MEDİNE VESiKAslNIN İSLAM HUKUKU AÇlSINDAN ~ KAYNAK DEGERi

Transkript

1 EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yl: 2 Say: 34 (Kş 2008) MEDİNE VESiKAslNIN İSLAM HUKUKU AÇlSINDAN ~ KAYNAK DEGERi i i \ Özet Ahmet GÜNEŞ(*) Bu makalede Medine vesikasnn İslam hukuku açsndan kaynak değeri incelenmektedir. Tarih kitaplarmda vesikann Medine'de yerleşik Müslüman, Yahudi ve müşrikler arasnda yaplan bir antlaşma olduğu kaydedilmektedir. Gayrimüslimlerle yaplan antlaşmalar ise İslam hukukunda geçici ve ebedi olmak üzere iki grupta tasnif edilmektedir. Bu tasnifte Medine vesikas zimmet hukukundan farkl mütalaa edilmekte ve geçici antlaşma grubunda değerlendirilmektedir. Vesikann geçici antlaşma olarak nitelenmesi önemsizfiğini ima etmez. Vesikann halen de baki olan ruhu farkl rktan ve inançtan insanlarla barş içerisinde bir arada yaşama olarak özetlenebilir. Anahtar Kelime/er: İslam ~ukuku, Medine vesikas, çok hukukluluk, bir arada yaşama. Resource Value of Medina Constitution According to Islamic Law Abstract This article analyzes Constitution of Medina according to the principles of Islamic law. In historiographic works, the Constitution of Medina is recorded asa treaty among the Muslims, Jews, and polytheists. According to Islamic law, treaties that are made with non-muslims are classified in two categories as temporary and permanent. In this classification, the Constitution of Medina is considered separate from the law of debts, and it is placed among the temporary treaties. The jact that the Constitution is considered a temporary treaty does not imply that it is insignificant. The spirit of the Constitution that continues to exist taday can be summarizedas living in peace with people from different races andfq.ith groups. Key Words: Islamic law, Constitution of Medina,!ega! diversity, coexistence, living together. *) Dr., Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi. (e-posta: ahgun@hotmail.com)

2 22 Dr. Ahmet GiİNEŞ EKEV AKADEMİ DERCİSİ "'. ' Giriş İslam tarihinde önemli bir yere sahip olan Medine vesikas yaklaşk bir asrdr öne çkan bir konu olma özelliğine sahiptir. Geçen yüzyl itibariyle vesikaya ilk kez müsteşrikler dikkat çeker. Merhum Muhammed Hamidullah tarafndan dünyann ilk yazl anayasas olarak takdim edilir. Günümüzde sivil toplurri ve çok hukukluluğun referans olarak gösterilir. Bir arada yaşamann temel argümanlarndan biri olarak değerlendirilir. Bu ilginin sonucu olarak Medine vesikas hakknda geniş bir literatürün oluştuğu söylenebilir. Biz bu makalede ilgili literatüro bütün boyutlaryla değerlendirmeyi amaçlamyoruz. Burada sadece vesikann tarihi sürecine ksaca temas edip muhtevasn özetleyeceğiz. Özellikle de fkh literatüründeki yerini tespit edeceğiz. Vesikann gayrirnüslimlerin vatandaşlk statülerini ifade eden zirnmet sözleşmesinden farkl yönlerine işaret edeceğiz. Yesikay la ilgili olarak yorumlanan gayrirnüslirnlerin kazai özerklikleri ve çok hukukluluk tartşmalanna değineceğiz. Vesikann tarihi açdan fani olmasna rağmen, ruhunun baki olduğunu vurgulayacağz. Vesikann mevsukiyeti, anayasa olarak nitelenmesi ve muhtevasyla ilgili analizleri araştrma çerçevesi dşnda tutacağz.. Medine Vesikasnn Tarihi Süreci İslam'n fikri temellerinde, ahlak ilkelerinde, Hz. Peygamberin şahs ve şahsiyeti hakknda; hatta Müslümanlarn sosyal tezahürlerinde olumsuz bir unsur olmamasna rağmen, yine de müşrikler çeşitli iddia, iftira ve itharnlarda bulunur. Bazlarna göre Hz. Peygamber, çocuklan anne babalanndan ayrmş, birlik ve beraberliklerini bozmuş, atalannn dininden döndürmeye yeltenmiş, bilidrniyet ve saltanat peşinde olan bir kişidir i. Srf bu iddialara istinaden ilk Müslümanlar, maddi ve manevi mahrumiyetlere maruz braklr. Baz Müslümanlar için Habeşistan hicretleri bir çözüm olarak düşünülür. Mekke' de uygulanan boykotla, hayat dayanlmaz boyutlara ulaşr. İlahi emir gereği Medine hicret yurdu olarak gösterilir. O'nun Mekke'den gizlice aynlşyla tertiplenen suikast teşebbüsü akim kalr. Tehditler hicret y~lculuğu esnasnda da Medine'de de devam eder. Yüz yl aşkn süredir devam eden kargaşa, anarşi ve savaşlar sonucu Medine'de siyas! yapnn oldukça dağnk olduğu: görülür. Siyas dağnklğ önlemek için Abdullah b. Übeyy'e taç giydirilmesi gündemdedir. Hicret böyle bir ortamn arifesinde gerçekleşir. Bu sosyal realiteden dolay Hz. Peygamber, Medine'ye hemen girmez ve Kuba'da bir süre bekler. Bu süre içerisinde çeşiti~ temaslarda bulunduğunu ve stratejiler geliştirdiğini tahmin etmek güç değildir. Nitekim Medine'ye silahl muhafziann korumasyla girdiği biliniyor. Hz. Peygamber dini tebliğ ederken uyguladğ siyaset, peygamberlik fetanetinin ayn bir boyutu olarak yorurnlanabilir. O'nun liderlik vasf hayat boyunca hemen her yerde görülür. Bundan dolay Peygamberi.nizin Medine'ye sğndğ söylenebilir; fakat sğnt olduğu söylenemez. Daha ilk günlerde hicretin hedefine ulaşahilmesi için en mükemmel çözüm modeli olan muhacirlerle e nsan manevi kardeş yapar. En sar bu kardeşlerine öz kardeşi aratmayacak yardrnlaşma ve dayanşma örneği sunar. ) bkz. İbn Hişam, es-siretü'n-nebeviyye, byy. ts. I, 289,295,298,344,382. 2) Hamidullah, Muhammed, Islam Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul 993, I, 66. 3) İbn Hişam, II, 504 vd.

3 MEDİNE VESİKASININ İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KAYNAK DEGERİ Yine hicretin ilk zamanlannda Hz. Peygamber nüfus saym yaptm. Nüfus saymyla ilgili olarak Peygamberimiz "Müslümanlğn sözü ile açklayanlan bana yaznz" buyurmuştur". Araştrmaclara göre Medine'de yaklaşk 500 Müslüman, 4000 Arap müşrik ve Yahudi unsurubulunmaktad:s. Hz. Peygamber müteakip dönemde Medine vesikasna imza koymuştur. Peygamberimiz MÜslüman sahabilerle olduğu kadar gayrimüslim Medinelilerle de İstişare eder.. Hepsi Hz. Enes'in evinde toplanr ve bir şehir-devlet yapsn ortaya çkarma hususun- da anlaşrlru-6. Özellikle Yahudilerle ilgili maddelerinin ne zaman yazldğ hakknda ise farkl yorumlar yaplmaktadr. İlgili maddelerde hakemliğin Peygamberirnize ait olmas ve Resulullah (md. 42, 47) ifadesiyle kaydedilmesinden hareketle, Bedir savaş sonrasnda imzalandğ ihtimali üzerinde durulur 7 "Bedir savaşna kadar Yahudilerden sözlü ve fiill bir düşmanlk vaki olmamşt" 8 bilgisi ise antlaşmann Bedir savaşndan önce imza Iandğ ihtimalini kuvvetlendirir. "Bedir savaşndan sonra Yahudiler taşknlk yaptlar ve kendileriyleresulullah arasndaki ahdi bozdular" 9 ifadesive Kaynuka oğullannn antlaşmay bozan ilk Yahudi kabilesi olduğunun belirtilmesi 0 de, vesikann Bedir savaşndan önce yapldğn teyit eder". 2. Medine Vesikasnn Muhtevas Hadis kaynaklannda, tarih kitaplannda ve emval türü eserlerde Medine vesikasna doğrudan atftar yaplmaktadr. Aynca ilk dönem fkh kitaplannda da Medine vesikasnn referans gösterildiği bilinmektedir. Farkl literatürlerde yer almas sebebiyle tarihçiler Medine vesikasnn mevsukiyeti hakknda tereddüt etmezler. Medine vesikasnn maddeleriyle ilgili baz önemsiz farkllklar olduğu bilinmekle beraber biz burada Merhum Muhammed Harnidullah'n tespitlerini esas alacağz. Onun genel kabul gören tespitlerine göre vesika 47 maddeden ibarettir 2 Maddelerin -23 aras Müslümanlarla, aras ise Medine'de yerleşik olan Yahudi kabileleriyle ilgilidir 3 Say itibariyle az da olsa Hristiyan unsurundan da bahsedilmesi farkl din mensuplannn katlm açsndan önem arz eder. 4) Buhar!, Ebu Abdiilah Muhammed b. İsmail, es-sah?j, İstanbul ts. Cihad, 8, Müslim, Ebu Huseyn Müslim b. Haccac, Sahih, Beyrut 955, İman, 235; detay bilgi için bkz. Okiç, M. Tayyib, "İslamiyette İlk Nüfus Saym," AÜ ilahiyat Fak. Dergisi, Ankara 960, sy. VII, s ) Hamidullah, I, 83. 6) Hamidullah, I, 89; Bulaç, Ali, "Asr- Saadet'te Bir AradaYaşama Projesi: Medine Vesikas", Bütün Yönleriyle Asr- Saadet'te İslam, Editör: Vecdi Akyüz, İstanbul 995, Il, 69-95, II, 72. 7) Hamidullah, I, 95; Aydn, M. Akif, "Anayasa" DİA, İstanbul 99, III, 53. 8) Şafii, Muhammed b. İdris, el-ümm, Beyrut ts. IV, 8!. 9) Şeybanl, Muhammed b. el-hasan, Kitô.bi's-Siyeri'l-Kebfr. Beyrut 997, (Serahsi'nin şerhi ile birlikte), V,3. 0) İbn Hişam, III, 5!. ) Farkl bir yorum için bkz. Serjeant, R. B., "Sünnet Cani'as, Yesrib Yahudileriyle Yaplan Muahedeler ve Yesrib'in Tahrim'i: Sözde 'Medine Anayasas' Yer Alan Yesikalann TahJil ve Tercümesi", çev. Murat Çiftkaya, Bilgi ve Hikmet, Kş-994/5, s. 68 vd. 2) İbn Hişam, II, ; Ebu ~eyd, ~.asm b. Selam, Kitô.bu'l-Emvô.l, ~ahire 975, ; Hamidullah, I, ; Tuğ, Salih, Islam Ulkelerinde Anayasa Hareketleri, Istanbul 969, s ) Hamidullah, I, 90.

4 l 24 Dr. Ahmet GÜNEŞ EKEV AKADEMİ DERGİSİ Müslünanlarla ilgili hükümler şu ana başlklar altnda toplanabilir: Vesikann ilk maddesinde insan unsuru tanmlanr. İlgili maddede Allah resulü Hz. Muhammed tarafn~ dan hem Kureyşli hem de M edineli Müslüman ve nüninler, onlara tabi olanlar ve onlarla beraber cihad edenler ayn ay n zikredilir. İkinci maddede bunlann diğer insanlardan farkl tek bir ünnet olduğu ilan edilir ve böylece ittifak üyeleri tespit edilir. Müteakip maddelerde bunlardan dokuz grup ayn ayn ismen kaydedilir ve dfihili-harici düşmaniara karş Müslümaniann sosyal görevleri beyan edilir. Sosyal görevleri gereği mürninler arasnda ağr mali mükellefiyet altnda hiç kimse braklmaz. Muhtemel cinayet vakalannda kan diyeti grup arasnda ortaklaşa ödenir. Yine savaş sonras esirlerin fidyelerinin temin edilmesi de iyi niyete, makul esaslara ve adalet prensibine göre. tespit edilir. Mürninler hiçbir zaman diğer mürninler aleyhine antlaşma yapmaz. Hakszlk yapan, isyan eden, fesat çkaran, zulüm işleyene karş -kendi içlerinden birisi bile olsa- ortak ha- reket edilir ve zulüm asla tasvip edilmez. Kafir birisinin öldürülmesi karşlğnda mürnin münini öldünnez ve münine karş kafire yardm etmez. Bilindiği gibi gayrimüslinlerin vatandaşlk statülerinde inanan inanmayan herkesin can güvenliğini sağlama Müslüman Iann garantörlüğündedir. Özellikle Hanetilere göre gayrimüslirn bir vatandaş Müslüman veya gayrimüslirn bir kişinin öldürmesi hukuki hüküm yönüyle farkllk göstermez 4 Dolaysyla bu prensipiere göre buradaki durumun, ittifaka dfihil olmayan düşman grup üyeleriyle kaytl olduğunu söylemek genel hükümlere uygunluk arz eder. Vesika hükümlerine göre Allah'n zirnneti birdir. Bir kişi bile enan verebilir. Çünkü mürninler birbirlerinin velisidir. Yahudilerden ittifaka dahil olanlar, zulmetmez ve düşnana yardm etmezlerse, yardm ve iyi davranşa hak kazanr. Müninlerin banş birdir. Hiçbir mürnin diğer bir mümini istisna edici banş antiaşmas yapamaz. Mürninler arasnda eşitlik ve adalet esastr. Savaşa münavebe usulüne göre çklr. Mürninler Allah yolunda akan kanlannn intikamn hep birlikte alr. Takva sahibi mürninler her zaman en güzel ve en doğru yol üzere olurlar. Müşrik bir kişi, Kureyş'e ait bir mal veya bir kişiyi himayesine alamaz ve müninlere engel olamaz. Bir nümini katlen öldürdüğü açk delillerle sabit olan kişiye ksas uygulanr. Ancak maktul velilerinin diyete raz olmalan bu genel hükmün istisnasn oluşturur. Mürninler suçluyu savunnaz ve korumaz. Bu antlaşmay kabul eden, Allah'a ve ahiret gününe inanan bir m~minii bir katile yardm etmesi ve ona sğnacak bir yer temin etmesi bela! olmaz. Öna yardm eden veya sğnacak bir yer gösteren kyamet günü Allah'n lanet ve gazabna uğrar. Mürninler ihtilafa düştükleri bir olay Allah'a ve Muharnrned'e götürür. Yahudilerle ilgili hükümler ise şu ana başlklar altnda toplanabilir: Yesrib çevresi haram bölgesi olarak belirlenir. Her bir zümre kendi bölgesinden mesuldür. Antlaşmaya dahil olan herkes, Medine içerisinde ve dşansnda güvendedir. Kendi aralannda hayrhallk ve iyi davranş temel prensiptir. Kan diyeti ve kurtuluş fidyesi konusunda yardmlaşma esastr ve eşitlik ilkesi geçerlidir. Adalet ilkesi gereği nazluna yardm edilir ve suçlular 4) Kasful, Alauddin Ebu Bekr b. Mesud, Bedaiu's-Sanai'fi Tertibi'ş-Şerai', Beyrut 986, VII, ) \(esi ka muhtevasnn hukuki analiziyle ilgili olarak bkz. Hamidulliil, I, 9-20; Tuğ, s

5 MEDİNE VESİKASININ İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KAYNAK DEGERİ korunmaz. Bu vesika hükümleri zulüm ve cürüm işleyenleri cezalandrmaya engel olarak yorumlanamaz. İhtilaf vukuunda hakem olarak Peygamberimize müracaat edilir. Yahudiler kendi dinlerinde, Müslümanlar kendi dinlerinde serbesttir. Himaye hakkna sahip olmayanlar başkasn himaye etmeye salahiyedi değildir. Hiç kimse Kureyş'e ve onlann işbirlikçilerine himaye hakk tanyamaz. Savaş durumunda Medine ortaklaşa savunultir. Dini savaşlar bunun istisnasn oluşturur. Yahudilerin savaşa katlmalan Peygamberimizin iznine tabidir. Katlmalar durumunda savaş masraflar kendilerine aittir 5 3. Medine Vesikasnn İslam Hukukundaki Yeri Medine vesikasnn aktüel yorumlarnda en çok tartşlan yönünün siyasi konularla ilgili olduğu söylenebilir. Evrensel ölçekte bugünkü siyasetin eksiklikleri,.olann olmas gereken olup olmadğ, sivil toplumun geliştirilmesi, devletin hakimiyet anlayş yerine katlm esasna göre yönetilmesi ayn bir tartşma konusudur 6 Doğrusu böyle bir tartşma hukuk felsefesinden ziyade siyaset felsefesini ilgilendirir 7 Yine de burada İslam hukukunu ilgilendiren baz hususlara işaret edilmesi konunun aniaşlmasna katk sağlayabilir. 3.. Antlaşmalar Açsndan Medine Vesikas Medine vesikasnn fikhf tahlillerde fazla öne çkmadğ bilinen bir husustur. Bu husus İslam hukukçulannn Medine vesikasn bilmediklerinden kaynaklanmaz. Çünkü ilk dönemlerden itibaren temel fkh kitaplanmzn siyer bölümlerinde hem megaz! kültürüne hem de Medine vesikasna çeşitli atflar yaplr. Bu metinlerdeki atflarn genellikle vesikann sonuçlaryla alakah olduğu görülür. Bugünkü anlamda neden önemsenmediği ise konumuzun temel problemini oluşturur. Bu problemin cevab Hz. Peygamberin yaptğ antlaşmalarn fkh literatüründe nasl sistematize edildiğinde aranmaldr. Kur'an- Kerim'de antlaşmayla ilgili kavramlar misak 8, ahd, ili,.zimmet 9 gibi ifadelerle zikredilir. Antlaşmal kavimden ve düşman kavimden bahsedilif 0 Bunun yan sra Medine döneminde Peygamberimizin birçok kabileyle siyasi ve veya dini-hukuki nitelikli antlaşma yaptğ biliniyor. Bu antlaşmalar Merhum Muhammed Hamidullah'n, el-vesaiku 's-siyasiyye adl eserinde kronolojik olarak kaydedilir. Medine vesikas da bunlar arasnda yer alr. İslam hukuku kapsamnda devletleraras münasebetleri inceleyen siyer kitaplarnn ilk dönemlerden itibaren detayl incelenmesine rağmen, Peygamberimizin savaşlarndan ve banş antlaşmalanndan bahsedilmemesi dikkat çekicidir. Medine vesikas da bu genel hükme dahildir. Aynca İslam tarihinde önemli bir yere sahip olan Hudeybiye barş ant Iaşmasndan da bahsedilmez. Bu anlayş Hanefi fkh usulü açsndan özellikle yönetimle ilgili İcraatiann Peygamberimizin devlet başkanlğ vasfyla temellendirildiği yorumunu 6) Bkz. Ölmez, Ziya, Sivil Toplum Kavram ve Türkiye'de Sivii Toplum Tartşmalar, (Yaynlannamş Yüksek Lisans Tezi), Ankara 994, s. 02 vd.; Keleş, Rüstem, Sivil Toplum ve Medine Vesikas: Bir Mukayase, Baslmamş Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 995, s. 45 vd. 7) Bkz. Kelebek, Mustafa, "İslam Hukuk Felsefesi Açsndan Medine Vesikas", CÜ Ilahiyat Fak. Dergisi, Sivas 2000, sy. 4, s. 325 vd. 8) Ni sa, 4/90. 9) Tevbe, 97, 8. 20) Nisa, 4/90, 92.

6 26/ Dr. Alrnet GÜNEŞ EKEV AKADEMİ DERCİSİ hatrlatmaktadr Doğrusu diğer mezheplere ait fkh k:itaplannda da Medine vesikasna doğrudan atf yaplmamas dikkat çekicidir. Bununla beraber Hz. Ömer döneminde Tağlib kabilesiyle yaplan antlaşmann İslam hukuk kitaplannda nakledildiğini hatrlamak yerinde olufu. Kanaatimizce fkh literatüründe Tağlib kabilesiyle yaplan antlaşmadan bahsedilmesi zimmet sözleşmesinden farkl dini-hukukl hükümler içermesinden kaynaklanr. Bu bakş açsyla fkh literatüründe Medine vesikasndan doğrudan bahsedilmeme-. sinin gerekçesi, kanaatimizce ilgili vesikann fkhi anlamda dini-hukukl sonuçlannn bulunup bulunmamasnda aranmaldr. Bu anlayş vesikann Medine site devletinin oluşum sürecindeki önemini göz ard etmeyi gerektirmez 23 Vesikann kendinden "kitap" (md., 36, 47) ve "sahife" (md. 22, 39, 42, 46) olarak bahsetmesi önem arz eder. Kitap ve sahife ifadesi genelde semavi kitaplan ve sahifeleri çağrştnr 4 İmam Muhammed ise buradaki kitap ifadesini "antlaşma belgesi" olarak yo. rumlar. O, Hz. Peygamberin genel tavnnn antlaşmalan yazdrmak olduğunu söyler ve Hudeybiye sulhnamesinin iki nüsha yazldğn ekler. Peygamberimizin bu davranşn da müdayene ayetiyle irtibatlandnf25. Bilindiği gibi ilgili ayet akitlerin yazlmasn amirdir 6 Yesikada Medine'nin haram bölgesi belirlenir, snrlan çizilir. Snriann çizilmesi baz müellifler tarafndan Medine site-devletinin ülke unsuru olarak değerlendirilir??. Bizce Medine site devletinin kuruluşu ayn bir konudur. Böyle bir incelemede Medine vesikas elbette önemli parametrelerden birini oluşturur. Bununla beraber kanaatimizce vesikada Yesrib haram bölgesinin belirlenmesi daha ziyade Hz. İbrahim'in, Mekke'yi haram bölgesi klmas anlayşyla paralellik gösterif28. Böylece her iki belde "diiru'l-eman" unvann kazanf2 9 Buradaki daru'l-eman ifadesi; can, namus, mal gibi insan haklannn güvence altnda olduğu belde anlamna gelir Mülkilik Prensibi Açsndan Medine Vesikas Fkh literatüründe gayrimüslimlerle yaplan antlaşmalar iki grupta değerlendirilir. Bu gruplandrmada hakimiyet unsuru belirleyici bir kriter olarak esas alnr. Çünkü hakimiyet unsurunun bulunup bulunmamas fkh sistematiğinde farkl hükümlere tabidir. Hakimiyetin bulunmadğ sözleşmeler muvadaa, musalaha, müsaleme, muhidene 30 gibi kavramlarla; hakimiyetin bulunduğu sözleşmeler ise zirnmet kavramyla ifade edilir. 2) Debusi, Ebu Zeyd Abdullah b. Ömer, Takvimu '-Edil/e fi Usuli' -Fkl, Beyrut 200, s ) Ebu Yusuf, s , 20 vd. 23) Bkz. Yaman, Ahmet, "Tarihi ve Hukuki Yönleriyle Medine Sözleşmesi /Vesikas", Modern Türkiye 'de Siyasi Diişiince İslamc/k, İstanbul2004, s ; 24) Hamidullah, I, 9; Tuğ, s. 45; Bulaç, II, ) Şeybani, V, 62, ) Bakara, 2/ ) Tuğ, s. 44; Türcan, Talip, Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara 200, s ) Ebu Yusuf, Yakub b. İbrahim, Kitabu'l-Harac, Beyrut 302, s ) Bkz. Bakara, 2/26; İbrahim, 4/35; krş. Ebu Davud, Süleyman b. el-eş'as, Siinen, İstanbul ts. Menasik, 90, ) Şeybani, V, 8, 30; bkz. Hadduri, Macid, İslam Hukukunda Savaş ve Barş, çev. Fethi Gedikli, İstanbul 999, s. 204 vd.; Gadban, Münir Muhammed, İslam'da Siyasi Antlaşma, çev. Asm Kanar, İstanbul 993, s. 9 vd.

7 r MEDİNE VESİKASININ İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KAYNAK DEGERİ 27 i i L;~ İslam hukukunda her iki sözleşme türü arasndaki başlca temel farklar şu şekilde özetlenebilir: Birincisi; yani hakimiyetin bulunmadğ sözleşmeler bağlayc bir akit değildir, karşlkl nzaya dayanr, muhtevas şartlara göre değişkenlik gösterebilir ve her iki tarafn antlaşmay bozabiieceği kabul edilir. Yalnz her türlü anlaşmalarda olduğu gibi Müslümanlar süresiz akitlerde karş taraf akdin şartlarna bağl kaldklar sürece anlaşma maddelenni ihlal etmez ve abitlerine vefal olurlar. Süreli akitlerde de sürenin sonuna kadar ilgili hükümlere bağl kalrlar. Zaten bir hadiste Müslümanlarn şartlarna bağl olduklan vurgulan-3 İkincisi ise; yani hakimiyetin bulunduğu sözleşmeler Müslümanlar açsndan bağlayc bir akittir ve bozulamaz. Devlet başkan bile zirnmet sözleşmesini feshetme yetkisine sahip değildi-3 2 Hanefi Mezhebi 'nde cezay gerektiren vakalar vatandaşlk anlaşmasnn feshini gerektirmez. Vatandaşlk anlaşmas sadece gayrimüslirn vatandaşlarn ya düşman bir ülkeye sğnmalar ya da isyan etmeleriyle hükümsüz kal-3 3 Bu konuda temel yaklaşm Hanefilerinkinden farkl olmamakla birlikte İmam Şafii başlangçta şart koşulmas durumunda ilgili şartlarn ihlalinin de anlaşmay hükümsüz klacağ kanaatindediil". İslam hukukunda zimmet sözleşmesi Müslümanlar açsndan gayrimüslimlerin can, namus ve mal güvenliklerine yönelik iç ve dş tehlikelere karş Müslümanlarn garantörlüğünü ifade ede-3 5. Gayrimüslimler açsndan ise Müslümanlarn tabi olduklar hukuki hükümleretabi olmalann gerektiri-3 6 İmam Muhammed'in belirttiği gibi İslam hukukunun uygulanmasnda mülkilik prensibi esast-3 7 Yani Müslümanlarn hakim olduğu bir ülkede yaşayan herkese dinleri ne olursa olsun eşit hukuld hükümler uygulanr. Çünkü bu tür hükümler insan (kul) haklar kapsamnda değerlendirili-3 8 Borçlar hukuku, eşya hukuku, ticaret hukuku gibi muamelat konular ve ceza hukuku bu kapsama dahildi-3 9 Hatta ta 'zir hükümleri de buna eklenmelidiro. Konunun yönetim ve asayişle ilgili boyutu ise ayn bir tartşma konusudur Dini Hükümlere Sayg Prensibi Açsndan Medine Vesikas Her ne kadar Medine vesikasnn özüyle ilgili olmasa bile günümüzde vesika hakknda çeşitli açlardan farkl yorumlann yapldğ görülmektedir. Bu yorumlarn büyük bir ksm vesikann siyasi açdan değerlendirilmesinde referans olarak gösterilirken, bir 3 ) Buhari, İ care, 4; Tirmizi, Ahkam, 7, Ebu Davud, Akdi ye, 2. 32) Kasanl, VII, 06-09; Hamidullah, Muhammed, islam Anayasa Hukuku, Editör: Vecdi Akyüz, İstanbul 995, s ) Kasani, VII, 06-07, 2. 34) Şafii, IV, ) Ebu Yusuf, s ) Şeybani, I, 33-34; IV, 260, 36; Şafii, IV, ) Şeybani, IV, 237; bkz. Özel,Ahmet, islam Hukukunda Milletleraras Münasebetler ve Ülke Kavram, İstanbul 982, s ) Ebu Yusuf, s. 89; Cessas, Ebu Bekr Ahmed b. Ali, Ahkiimu'l-Kur'iin, Beyrut 985, IV, 39, 55; Serahsi, Usul, I, ) İbn Abi din, Muhammed Emin, Haşiyetü reddi'l-muhtar, İstanbul 984, IV, 28-29; Şafii, IV, ) bkz. Bilmen, Ö. Nasuhi, Hukuk lslamiyye ve /stilahat Fkhiyye Kamusu, İstanbul ts. III, 30.

8 28 Dr. Ahmet GüNEŞ EKEV AKADEMİ DERCİSİ ksm değerlendirmeler ise İslam hukukunu doğrudan ilgilendirmektedir. İlgili konular arasnda gayrimüslimlere tannan hukuki özerklik ve çok hukukluluk tartşmalar örnek olarak zikredilebilir. Bu yüzden İslam hukuku açsndan konuyla ilgili baz bilgiler verilmesi kaçnlmaz olmuştur. Bilindiği gibi Hanefi fkh doktrini yönüyle Müslümanlarla gayrimüslim vatandaşlar arasndaki eşitlik ilkesinin en dikkate değer istisnasn dini orijinli hükümler oluşturur. İslam hukuk düşüncesinde Hanetilere göre gayrimüslimler Müslümanlarn din! orijinli hükümleriyle muhatap tutulmadklar gibi 4 kendi din! orijinli hükümlerine de müdahale edilmez 42 Bu müdahale edilmeyiş hem bireysel ilişikierde hem aile münasebetlerinde hem de devlet yönetiminde geçerlidir. Doğrusu bütün bunlar dini değerlere ve dini hükümlere sayg prensibiyle doğrudan ilgilidir. Esasen gayrimüslimlerin, Müslümanlarn mükellef olduklar ibadetlerle (namaz, orug, zekat, hac, cihad) mükellef olmayşlar, ilgili hükümlerin İslam hukukunda dini hüküm kapsamnda değerlendirilmesiyle temellendirilmelidir. Nitekim Müslüman bir kocann ehli kitap olan kansnn kendi dini vecibelerine göre oruç tutmasna müdahale edemeyeceği, havra veya kiliseye gitmesini engelleyemeyeceği hükmü de ayn paralelde yorumlanmaldr. Aynca içki ve domuzun üretim, tüketim ve ticaretinin gayrimüslimlere serbest olmas da bunlarn kend{dinlerinde helal olmasndan kaynaklanr. Elbette aile hukukuyla ilgili hükümler de ayn kapsamda düşünülmelidif4 3 İslam aile hukukunda nikiih akdinin evlenen kişilerin ehliyeti, taraflarn icap ve kabulleri ile şahitlik gibi hukuki boyutlar bulunmaktadr. İslam hukukunda nikah akdi de genel akit nazariyesi kapsamnda değerlendirilir. Akit nazariyesine göre genel olarak akitler için aranan in 'ikat, ne faz, shhat ve lüzum şartlar nikah akdi için de- aynen geçerlidir. Fkh sistematiğinde akit nazariyesi borçlar hukuku bölümünde genişçe anlatldğ için nikah bölümünde sadece buyu' bölümlerine atf yaplmakla yetinilirm. Bununla beraber İslam aile hukuku salt-pür hukuki bir müessese olarak değerlendirilmez. Başka bir anlatmla İslam aile hukuku hem hukuki hükümleri hem de dini hükümleri birlikte ihtiva eder ve bu muhteva bir bütünün aynlmaz parçalarn oluşturur. Fkh literatüründe nikahn ibadet olarak nitelenmesi aile hukukuyla ilgili baz kavramiann ve hükümlerin Allah hakk, şer' i bir hak, kul ile Allah arasnda, diyaneten, fetva olarak vb gibi kavramlarla ifade edilen dini hükümleri ihtiva etmesinden kaynaklanr. Bu kapsamda evleiilmesi helal ve haram olanlar, shn akrabalk, sütkardeşliği, mehir, iddet, sukna 45 vb. aile hukukuyla ilgili hükümlerin dini bir hüküm olduğu İslam hukuk kitaplarnda kaytldr46. 4) Zencani, Ebu'I-Menakib Şihabuddin Mahmud b. Ahmed, Tahricu'l-furu' ale'l-usul, Beyrut 987, s ) Serahsi, Muhammed b. Ahmed, el-mebsu, Beyrut 986, V, 38; Xl, 02; Kasili, VII, ) Mavsili, lll, lll. 44) Kasani, ll, 232, ) Mavsili, III, 0; Kasani,ll, 3; Merginani,l, 204; bkz. Zencani, s ) Bu ayrmla ilgili olarak geniş bilgi için bkz. Apaydn, H. Yunus, İslam Hukukunda Hukuki işlemlerin Hükürisüzlüğü, (Baslmamaş Doktora Tezi), Ankara 989, s. 5 I vd.

9 MEDİNE VESİKASININ İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KAYNAK DEGERİ Bu verilere göre evlenme ve boşanma konulannda gayrimüslimlerin dini hükümlerine müdahale edilmeyişi, kamu hukuku ve özel hukuk aynrrundan değil, bu konulardaki değer yarglannn dini hükümlerle yakn irtibatndan kaynaklan-4 7 Başka bir anlatmla zimmet hukuku açsndan gayrimüslim vatandaşiann dini inançlanyla baş başa braklmas prensibinin kazili hukuk! hükümlerle değil, diyful dini hükümlerle ilgili olduğu unutulmilmaldr. Bu uygulama gayrimüslimlerin hukuki özerkliklerinden ziyade dini hükümlerine müdahale edilmeyişini ifade eder. Başlangçtan beri İslam hukuk kitaplannda. kaytl olan bu esaslar, 97 tarihli Hukuk- Aile Karamarnesi'nde Müslüman, Yahudi ve Hristiyanlara ayn ayn hükümler belirlenmesinde de aynen muhafaza edilij:all. Kararnamenin bu hükümleri hukuk birliğini sağlamann yan sra, en önemli özelliğiyle dini hükümlere saygl yönetim anlayşn yanst-4 9 İslam zimmet hukukunda dini değerlere sayg hukuki bir prensiptir. Doğrusu bu prensip Medine vesikasnda da benzer ifadelerle zikredilir. Bu benzerlik zimmet hukukuyla eşit değerlendirilmesinden ziyade ayn ilkenin evrensel bir nitelik arz etmesinden kaynaklanr. Konuyla ilgili olarak Medine vesikasnda şu ifadeler yer almaktadr: "Yahudilerin dinleri kendilerine, Müslümaniann dinleri kendilerine" (md. 25). Bu ifade "bizim dinimiz bize, sizin dininiz size. " 50 ve özellikle ehli kitap kastedilerek "bizim arnelirniz bize, sizin arneliniz size" 5 ayetlerine dayanr ve evrensel bir nitelik arz eder. Buradaki "din" ifadesini hem dini değerler hem de dini hükümler olarak anlyabiliriz. Medine vesikasna göre Hz. Peygamberin ihtilaflann çözümünde hakem (md. 42) kabul edilmesini ise farkl değerlendirmek gerekir. Burada hakim ile hakem arasndaki farla hatrlamak yerinde olur5 2 Peygamberimizin hakem olarak zina eden iki Yahudi hakknda Tevrat'a göre hüküm vermesi hakem olarak hüküm vermesinin tipik örneğini oluşturur5 3 Konuyla ilgili "eğer sana gelirlerse, ister aralannda hükmet, ister hükmetmekten geri dur. Geri durursan onlar sana asla zarar veremezler. Şayet hükmedersen, aralannda adaletle hükmet. Çünkü Allah adilleri sever" 54 ayeti haklanda İslam hukuku açsndan çeşitli 47) bkz. Abidin, III, 3. 48) Aydn, M. Akif, Islam-Osmanl Aile Hukuku, İstanbul 985, s. 247 vd. 49) Bkz. Bulaç, Ali, "Bir Arada Yaşamann Mümkün Projesi Medine Vesikas", Bilgi ve Hikmet, Kş 994/5, s. 6 vd; Çelik, Ömer, "Beraber Yaşama Sorunu, İnsann Anlam Arayş ve Siyasal Otorite", Bilgi ve Hikmet, Kş-994/5, s. 29-3; Zengin, Bahri, Özgürleşerek Birlikte Yaşamak, İstanbul 995, s. 87 vd.; krş. Akyol, Taha, Medine'den Lozan'a, İstanbul 996, s. 79 vd.; Çelik, Ömer, Türkiye'de Çoğulculuğun Yeni Görünüm/eri, (Baslmamş Yüksek Lisans Tezi), Ankara 998, s. 77 vd.; Güneş, İsmail, Tiirkiye 'de lslamist Entelijansiya 'nn Sivil Toplum Arayş ve Ali Bu/aç, (Baslmamş Yüksek Lisans Tezi), Bursa 995, s. 57 vd. 50) Kafirun, I 09/6. 5) Bakara, 2/39; Kasas, 27/55; Şura, 42/5; bkz. Güner, Osman, "Hz. Peygamber'in Ehl-i Kitab'a Karş Tutumu", Kur'an- Kerim'de Ehl-i Kitab, İstanbul2007, s ) Bkz. Y ldnm, Mustafa, İslam ve Medeni Yarglama Hukukunda Tahkim, İzmir 2002, ) Müslim, Hudud, 27. Verilen hükmün kaynağ için bkz. Kitab Mukaddes, Çkş, 23/8; Tesniye, 6, 9; 27/25. 54) Maide, 5/42.

10 220 Dr. Ahmet GÜNEŞ EKEV AKADEMİ DERCİSİ boyutlanyla farkl yorumlar yaplr. Nitekim İmam Şafii bu ay etin hükmünün hakimiyetin bulunmadğ antlaşmal gayrimüslimlerle ilgili olduğunu özellikle belirtif5 5 Ayetin devamnda "kendi kitaplan olan ve içinde Allah 'n hükmü bulunan Tevrat ellerinde iken nasl olup da seni hakem tayin ediyorlar? Sonra ne diye peşinden dönüp senin hükmüne raz olmuyorlar? Aslnda onlar mürnin değiller" 56 ifadeleriyle bu davranşlan tenkit edilir. Esasen ilgili ayetin zimmet hukukunda da değerlendirildiği görülür. Gayrimüslim vatandaşlann dini hükümlerle ilgili davalarda mahkemeye müracaat etmeleri bunun örneğini oluşturur. Bu hükme göre her iki tarafn raz olarak mahkemeye müracaatlan esastr. Birinin razr olmas diğerinin raz olmamas durumunda dava dinlenmez. Zaten ikisinin raz olarak mahkemeye müracaatlannda bile verilen karar kendileri açsndan bağlayc olmaz. Çünkü dini hükümlerin temel esprisini kul ile Allah arasnda olmas oluşturu Medine Vesikasnn Ruhu Medine vesikasnn maddelerinin uygulanmasyla ilgili şu hususlar dikkatten uzak tutulmamaldr. Bilindiği gibi vesikada katil ve diyetle ilgili hükümler yer alr. Bu hükümler ihtiyaç annda yardmiaşmay amirdir. Nitekim bu maddeye istinaden meydana gelen bir ölüm olaynda diyetin ödenmesi için Peygamberimiz Nadir oğullanndan antlaşma maddesi gereği payianna düşen miktan ödemeleri gerektiğini bildirir. Fakat Nadir oğullan bu talebe olumlu cevap vernelerin ötesinde, suikast teşebbüsünde de bulunurlar 8 Yine vesika maddelerine göre Medine'nin ortaklaşa savunulmas kararlaştnlr. Bu kapsamda vesikann savaşla ilgili maddeleri boyutuyla şu hususlar söylenebilir. Bilindiği gibi Bedir savaşnda Yahudi unsur bulunmamaktadr. Yalnz Bedir savaşnn planlanmamş olmas ve savunma savaş niteliğinde olmayş sebebiyle Yahudi unsurunun bulunmayş zaten normal bir durum olarak kabul edilebilir. Vesika şartianna göre Uhud savaş ise farkl bir niteliğe sahiptir. Çünkü her şeyden önce Medine'nin ortaklaşa savunulmas vesikarun amir hükmüdür. Bununla beraber Müşrik bir kişinin Yahudilerden 700 ci vannda bir gripla Uhud savaşna katlmalan talebi "biz müşriklerden yardm istemeyiz" 59 ifadesiyle Peygamberimiz tarafndan reddedilir. Onlara güvennediği ise özellikle belirtilir->. Vesikann Peygamberimiz açsndan değerlendirilmesinde ise şu hususlar söylenebilir. Malum olduğu gibi Peygamberimiz yaptğ antlaşmalara hiçbir zaman aykn davranmamştr. Medine vesikas maddelerini ihlal edici bir davranşndan da söz edilmez. Vesikann ihlalinde.hep gerekçe gösterilen hususlar Yahudi kabilelerin düşmanca davranşlan olmuştur. 55) Şafii, IV, 98, 422; bkz. Kasanl, II, 3-32, Mavsill, III, 2; Cessas, IV, 88-92; İbn Arabl, Ebu Bekr Muhammed b. Abdillah, Ahkamu 'i-kur 'an, Beyrut 987, II, 620, 62; Elmall, M. Harndi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul 979, III, ) Maide, 5/43. 57) Bkz. Kasanl, II, ; Mavsill, III, ) İbn Hişam, III, 99 vd. 59) Ebu Davud, Cihad, ) Şeybanl, IV, 92.

11 r i MEDİNE VESİKASININ islam HUKUKU AÇISINDAN KAYNAK DEGERİ Bu kapsamda zaten Bedir savaşndan sonra Kaynuka oğullanyla ilişkiler olumsuz gelişir. Bir Müslüman bayana sarkntlk yaplmas sonras karşlkl ölüm olaylannn bardağ taşran son damla olduğu belirtili.-6 Nadir oğullannn muhasarann gerekçesini. de Peygamberimize suikast teşebbüsünde bulunmahin oluşturu.-6 2 Kurayza oğullan mu '' hasaras ise tekrar tekrar güvence verdikleri halde antlaşmay iptal edip Ahzab savaşnda Müslümanlara ihanet ederek düşmanla işbirliği yapmalan olmuştu.-6 3 Konumuzia ilgili temel problem Medine vesikasnn geçiş dönemine ait bir uygulama veya zimmet hükümleriyle nesh olmuş bir metin olarak değerlendirilmesinde odaklanrm. Her şeyden önce şu hususlann hatrlanmasnda fayda vardr. Bilindiği gibi Yahudilere karş Hayber seferi hazrlklannn yapldğ esnada bile Medine'de Peygamberimizle.ntlaşmalanna bağllğn devam ettiren Yahudilerin varlğ bilinmektedij65. Aynca Hayber seferine Medine Yahudilerinden on kişinin katldğ ve Peygamberimizin onlara ganimet-. ten pay verdiği rivayet edilmektedi:66. Hatta ailesinin maişeti için aldğ gda karşlğnda zrhn bir Yahudi'ye rehin vermesi de Peygamberimizin hayatnn son zamanianna kadar Medine'de Yahudi unsurunun varlğn gösteri.j:67. Konunun diğer bir boyutu ise cizye ayetiyle ilgilidir. Bilindiği gibi hemen hemen bütün kaynaklarda Tevbe suresinin hicretin 9. ylnda nazil olduğu hakknda ittifak vardr. Tevbe suresinin son n azil olan surelerden olduğu da bilinmektedir. Bu suredeki cizye ayetinin ise 9. yldaki Tebük seferine ait hazrlklar srasnda veya bu gazveesnasnda nazil olduğu rivayet edilmektedir68. Cizye ile ilgili ayetin nüzulünden sonra Peygamberimizin baz ehli kitap ve Mecusi kabilelerle zimmet sözleşmesi yaptğ kaydedilrriektedi.-69. Medine'de kalan Yahudilerin cizye ayetinden sonra zimnl statüsünde değerlendirildiği bilgisine biz rastlamadk. Bunlann vesika şartlanna bağl olarak devam etmeleri kuvvetle muhtemeldir. Bu ihtimal Tevbe suresinde baz müşrik kabilelerle yaplan antlaşmalann sona erdiğinin ilan edilmesi enredilirken antlaşma yapldktan sonra "şartlan hiçbir şey eksiltmeksizin tamamen yerine getiren ve sizin aleyhinize hiç kimseye destek vermeyen" 70 müşriklerin bile istisna edilmesi anlayşyla teyit edilebilir. Bu verilere göre Hz. Peygamberin maddi ve askeri açdan zayf olduğu zamanlarda gayrimüslimlerle anlaştğ, maddi ve askeri bakmdan güçlü olduğu zamanlarda ise sa- 6) İbn Hişam, III, 5. 62) İbn Hişam, III, 99 vd. 63) İbn Hişam, III, 244 vd.; Bkz. Özkan, Mustafa, Medine Vesikas, (Baslmamş Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2002, s. 76 vd. 64) Krş. Sönmez, Abi din, Rasulullah 'n Diplomatik Münasebetleri, İstanbul 984, s ) Vak:idl, Muhammed b. Ömer, Kitabu'l-megazi, Oxford 966, II, 634,635, ) Vak:idl, II, ) Buhar!, Cihid, 89; Tirmizi, B uyu', 7. 68) Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamannda Gayr- Müslimler, İstanbul 989, s ) Hamidullah, Muhammed, Mecmuatü '-vesaiki 's-siyiisiyye li' -ahdi 'n-nebeviyyi ve'!-hi/afeti 'r-rilşide, Beyrut 987, s. 50 vd. 70) Tevbe, 9/4.

12 222 Dr. Ahmet GGNEŞ EKEV AKADEMİ DERCİSİ vaştğ yorumu vakaya uygun değildir. Zaten böyle bir siyaset uyguladğn varsaymak hiçbir zaman Peygamberimizin şahsiyetiyle de getirdiği mesajla da bağdaşmaz. i, Bu anlamda Hz. Peygamberin bidayeti ile nihayeti arasnda fark olmadğn rahatlkla söyleyebiliriz. Çünkü veda hutbesindeki şu ifadeler ayn düşünceyi destekler mahiyettedir. "Ey insa~lar! Bugünleriniz nasl mukaddes bir gün ise, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise, bu şehriniz (Mekke) nasl mukaddes bir şehir ise, canlarnz, mallannz, namuslannz da öyle mukaddestir, her türlü tecavüzden korunmuştur." 7 Hitabn "ey insanlar" diye başlamas, ilgili hükümlerin inanan-inanmayan herkese şamil olduğunu gösterir 72 ; Sonuç Medine vesikas birçok bilim daln farkl açlardan ilgilendirmektedir. Tabii olarak bilim dallanna göre vesika hakknda çeşitli yorumlar yaplmaktadr. Medine vesikas tarih ve fkh metinlerinde "muvadaa antlaşma" ifadesiyle zikredilir 3 Hatta fkh kitaplannn siyer bölümünde diiru'l-muvadaa antlaşmal ülke kav.rarn kullanlr 74 ve zimmet sözleşmesinden farkl olduğu özellikle belirtilir 75 Vesikann anayasa olarak nitelenmesinde ise hiikirniyet unsurunun bulunmadğ göz ard edilemez 76 Medine vesikasnn zimmet hukukunda referans olarak kullanlmayş tamamen fkh sistematiğiyle alakah dr. Elbette bu tespit vesikann önemsizliğini ima etmez. Zaten fkh kitaplarnda Peygamberimizin ehli kitapla yaptğ antlaşmalarn Müslümanlara örnek olduğu belirtilir. Hatta Serahs! kendi zamanna kadar uygulamann böyle olageldiğini ifade. eder 77 Bu anlamda Medine vesikasnn Yahudi kabilelerio farkl zamanlarda antlaşmaya muhalif düşmanca davranşlan sonucu tarih olarak hükmünü tamamladğ söylense bile elbette teorik olarak da hükmünü tamamladğ anlamna gelmez. Medine vesikasnn ruhu farkl inançtan ve rktan insanlarla savaşsz barş içerisinde bir arada yaşama, sosyal münasebetlerde hayrhahlğ ve iyi davranş esas alma, iç ve dş güvenliğin sağlanmasnda işbirliği yapma şeklinde özetlenebilir. Bu ruh iletişim araçlannn dünyay küçülttüğü, büyük ölçekli nüfus hareketlerinin gerçekleştiği ve snrlarn eski değerini kaybettiği günümüz dünyasnda daha da önem kazanr. Elbette emperyalist eylemleri ve düşmanca davranşlan istisna etmek elzemdir. 7) Buharl, Diyat, 6; Müslim, Kasame, ) Geniş bilgi için bkz. Şener, Mehmet, "Veda Hutbesi'nin İnsan Haklan Yönünden Ksaca Tahlili", Doğu'da ve Bat'da İnsan Haklar, Ankara 996, s ; Eskicioğlu, Osman, Islam Hukuku Açsndan Hukuk ve İnsan Haklar, İzmir 996, s. 255 vd. 73) Şafii, IV, 8. 74) Şeybanİ, V, 2. 75) Şeybani, V, 2. 76) Bkz. Abdiimamoğlu, Kadir, "Modem Anayasa Hukuku Açsndan Medine Vesikas", Bilgi ve Hikmet, Kş-994/5, s. 38 vd.; Eskicioğlu, s. 232 vd. 77) Serahsi, Muhammed b. Ahmed, Şerhu Kitabi's-Siyeri'l-Kebir, Beyrut 997, V, 3.