmesi zor hatalardır. Bu yüzden bütün bu hataların analiz edilmeleri önemlidir. Böylece bu hata kaynaklarının ölçüm hatalarına etkisi minimize edilebilir (Yang ve ark., 1998). Son yıllarda görüntü iģleme sistemleri, teknikleri ve uygulamalarında yeni açılımlar ve geliģmeler olmaktadır. Bu olanaklardan biride alınan resimlerden ölçümler yapılabilmesidir. Resimlerin bilgisayarlarla sayısal görüntü iģleme ve analiz teknikleri kullanılarak değerlendirilmesi, ölçümler yapılması mümkündür. Fotogrametrik teknikler fotoğraftan veya kamera ile çekilen dijital resimlerdeki objelerin doğrudan ölçümü (metrik yorumlanması) esasına dayanır (TaĢdemir ve ark., 2009). 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 29

30 Fotoğrafik ölçüm yötemininde yapılabilecek hatalardan biri optik hata yada paralaks hatasıdır. Sözü edilen optik hata cismin boyutun okunduğu skala düzlemi ile boyut düzlemlerinin farklılığından doğmaktadır. Paralaks duruģ analizlerinin değerlendirilmesinde oluģan önemli bir hata kaynağıdır. Paralaks hataları objelerin görünümlerini etkiler (Lau ve ark, 2011). 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Materyal Bu araģtırmada, Ankara ili Çubuk ilçesinde yaģayan ve yaģ aralığında bulunan 83 genç erkek çiftçilerin el antropometrileri belirlenmiģtir. Elde edilen verilerin uzun dönemde genç tarım iģçilerine uygun iģ verimini arttıracak ergonomi temelli tarım alet ve makinalarının birçok yerinde bulunan tutamakların tasarımlarında kullanılması amaçlanmıģtır. Hızlı, kolay ve güvenilir ölçümler yapabilmek, el fotoğraflarında çekim standardizasyonu sağlamak için ġekil 2.' de görülen düzenek geliģtirilmiģtir. Fotoğrafların çekiminde kullanılan grid plakası 25x25 cm boyutlarında ve 5x5 mm kare Ģeklinde bölümlüdür. Fotoğraf makinasında rahat odaklama yapılması ve paralaks hatası karģılaģtırması amacıyla makinaya bağlı odaklama yüksekliği cm olarak seçilmiģtir (ġekil 1.). ġekil 1. El fotoğraflarının çekimi için kullanılan düzenek 2.2. Yöntem Ölçümlerin doğruluk ve duyarlılıklarına uygulanan ölçüm yöntemi etkili olmaktadır. Antropometrik boyutların ölçümünü sağlayan yöntemler, doğrudan ölçüm ve fotometrik ölçüm yöntemleri olmak üzere iki grup altında incelenebilir(sabancı, 1999). Ġnsan vücudunun gerekli boyutlarının saptanması için tek tek yapılan ölçümler zaman kaybına neden olduğu gibi ölçen ve ölçülen Ģahıs üzerinde yorgunluk yaratmaktadır. Yorgunluğun ise ölçüm hatalarının büyümesine neden olduğu bilinmektedir. Bu nedenle fotometrik ölçüm yöntemi geliģtirilmiģtir. Antropometrik ölçümlerde fotometrik yöntemlerin kullanılması önemli geliģmeler sağlamıģtır. Ancak fotometrik yöntemleri uygulamanın bazı sakıncaları vardır. Bu sakıncalar optik hata (paralaks hatası) ve sistem maliyetinin oldukça yüksek olması Ģeklinde özetlenebilir. Sözü edilen optik hata ġekil 2 de görüldüğü gibi boyutun okunduğu skala düzlemi ile boyut düzlemlerinin farklılığından doğmaktadır. Ölçülecek boyut ile fotoğraf makinası arasındaki uzaklık, boyutun 20 katı kadar olduğu zaman hata önemsenmeyecek kadar küçülmektedir. Ayrıca, ölçülen boyutlar arasındaki farklılıklar, katsayılar yardımı ile de azaltılabilir (Sabancı, 1999). 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 30

31 ġekil 2. Paralaks hatası (Sabancı, 1999) Fotometrik ölçümler için öncelikle yapılacak çalıģma deneklere açıklanmıģ ve her birinden bilgilendirme onama formu alınmıģtır. Sonrasında ise ölçüm iģlemlerine geçilmiģtir. 83 tarım iģçisi üzerinde sağ elden farklı konumlarında 10 farklı ölçü alınmıģtır. Bu ölçümlerde görüntü analiz tekniği ile doğrudan ölçüm yöntemi sonuçları belirtilerek ölçümler arasındaki paralaks hatası yüzdeleri belirlenmiģtir. Antropometrik teknik ve terminolojiler ile ölçüm hassasiyetlerinin vurgulandığı ISO 7250 (1996), ISO (2003), TS EN A1 (2009) standartları göz önünde bulundurularak araģtırmada değerlendirmeye alınan ölçüler Ģunlardır (ġekil 3.); 1. El uzunluğu, 2. El ayasının uzunluğu, 3. El ayasının geniģliği, 4. Elin geniģliği, 5. ĠĢaret parmağı geniģliği, 6. El ayası kalınlığı, 7. Elin kavrama çapı, 8. Elin maksimum tutma çapı, 9. Yumruk yüksekliği, 10. Elin maksimum kavrama çapı. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 31

32 ġekil 3. Değerlendirme amacıyla alınan ölçüler ve ölçüm numaraları ġekil 1. de gösterilen düzenek yardımıyla elde edilen bir iģçi eline iliģkin dijital fotoğraflar ve fotoğraflardaki el duruģ pozisyonları ġekil 4. de verilmiģtir. Fotoğraflar Fujifilm marka JS serisi 12 megapiksel dijital fotoğraf makinası ile çekilmiģtir. ġekil 4. Değerlendirmeye alınan dijital el fotoğrafı örnekleri Elde edilen görüntülerin değerlendirilmesi amacıyla Myriad v8.0 görüntü analiz programı kullanılmıģtır (ġekli 5.). Program iki basamaklı olarak çalıģmaktadır. Ġlk basamak görüntünün kalibrasyonu iģlemidir. Kalibrasyon, ölçülen büyüklüğün gerçek değeri ile onu ölçen cihazın verdiği sonuç arasındaki iliģkiyi bulma iģlemidir (Beyaz ve ark., 2010). Bir fotoğraf makinesinin kalibrasyonu fotogrametrik nokta belirleme iģleminin tersi olarak da ifade edilebilir (TaĢdemir ve ark., 2009). Yazılım kalibrasyonunda ise ölçüleri bilinen bir kalibrasyon levhası veya kalibrasyon cetvelinden yararlanılmaktadır. Diğer basamak ise görüntünün doğru bir Ģekilde seçilmesi iģlemidir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKĠġEHĠR 32