TEBLİG VE MÜZAKERELERİ. Ankara Eylül ANKARA. DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI /642. Tas. No:

Transkript

1 DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI /642 I TEBLİG VE MÜZAKERELERİ Eylül ANKARA -Yf ~ty(} D\Yflft!H Valm İsl!\m Al'aijtırmfihm Merkezi KUtUphanesi Dem. No: Tas. No: Ankara

2 Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlan 642 1lmi Eserler 105 Yayın Editörü & Redaksiyon Dr. Mehmet BULUT Dizgi&Grafik Cevdet DOGAN Y ISBN Baskı Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi _,. Ostim örnek Sanayi Sitesi 358. Sokak No: ll Yenimahalle 1 ANKARA Tel: (0312) Diyanet İ leri Başkanlığı Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı Tel: (O 312) ;

3 214 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi VI. OTURUM BİRİNCİ TEBLİG (21 Eylül 2004) BİRİNCİ TEBLİG MESLEKi VE SOSYAL BOYUTLARlYLA YURTDIŞI DiN GÖREVLiLiGi Dr. Ahmet ÇEKİN* _, 1960'lı yıllardan itibaren ülkelerarası anlaşmalarla Batı Avrupa ülkelerine Türkiye'den giden işçi göçünün başlangıçta öngörülmeyen sonuçlanndan birisi de sözkonusu kitlenin dinf ihtiyaçlanrun karşılanmasında ortaya çıkmıştır. Max Frisch'in ifadesiyle işçi olarak çağınlan ancak insan olarak Avrupa'ya giden Türkler; bavullanyla birlikte inançlarını, adetlerini, gelenek ve yaşam tarzlarını da götürmüşlerdir. Yurtdışının kendisine özel şartlanndan ötürü dinf ihtiyaçlanrun karşılanmasında çeşitli alternatifler deneyen yurt dışındaki Türk toplumu ilk tecrübelerinden sonra belirli bir dinf kurumdan yardım alma amcıyla Diyanet işleri Başkanlığı'ndan din hizmeti talebinde bulunmuşlardır. Yurtdışında yaşayan Türk vatandaşlanrun yoğun talebi üzerine Başkarılık yine ilgili ülkelerin yetkili merciieri ile vanlan mutabakatlar çerçevesinde, 1980'lerin başından itibaren yurtdışında sürekli din hizmeti sunmaya başlamıştır (DİB 1993: 3). Başkanlığın tarihinde yeni olarak nitelendirebileceğimiz yurtdışı din hizmetlerinin en önemli unsurunu hizmeti sunan ana kitle olarak din görevlileri oluşturmaktadırlar. Diyanet işleri Başkanlığı Türkiye'de istihdam ettiği çeşitli ünvanlardaki personelinden seçtiği bu elemanlarını "Din Görevlisi" olarak tanımlamaktadır. Bu kişiler gerek görev yaptıklan derneklerde gerekse kamuoyunda, Türkiye'deki cami görevlisi olan "lmarrılarla" eş tutulmaktadırlar. Din Görevlileri; görev yaptıklan bölgede "camimizin Hocası" veya "Diyanetin Hocası" gibi takdim edilmektedirler. A. Din Görevlileri Hakkında Genel Kanaatler Zaman zaman açılan seçme sınavıanna yapılan başvurulardan Diyanet işleri Başkanlığı mensuplannca rağbet edilen ı bir görev olarak izlenen yurtdışı din görevliliği konusunda ilgili taraflar kendi perspektif ve konumuna göre bir anlam vermeye çalışmakta- DlB.Din Hizmetleri Dairesi Başkanlığı. ı 2004 yılı Mart ayı içerisinde yapılan seçme sınavına ı 072 kişi müracaat etmiştir.. '

4 ~ KOMiSYON: AB SÜRECiNDE D inin YERi VE DiN HiZMffiERi 1215 dır. örneğin Türkiye'den bakanlar din görevliliğinin maddi boyutunu ön planda tutmakta, yurtdışından bakanlar ise doğudan gelen, yabancı, imajlannın gölgesinde fikir beyan etmektedir. Yurtdışı din görevliliği; hizmete talip olanlar nezdinde ayncalıklı, maddi getirisi olan ve belirli bir süre Avrupa'da yaşama imkanı sunan bir fırsat olarak değerlendirilirken, hizmet alan bazı vatandaşlannıız nezdinde şanslı kimselerin ulaşabildiği, 2-3 yerden maaş alınan, karşılığı kolay kolay ödenemeyecek olan bir görev olarak görülebilmektedir. Yurtdışındaki bir kısun yerel kamuoyu din görevlilerini; konuşulan dili bilmeyen, görev yaptığı ülke hakkında yeterli bilgisi olmayan; modem, seküler ve bireyin önemli olduğu toplumla bilgilerini bağdaştıramayan bu şekilde görev yaptığı insaniann entegrasyonuna katkı sağlayamayan kimseler olarak değerlendirmektedir (Venske 1981: ll O, Seufert ff: Abdullah 1993: 122 ff, Stegemann: 2001: 221 ff, Biswangwer 1988:73 ff, v.d). Buna karşın son zamanlardaki bazı araştırmalarda Türk Devleti'nin yurt dışındaki vatandaşlarına sosyal hizmet sunan görevlileri gibi olumlu tanunlamalara da rastlarunaktadır (Tomanbay 1997: 197, Lemrnen 2001).,Bu listeye yurtdışında çeşitli amaçlarla kurulmuş bulunan dinf-politik amaçlı kuruluşların yüklediği negatif tanunlarnalar da ilave edilebilir. Yurtdışı din görevliliğinin, görevlilere önemli bir maddi avantaj sağladığı yönündeki ön kabul ile, din görevlilerini yurtdışındaki sistem açısından faydasız imasında bulunan görüşün, din görevlileri hakkında gerek Türkiye'de gerekse yurtdışında ilgili çevreler arasında yapılan tartışmalarda belirleyici bir fonksiyon gördüğü söylenebilir. Bu kanaat oluşumunda objektif araştırmaların yetersizliği, bilgilendirme ve hizmetleri tanıtım faaliyetlerinin beklenen seviyeye ulaşamamasının yarıısıra, yurtdışındaki bazı Türk araştırmacılaon katkısı da olmuştur (Mesela Gür 1993). Haklarında ilgili tarafların geniş bir yelpazede kanaat serdettikleri din görevlileri, hukuki olarak kimlerdir? Hangi şartlarda görev yapmaktadırlar? Şimdi bu sorulara cevap aramaya çalışalun. B. Din Görevlisi Hangi özelliklere Sahiptir? Diyanet işleri Başkanlığı'nın yurtdışı hizmetleri bir proje dahilinde yürütülmektedir. Her projede olduğu gibi yurtdışı hizmet projesinin de planlama ve uygulama safhası vardır. Bu projenin uygulama safhasının en önemli aktörleri dlıı. görevlileridir.2 Sunulan hizmetin ilgili kimselere ulaştırılması bu görevliler marifetiyle gerçekleştirilmektedir. O halde din görevlisi kimdir? Ayırdedici özellikleri nelerdir? Bu sorunun cevabı Kurum'un uygulamalarında ve politikalarında görülür. Bu bağlamda Kurum'un zaman zaman açtığı yurtdışına din görevlisi gönderilmesi ile ilgili duyumlar gerekli cevabı içennektedir.3 Bu duyurularda yer alan genel prensipiere göre; Başkanlık personeli olmak, belirli bir dini eğitimi tarihi itibariyle Başkanlığın yurt dışında bulunan toplam 1165 görevlisinden 1130'unu din görevlileri oluşturmaktadır. 3 Bkz: Diyanet Işleri Başkanlığı Dış tlişkiler Dairesi Başkanlığı'nın tarih ve B.02. l.dib / sayılı Merkez ve Taşra Teşkilatma gönderilen yazısı.

5 216/111. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi başan ile tamamlamış bulunmak, belirli bir mesleki tecrübeye sahip olmak, seçme imtihanında başanlı olmak ve yapılacak hizmetiçi eğitim kursunu başan ile bitirmek din görevlisi olmanın temel şartlandır. Bu aşamalardan geçen din görevlileri devlet tarafından hukuki, mali ve sosyal haklan güvence altına alınmış olarak ve gidilecek olan ülkede resmi çahşma ve oturma müsaadesine sahip olarak görev yaparlar (Blumenwitz 1985). Bu durum kendilerine yurtdışındaki diğer Müslüman örgütlerde çalışan imarnlara göre sağlam bir zemin sunar. Kendilerine sağlanan bu imkanlar sebebiyle; görev yaptıklan ülkenin hukukuna göre çalışma ve oturma iznine sahip, hizmet verdikleri kitleye karşı mali olarak bağımsız, sosyal kişilik olarak görev yaptıklan yerde pozisyonlan güçlü, Türkiye'deki cami görevlilerine göre bir dereceye kadar otonom ve aynı zamanda kontrol edilebilir bir özelliğe sahiptirler. c. Din Görevlilerinden Kim Ne Beklemektedir? Her meslek sahibi kişi gibi din görevlileri de görevleri gereği çeşitli kurum ve gruplarla ilişki içerisindedir. Bunlara beklentileri olanlar, rol göndericileri, ilgili kişiler veya gruplar denir (Otto 1978:18). Dirl Görevlileri içirl kendisirlden beklentisi olan gruplan şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: Bağlı olduklan organizasyon olarak Devlet ve Diyanet İşleri Başkanlığı, görev yaptıklan organizasyon olarak bulunduklan ülkedeki üst kuruluş (DİTİB'ler) ve görev yapılan dernek, hizmet sunduldan kitle olarak cemaat ve görev bölgesirlde yaşayan irısanlar ve nihayet görev yapılan ülkedeki kurumlar ve yerel kamuoyu. ı. Din Görevlilerinden Kurumsal (Organizasyon) Beklentiler a) Devletin Din Görevlilerinden Beklentileri: Dirl görevlileri Devlet Memuru olup Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesirlde görev yaparlar. Bu anlamda bürokratik yapının birer elemanıdırlar. Bürokratik yapılarda beklentiler ve roller yazılı talimatıara bağların ve beklentilere uygun hareket etmemek bir yaptınmı icap ettirir (Türk 1978: 106 v.d). Bu bağlamda dirl görevlilerinden Devletin beklentileri 657 sayılı Devlet Memurlan Kanununun 2. Bölüm 6, 7, ve 8. maddelerinde belirlenmiştir.4 Buna göre her memur Devlete sadakaile bağh olmak, tarafsız olmak, davranışlannda memur olduğunu unutmamak ve ast ve üsderi. ile işbirliği yapmakla yükümlüdür. Memurlar yurtdışında görevlendirildiklerinde 9. maddede belirlenen yurtdışında davranış esaslarına uymak zorundadırlar. Din Görevlileri yurtdışında görev yaptıklan sürece, hal ve harekederi.ne dikkat etmek, kimseden mali yardım almamak, kendilerini tenkit edilen bir pozisyona düşürmemek, kendi davranışlanndan ötürü Türk toplumunun devlete güvenini sarsmamak durumundadırlar. Çünkü din görevlileri devletlerarası bir anlaşmaya ve müsaadeye dayanarak yurtdışına giderler, devletin onayı ve müsaadesi ile devletin memuru sıfau ile görev yaparlar. Tekrıik olarak yapılacak görevi tarif etmeyen bu maddeler memurun mesleğini icra etmede taşıyacağı vasıflan içermektedir. 4 T.C Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığı (1995), 657 Sayılı Devlet Memurlan Kanunu. Ankara.. '

6 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNiN YERi VE DiN HiZMETLERi b) Diyanet işleri Başkanlığı'nın Din Görevlilerinden Beklentileri: Diyanet işleri Başkanlığı'nın din görevlilerinden beklentileri ise iki grupta mütalaa edilebilir. Bunlar; mesleğin icra edilmesinin meşruiyyetini temin eden beklentiler ile mesleğin icrası esnasında yerine getirilmesi gereken rollerdir. Başkanlığın bu konudaki kurallan 26 Mart 1986 tarih ve K/170/554 sayı ile yürürlüğe koyduğu Diyanet İşleri Başkanlığı Yurtdışı Görev ve Çalışma Yönergesi'nde bulunmaktadır. Bu Yönergenin 7. maddesinin 17., 18., 19., 20., 21., 22 ve 23. bölümleri meslek ahlakını ilgilendiren hususlan içermektedir. Buna göre; Türk devletinin görevlisi ve yetkilisi olduğunun şuurunda olmak, her yerde ve her zaman mesleğin şeref ve haysiyetini korumak, her zaman nezaket ve terbiye kurallanna uymak, Islam 'm inanç, ibadet ve ahlak esasıanna uygun hareket etmek, Türk Milletinin şeref ve itibannı korumak, Başkanlığın görevlilerden beklediği davranış esaslandır. Dirı görevlisinin mutlaka uyması gereken mecburi beklentiler kategorisirıe dahil olan bu prensipler de yerine getirilmesi gereken bir görevi değil, sosyal bir pozisyonu muhafaza edebilmenin kriterlerini içermektedir. Kurumun din görevlilerinden dinf ve sosyal hizmetler alanında beklentileri ile onlara yüklediği roller ise adıgeçen yönergenin 12. maddesinin ı, 2, ve 8. paragrafı ile 7. maddesinin 1, 4 ve 13. paragrafında yer almaktadır. Bu maddelerde yazılı olan görevler (roller) kendi içirıde şu şekilde kategorize edilebilir. Bunlardan birirıci grupta namaz kıldırmak, hutbe okumak, vaaz etmek (hutbe ve vaazlarla ilgili esaslar ayru yönergenin 14. maddesirlde mufassal olarak belirlenmiştir), çocuklara Kur'an kursu düzenlemek, dini so- l,. rulan cevaplandınnak, cenaze işlemlerini ls/am geleneklerine göre yapmak yer almaktadır. Burada sayılanlar dirı görevlilerinin asıl görevlerini oluşturur. Dirı görevliliği bu görevler üzerine birıa edilir. İkinci grupta mevlid okuma, nikah layma, isim koyma, (12.md.) gibi hem dinf bir karakteri olan hem de Türk gelenekleri ile bağlantılı görevler sayılmıştır. Sosyal hizmet alanında hastahane ve hapishane ziyarederi,(md.6) sayılmakta, son kategoride ise dirı görevlilerinin temsil görevleri (17.Md.) zikredilmektedir. c) üst Kuruluşlar ve Mahalli Derneklerin Din Görevlilerinden Beklentileri: Yurtdışında yerel mevzuata göre kurulmuş bulunan mahalli Demekler ile bunların bağlı olduğu üst kuruluşlar olarak DİTİB'ler din görevlilerini ilgilendiren diğer organizasyonlardır. Diyanet işleri Başkanlığı yurtdışı din hizmetlerini bu demeklerle işbirliği yaparak gerçekleştirmektedir. Bu sebeple dirı görevlileri ayru zamanda bu kurumların da elemanıdırlar (DİTİB Tüzük, Abdullah 1993:58, Stegemann 2001:221). Yurtdışındaki dinf amaçlı demekler ve bunlann bağlı olduklan üst kuruluşlar gönüllülük esasına bağlı olarak sivil irıisiyatif ile kurulmuş olup kamuoyuna dekiare edilmiş bir tüzüğe göre bulunduklan ülke genelinde faaliyet gösteren (DİB 1993:37 vd.) kültürel organizasyonlardır. Faaliyetlerini kendi yönetim kurullan ve üyeleri ile birlikte önemli ölçüde dirı görevlilerinin aktif katılımıyla gerçekleştirirler. Bu açıdan üst kuruluşlarm ve yerel derneklerin de din görevlilerinden beklentileri vardır. Dirı görevlileri üst kuruluşlar bağlamında, üst kuruluşlann faaliyetierini tanıtmak, üst kuruluşun çeşitli dini ve sosyal olaylar karşısmda

7 218/111. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi deldare ettiği görüşü mahallinde anlatmak, demek yönetimleri ile üst kuruluş arasmda sağhklı bir iletişim ve işbirliği zemini oluşturup bunu devam ettiımek, üst kuruluş tarafindan organize edilen hac, cenaze bizmederi ve yardım kampanyalannda aktif rol alıp bunlann takibini yapmak ve üst kuruluşlar tarafindan organize edilen dinlve sosyal proğramlara iştirak etmek gibi beklentilerle karşı karşıyadırlar. üst kuruluşlann din görevlilerinden bu alanda bekledikleri organizatör, temsilci ve aracı rolüdür. Din görevlileri aynı zamanda üst kuruluşlann çatısı altında örgütlenmiş bulunan mahalli demeklerde mesleğini icra eden profesyonel kimselerdir. Yurtdışmda en çok Türk vatandaşmm yaşadığı5 ve Diyanet İşleri Başkanlığı'nın en fazla sayıda görevlisinin bulunduğu6 Federal Almanya'daki üst kuruluş DİTİB'in üye dernekler için kabul ettiği çerçeve tüzüğe göre; derneklerin faaliyetleri dinf, kültürel ve sosyal alanlan kapsamaktadır. Demekler fonksiyon alanlarını, dinf sahada; çevrede yaşayan müslümaniann lslam Dini ile ilgili sorunlanna yardımcı olmak, temel dinl bilgiler ve Kur'an-ı Kerim kurslan düzenlemek, ilgi duyanlara lslam dinl hakkında bilgi vermek, cenazelere ilişkin işlerin usulüne uygun yapılmasını sağlamak, Hacca ve Umreye gidecekleri bu ibadedere hazırlamak7, kültürel alanda; Alman ve resmi makamlarla işbirliği yaparak çocuklann eğitimine yönelik faaliyet yapmak, burs vermek, kültürel faaliyederi teşvik etmek, kitaphklar açmak, basılı, sesli ve görüntülü yayınlan cemaate ulaştırmak, dini, sosyal ve kültürel konularda konferans, seminer ve sempozyum düzenlemek ve sosyal alanda ise; gençlerin uyuşturucu ve diğer zararh alışkanhklardan korunmasını sağlamak, kiliselerle diyalog kurmak, çeşitli felakederde mağdur olanlar için yardım kampanyalan düzenlemek, olarak deldare etmektedirler. Yukanda bazı maddelerini zikrettiğimiz DİTİB tüzüğü demek üyelerinin dinf ihtiyaçlannın karşılarıması ve dinf ve kültürel kimliğin muhafazasına yönelik faaliyetler yarımda, içinde yaşadıklan toplumun sosyal problemierin de sorumluluk üstlenmeyi istediklerini göstennektedir. Sosyal problemler bir yanı ile demek üyelerini ilgilendiriken diğer yanı ile içinde yaşanılan ülkenin sosyal sistemini de ilgilendinnektedir. Bu açıdan derneklerin tüzüklerinde yer alan sosyal ve kültürel sorumluluklannın gereğini yerine getirmeleri her geçen gün daha da önemsenmektedir. Cami demeklerinin yukandaki alanlarda fonksiyonel olabilmesi, bünyesinde bulunan insan varlığının niteliği ile yakından ilgilidir. Bu anlamda tüzükte zikredilen dinf alandaki faaliyetler, bu alanda yetişmiş olan din görevlileri tarafından gerçekleştirilmektedir. Din görevlileri Jmam, Vaiz, Kuran Kursu Öğreticisi ve Müftü olarak kendilerinden beklenen ve derneklerin dinf hizmet alanına dahil olan görevleri yerine getirebilmektedirler. Derneklerin kültürel ve sosyal alandaki faaliyetleri konusunda ise gerek yönetim gerekse profesyonel eleman açısından eksiklikler gözükmek- 5 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının verilerine göre taıihi itibariyle Federal Almanyada Türk Vatandaşı yaşamaktadır. (Bkz. 6 ı taıihi itibariyle Federal Almanya'da 484 sürekli, ı53 de geçici kısa süreli Din Görevlisi bulunmaktadır. 7 DITIB Şube Tüzüğü.

8 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDEDiNiN YERi VE DiN HiZMETLERi /219 tedir. Derneğin amaçlannın gerçekleştirilmesinde ve işlerinin usulüne uygun yürütülmesinde hukuken sorumlu olan dernek başkanlan ve yönetim kurulu üyelerinin kültürel ve sosyal altyapılannın beklenen düzeyde olduğu söylenemez. Bu eksiklik yönetimlerin dışarıdan yardım ihtiyacını gündeme getirmektedir. Kendisinden yardım beklenen kimselerin başında da dernekteki din görevlileri gelmektedir. Din Görevlileri dernek adına yapılacak olan, kültürel ve sosyal alanda çeşitli seminerler ve kurslar düzenleme, yanşmalar tertip etme, konferans, seminer ve gösteriler organize etme, mahallinde bulunan çeşitli dini ve kültürel kuruluşlarla müştereken toplantjlar tertip etmek gibi görevlerle karşı karşıyadırlar. Dernekler açısıdan din görevlilerine yönelik en önemli beklentilerden birisini de derneğin mali ihtiyaçlannın giderilmesinde aktif rol üstlenip sorumluluk almak olarak tarif edebiliriz. Bu beklenti özellikle borçlu olan, camisi inşaat halinde bulunan veya yeni bir yer alan derneklerde diğer tüm beklentilerin önüne geçebilmektedir. 2. Hedef Kitlenin Din Görevlilerinden Beklentileri Yurtdışı din hizmetlerinin en önemli öznesi hedef kitle olarak yurtdışındaki Türk vatandaşlarlandır. Yurtdışına gidişlerinde 40 yıldan fazla zaman geçen Türk göçmenler, Türkiye'de ayn bir imaj, yurtdışında ise daha başka bir imajla karşı karşıyadırlar. "Almanya'da yabancı, Türkiye'de Almancı" deyişi bunun veciz bir ifadesidir. ilk gittikleri yıllara göre sayılan, nitelikleri, hukuki durumlan ve ileriye yönelik tutumlannda büyük değişimler gösteren yurtdışındaki göçmen Türk nüfusu 3.5 milyon kişi civarındadır. 8 oluşmuştur. Bunlar Batı Avrupa ve Amerika'da yerleşik bir "Göçmen Türk Varlığı" dan bir kısmı bulunduklan ülkenirı vatandaşlığını almış, 9 üçüncü nesilden itibaren tamamen okullaşmış; meslek eğitimi almış, üniversitelerden mezun olmuş ve bir kısmı da kendi işini kurmuştur. Federal Almanya'da bugün Türk işverenden ve üniversitelerde okuyan 'in üzerinde Türk öğrenciden bahsedilmektedir. Medyada ve Türk kamuoyunda daha çok pozitif yönleriyle gündeme gelen yurtdışındaki Türkler kendi içlerinde dışandan pek farkedilmeyen önemli problemlerle beraber yaşamaktadırlar. Sözkonusu problemlerin negatif etkileri bütün kuşaklarda görülmektedir. Yurtdışı din hizmetlerinin ana öznesini oluşturan yurtdışındaki Türkler din görevlilerinden Türkiye'deki herhangi bir din görevlisinden beklenenden çok daha fazla ve çeşitli beklentiler ortaya koymaktadırlar. Gerek kuşaklar arası beklentilerde, gerekse yurdışındaki cami eksenli dinf ve sosyal hayat çerçevesinde bu farklılıklan görmek mümkündür. Bu anlamda üç önemli sosyal grubun din görevlilerinden beklentilerine işaret etınek yerinde olacaktır. Bunlar; birinci ve onun etkisi altındaki ikinci nesil Türkler, kadınlar ve gençler- v' 8 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın 2003 yılı verilerine göre yurtdışında kişi yaşamaktadır. Bunların 'i Avrupa'nın çeşitli ülkeleıindedir. 9 Federal Almanyada 1999 yılında Türk vatandaşı Alman vatandaşlığına geçmiştir. ( /v.rww.b pb.de./publikationen. Türkische-Minderheit)

9 220 1 lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi dir. Bu beklentiler ve onlan ortaya çıkaran sebepler din görevlilerinin faaliyetlerini önemli oranda etkilemekte ve şekillendirmektedir. o zamanki ismiyle misafir işçiliğin ilk yıllanndaki, ağır çalışma şartlan, kötü yaşam koşullan, bir gün geri dönme güdüsüyle daha çok çalışıp daha çok kazanma arzusu ve daima geri dönüşe ertelenen normal hayattan uzak yaşantı bugün yurtdışında yaşayan birirıci nesil Türklerde hem fiziki hem de psikolojik anlamda ağır tahribat yapmıştır. Yurt- dışında Türklerin en yoğun yaşadığı yerlerden Berlirı'de yapılan bir araştırma sonucunda, 55 yaş üzeri Türklerin yüzde 54 ünün fiziki ve psikolojik hasta olduğu tesbit edilmiştir (Tufan 1999:50). Kötü çalışma ve yaşam koşullan fiziki rahatsızlıklarm sebebi olarak görülürken; aldatılmışlık, güvensizlik, gelecek korkusu, allevi sorunlar da psikolojik rahatsızlıklara sebep olmaktadır. Bu kuşak yurtdışındaki din görevlilerinin gerek ibadetlerde gerekse demek lokallerinde beraber olduğu, sorunlan ile iç içe olduğu, zamanının büyük bir kısmını beraber geçirdiği gruptur. Büyük oranda parçalanmış ideallere sahip olan bu irısanlardan önemii bir grup vaktirıirı çoğunu cami demeklerinin lokallerinde geçirir. Bir cami demeğinirı lokalinde; psikolojik tedaviye ihtiyacı olanlar, sürekli rahatsızlığı olanlar, ideallerinin hiçbirini gerçekleştirememenirı getirdiği tatınirısizliği yaşayanlar, aldatılmışlar, yurtdışındaki sosyal durumlannın bilinçaltında yaptığı tahribatı taşıyanlar, aile problemi olanlar, maddi sıkıntısı olanlar ve illegal yollardan yurtdışına gitmiş kimseler daima bulunur. Bu vatandaşlanmız kendi dışlanndan ancak kendilerini anlayacak, dirıleyecek ve kendilerine yol gösterecek, onlan teselli edecek birini ararlar. O kimselerde çoğu zaman dirl görevlileridir. Birirıci kuşak olarak adlandırılan bu kimseler içirl cami kendilerini yabancı hissetmedikleri sığırlacak yegane mekan, dirl görevlisi de kendisirıi anlaması ve kendisi ile ilgilenmesi gereken yegane kişi konumundadır. Bu kimseler dirl görevlisirlden Türk kültüründeki klasik "Hoca" rolü yanında, psikolojik yardım beklemektedirler. Göçmenliğin ağır faturasını ödeyen ve hemen hemen hiçbir yerden moral desteği alamayan bu kimselere karşı dirl görevlileri arkadaş, sırdaş, sosyal ve psikolojik danışman, hoca, müftü olarak önemii bir hayat yardımı sunmak durumundadırlar. Göçmen toplumun camiler etrafında oluşan demek yaşantısına yüklediği yeni görevler içirlde kadırılann da önemii yeri vardır. Yurtdışında kadın cemaat ve üyeler Türkiye'ye oranla daha yoğun olarak ibadetlere katılmakta, eğitim faaliyetierirlde rol almakta, derneklerin sosyal ve kültürel faaliyetlerinde zaman zaman erkeklerden daha aktif faaliyet gösterebilmektedirler. Bu özellikleri sebebiyle din görevlileri açısından önemii bir grubu oluştururlar (Çekin 2004: 119.vd). Yurtdışında yaşayan yetişkin kadın cemaat ve demek üyeleri çalışsa da çalışmasa da önemii problemlerle başetmek zorundadır. Çalışanlar açısından hem iş hemde ev işleri, kadının ev içerisirlde değişen rolü büyük bir baskı oluşturmakta, bu durum zaman zaman allevi geçimsizliklere sebep olmaktadır. Çalışmayan hanımlar ise çevreleri ile sosyal kontakt kuramamakta, yalnızlık ve çevre ile iletişimsizlik başka sorunlara yol açmaktadır. Dirl görevlileri demek yaşamına katılan kadınlar için uygun mekanlar oluşturulması, onlar içirl çeşitli kurslar düzenlenmesi, uygun zaman ve yer mevcut ise Kur'an-ı Ke-

10 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNiN YERi VE DiN HiZMETLERi /221 rim ve Dini Bilgiler Dersi tertip etmesi, aile geçimsizliklerine karşı dini bir kişilik olarak arabuluculukyapması gibi beklentilerle karşı karşıyadır (Çekin 2004: 273). Yurtdışında yaşayan vatandaşlanmız açısından üzerinde durulması gereken diğer bir grup da gençlerdir. Gençler sadece bulunduklan ülkede doğup büyümemişler aynı zamanda okul ve meslek eğitimi yoluyla yerli toplumun kültürü içinde sosyalleşmelerini tamamlamışlardır. lik neslin büyük oranda yerli toplumdan izole olarak sürdürdükleri yaşantı, ailedeki norm ve değerler ile reel hayatta karşılaştıklan norm ve değerlerin farklılığı bu grubu hayatlanın anlamlandırmada, geleceğe yönelik planlarında ve kimliklerini tarif etmede ebeveynleri ile çatışmalı bir duruma işaret etmektedir (Şen/Goldberg 1994:56). Genç kuşak din görevlilerinden kendilerine daha toleransh davranmalannı, kendilerini anlamalannı, soruruanna dini açıdan makul ve mantıklı cevaplar vermelerini ve ebeveynleri ile aralarında zaman zaman köprü vazifesi görmelerini beklemektedirler (Çekin 2004: 273). Hemen hemen bütün kesirrıleri ile büyük problerrıleri olan yurtdışındaki göçmen vatandaşlanmızın bu şartlarda din görevlilerine farklı bir misyon yüklemeleri ve onlardan çok şey beklemeleri tabii kabul edilebilir. Ancak bu beklentiler bazen birbirine zıt, çoğu gerçeklikten uzak beklentilerdir. Din görevlilerinin burada ana hatlan ile belirtmeye çalıştığımız beklentilere ilgisiz kalmalan, eksiksiz olarak yerine getirdikleri irnamet, hitabet, vaaz ve öğreticilik görevlerinin de değersizleşmesirıe sebep olmaktadır. Onlann gözünde din görevlisi kendisinden beklenen imarnet ve hitabet vazifelerini ifa ettikten soma, yerine göre psikolog, yerine göre arabulucu, yerine göre arkadaş, yerine göre sırdaş, yerine göre mevlidhan v.s olabilmelidir. Yurtdışındaki dernek yöneticileri ile hedef kitlenin beklerrtlleri her geçen gün diğer beklentilerin önüne geçmektedir. Bu durum din görevlileri için daha çok problerrıle mücadele etmek anlamına gelmektedir. 3. Yerel Makanılann ve Toplumun Din Görevlilerinden Beklentileri Yurtdışındaki yerel idareciler ile kamuoyunun uzun süre kendi yanıbaşlanndaki Müslüman misafirlere yeterli ilgi ve duyarlılığı gösterdikleri söylenemez (Klose 1996: 12). Devletlerin laik karakterleri onlann bu konuya uzak durmalanna bir dayanak teşkil ederken, dini ihtiyaçların karşılanması her dini cemaatin kendi iç işidir anlayışı uzun süre bu konunun görmemezlikten gelinınesme sebep olmuştur. 1980'lerin ortalanndan itibaren görülen mevcut islam anlayışına yaklaşırrılar daha ziyade mevcut olaru anlamaya ve kritik etmeye yönelik gayretler olarak değerlendirilebilir. Ancak özellikle 90'lı yıllarda inşa edilmeye başlanan kubbeli-mirıareli camiler o mahalde ve çevrede bulunan ortalama irısanlann dikkatini çekmiş, buralar marifetiyle irısanlar arasında dinf mahiyetli toplantılar ve fikir alışverişi başlamıştır (Daha geniş bilgi için bkz. Dr.Reiner Albert, Talat Karman M.A s.11 v.d). Avrupa'daki islam ve Müslümanlar olgusuna yaklaşırrılar 11 Eylül2001 olaylanndan soma ayn bir mahiyet kazanmıştır. Medya ve kamuoyunun Avrupa'daki islam ve Müslümanlara bakış açısı terör bağlamında yoğunlaşmış ve Avrupa'daki irnarrıların durumlan bu çerçevede tartışılır olmuştur. Bu proğrarrılarda irnarrılann vaazlannın içeriği, te- ''

11 222 1 lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi röre karşı nasıl bir tutum aldıklan, diğer dirılere ve oruann mensuplanna bakış açılan ile Avrupa'nın temel nizamma yönelik yorumlan sorgulanmaya başlanmıştır. Çeşitli televizyon proğramlannda ve kamuya açık konferans ve toplantılarda, İslam-terör bağlamında gündeme gelen imamlar her geçen gün daha şüphe ile izlenmektedir. Ancak özellikle Federal Almanya'da Diyanet İşleri Başkanı Sayın Prof. Dr. Ali Bardakoğlu'nun tarif ettiği lo ve Bosnalı düşünür Smail Baliç'in Avrupa islamı için örnek gösterdiği (Baliç 1993: 197) Diyanetin teşvik ettiği ı1urı1ı ve hoşgörülü İslam arı1ayışı, yerel makamlar tarafından daha dikkatli ve rasyonel değerlendirilmeye başlanmıştır (Der Spiegel, 40/2003: 86). Bunun neticesinde yeni işbirliği projelerinin yürürlüğe konulduğu gözlemlenmektedir. Bu bağlamda son yıllarda yerel makamlann ve kamuoyunun din görevlilerinden beklentileri konusunda şu tesbitlerde bulunmak mümkündür: Görev yapılan ülkede konuşulan dil haklanda temel dilbilgi.si, Batı kültürü ve hayat tarzı haklanda yeterli bilgi, görev yapılan bölgedeki dini ve sivil toplum örgüden ile diyalog, nerede görev yaptıklannın bilincinde olarak bulunulan ülkenin Anayasasma ve sosyal sistemine saygı ve riayet (Lemmen ). D. Beklentiler Din Görevlilerinin Hizmetlerini Nasıl Etkilemekte ve Hangi Sonuçlan Doğurmaktadır? ilgili tarafların kendi zaviyelerinden ortaya koyduğu bu beklentiler, din görevlileri açısından yerine getirilip getirilmemeye bağlı olarak değişik sonuçlar doğunnaktadır. Beklentiler ve oruann gerektirdiği roller çeşitli kriteriere göre sını.flandınlabilir. Burada Dahrendorf'un yaptığı sını.flandırmayı (Dahrendorf 1965: 26 vd.) takip ederek din görevlilerine yönelik beklentileri üç grupta ele almak uygun olacaktır. Birinci grup beklentiler, yerine getirilmesi zorunlu olaruardır. Bu kategoriye dahil beklentiler; kanun ve yönetmelikle veya arı1aşma ile belirlenmiş, açıkça tarif edilmiş olup, yerine getirilmemesi bir soruştunnayı ve cezai yaptıruru gerektirir. Bu kriteriere göre din görevlileri açısından en başta gelen, mesleğin icrasını mümkün kılan meslek ahlakına yönelik beklentilerdir. Devletin ve Diyanet işleri Başkarı1ığı'nın din görevlileri için tesbit ettiği Devletin memuru ve Diyanet işleri Başkanlığı'nın mensubu olduğunun şuurunda olarak islam inanç, ibadet ve ahlak esaslarına uygun hareket etmek, din görevliliğinin temel vasıflarıdır. Bu sıfatlan haiz bir görevli, görev yaptığı demek bünyesindeki cami veya mescitte, namazlan zamanmda kıldırmak, hutbe okumak, vaaz etmek, Kur'an A:ursu düzenlemek ve dintsorulan cevaplandırmakla, İslam geleneklerine göre cenaze bizmederini görmekle yükümlüdür. Din görevlileri bu görevleri yerine getirirken imam, müezzin, vaiz, öğretici ve müftü fonksiyonu icra ederler. Diyanet işleri Başkarı1ığı'nın yurtdışındaki görevlileri bu görevleri hemen hemen eksiksiz ve usulüne uygun olarak yerine getinnektedir. Sahip oldukları bilgi, Türkiye'de elı O http// "lslarnda llırnlılık" konulu uluslararası konferansta sunulan bildiri, Ortadoğu Merkezi, Utah Üniversitesi, ABD, Şubat '

12 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNiN YERi VE DiN HiZMETLERi /223 de ettikleri tecrübe bunu mümkün kılmaktadır. Ancak bu görevler içinde de beklenti gruplanna göre bazı farklılıklar oluşmaya başlamıştır. Mesela vaazlarda, birinci nesil daha çok geleneğe yer veren hikaye ve kıssalarla süslenmiş bir vaaz isterken, aile problemi yaşayanlar bu konuya yer verilmesini, kadınlar vaazlarda kendi haklan ve yaşadıklan sıkıntılarm gündeme gelmesini, gençler ebeveynlerinin kendilerine daha toleranslı davranması için din görevlilerinin ebeveynleri uyarmasını, Diyanet İşleri Başkanlığı yönergede belirlenen esaslara göre vaaz edilmesini, yaşarıılan ülkedeki yerli kamuoyu da vaazlarda kin ve nefret aşılanmamasını, cemaatin uyumunu kolaylaştıncı bir üslupla vaaz edilmesini beklemektedir. Din görevlilerinin meslek ahlakının gerektirdiği sıfatlan kaybetmesi veya kendisinden beklenen bu hizmetleri yerine getirmemesi çoğu zaman yurtiçindeki asli görevine döndürülmesi yaptınını ile sonuçlanabilmektedir. Bunlann eksiksiz yerine getirilip bundan sonraki beklentilerin karşılanmaması ise din görevlisinin kendisinden bekleneni veremeyen ama hiç yoktan iyidir değerlendirilmesine tabi tutulması anlamına gelmektedir. İkinci grup beklentiler; beklenti grubunun bir geleneğe dayanarak, geleneksel rol içerisinde gördüğü, kapalı veya açık şekilde ilgiliden tabii olarak istediği beklentilerdir. Din Görevlileri buradaki beklentileri yerine gertrebildikleri ölçüde içinde bulunduklan cemiyette etkin olabilmekte, cemaate ve topluma güven verebilmekte ve kendilerini eleştirilere kapalı tutabilmektedirler. Bu beklentilerde kendi içlerinde; bir resmi görevlendirmeye bağh olanlar, Türk-lslam geleneğinden kaynaklananlar ve yurtdışının kendi özel şartiannın ortaya çıkardığı beklentiler olarak sınıflandınlabilir. Yurtdışındaki din görevlileri resmi bir görevlendirme ile hac görevi ile hapishane ziyarederi yapmaktadırlar. Bunlar müşavirlik ve ataşelikler gibi bir üst makam tarafındarı organize edilen görevlerdir. Hac görevirıin tabiatından kaynaklanan problemierin dışında buradaki hizmetlerin de kolaylıkla yerine getirildiği söylenebilir. Türk-lslam geleneğinden kaynaklanan beklentiler ise, mevlid okumak, nikah laymak ve cenaze sahiplerine taziyede bulunmaktır. Tabiatıyla bunlarda din görevlilerinin problemsiz ifa ettiği vazifelerdir. Bu grupta değerlendirebileceğimiz diğer önemli beklentiler göçmenliğin din görevlileri açısmdan ortaya çıkardığı alanlarda görülmektedir. Geleneksel olarak Türkiye'de yakın akraba ve arkadaş çevresince üstlenilen; insaniann sevinçli anlannda onlara ortak olma ile, kriz ve sılantı anlannda manevi ve psikolojik yardım sunma gibi bazı sosyal hizmetler, göçmenliğin bir sonucu olarak, eski sosyal ilişkiler ağının yeni ülkede olmaması ve eskiyi olduğu gibi yeniden inşa etmenin mümkün olamaması sebebiyle göçmen toplumun oluşturduğu kurumlardan beklenmektedir. özellikle yerel sosyal hizmet kurumlanndarı yararlanamayan, dil sorunu, kültürel farklılık, dinf ve geleneksel değerler konusundaki yanlış anlaşılmalar dolayısıyle birinci ve ikinci kuşak Türkler uzun yıllar sosyal hizmetlerden mahrum kalmışlardır (Klause 1996:12, özkara 1990: 26). Yurtdışında demekleşme sürecinin tamamlanmasından sorıra toplum, dinf amaçlı demeklerden bu alanda bazı beklentiler ortaya koymuştur. Yurtdışındaki cami anlayışındaki farklılıklardan birisi de budur. Bazı araştırmacılar cami demeklerinin dinf hizmetler yarunda sosyal hizmetlere yö-

13 224 1 lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi nelmelerini, "camiierin Hıristiyan cemaat yaşamına yakınlaşması" Oonker 1999: 139) olarak algılamakta ve değerlendirmektedir. Burada yurtdışındaki derneklerin ne derece sosyal hizmet ürettikleri sorulabilir. Derneklerin bugünkü insan varlığı itibariyle, ihtiyaç duyulan sosyal hizmetleri görecek yeterli sayıda profesyonel ne gönüllü ne de ücretli elemanlan vardır. Bu durumda cemaate sosyal hizmet sunmak din görevlilerine düşmektedir. Demekler bünyesinde üretilen sosyal hizmetler din görevlilerinin perfermansına bağlıdır.yurtdışı din görevliliğinin tam olarak yerine getirilmesinin zorluğuda bu alanda ortaya çıkmaktadır (Çekin 2004: 262 vd.). Hastahanelerde yatan hastalada evlerde bakılan hastalan periyodik olarak ziyaret edip onlara dini ve moral yardımda bulunmak, günlük cami cemaatinin problemleri hakkında onlarla konuşmak, karşı karşıya olduklan sosyal ve psikolojik rahatsızlıklan hakkında onlara kendi bilgisi ve imkanlan ölçüsünde danışmanhk yapmak, beklenmedik felaketlerle karşılaşanlan teselli etmek, talep edilmesi halinde aile içi anlaşmazlıklarda arabuluculuk yapmak, hayatında yaşadığı problemlerle başedemeyenlere cesaret ve umut vermek, doğum, evlenme ve ölüm anlannda cemaat üyelerinin yanlannda olmak, din görevlilerinin sunduldan başlıca sosyal hizmetlerdir. Din görevlilerinden sosyal hizmet alanı yanında kültürijj alanda da bazı fonksiyonlar beklenmektedir. Din görevlilerinin bu alanda başanlı hizmet yapabilmeleri; derneğin kültürel ve sosyal faaliyetlerine katılmaya ne kadar hazır olduklarına ve demek yönetimleri ile ne kadar işbirliği sağlayacaklanna bağlıdır. Yurtdışındaki demekler zaman zaman, kiliselerle ve diğer resmi ve sivil kuruluşlarla dini ve kültürel amaçlı proğramlar, konferans/ar, yanşmalar, kermesler, pfknikler v.s tertip etmektedirler. Din görevlilerinden bu proğrarnlarda gerek planlayıcı gerek organizatör ve gerekse uygulayıcı olarak aktif bir rol üstlenmeleri beklenmektedir. Buradaki beklentilerde din görevlileri, danışman, mevlidhan, psikolog, teselli edici, yol gösterici, arkadaş, sırdaş, temsilci, organizatör ve uygulayıcı olarak fonksiyon görürler. Bu alanda gösterilecek başan din görevlisinin resmi sıfatından çok kişisel karizmasının ön plana çıkmasını sağlaması, çevresi ile ilişkilerinin ayn bir boyut kazanması, görev yaptıklan demekte kendisini kabul ettirmesi, itibar görmesi, huzurlu bir görev yapması ve cami ile ilişkisi olmasa da çevrede bulunan kimselerin farkına vardığı Hoca anlamına gelirken, bu beklentilere karşılık vermemesi veya ihmalkar davranması, resmi bir soruşturma gerektirmese de, bulunduğu demekte huzurlu görev yapamaması, açıktan tenkitlere maruz kalması ve zaman zaman istiskale uğraması gibi sonuçlar doğurabilmektedir. Yurtdışında görev yapan din görevlilerinin karşılaştığı bir diğer beklenti de din görevlilerinden yerine getirilmesi umulan görevleri içermektedir. Bu grupta sayacağımız beklentiler ilk iki gruptaki beklentileri karşılamak kaydıyla din görevlisini emsallerine nazaran daha seçkin yapan ancak yerine getirilmediğinde bir yaptının öngörmeyen beklentilerdir. Bunlar, o ülkenin dilini bilmek, yeni doğan beb~klere isim koymak, derneklerin idari ve mali işlerine yardımcı olmak, gençlerin ve çocuklann temel eğitim sorun/anna eğilmek, demek adına kendi inisifatiyle sosyal faaliyeder organize etmek, üst kuruluş faaji-

14 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiN in YERi VE DiN HiZMETLERi /225 yederini organize ve takip etmek, sonuçlandırmak, devamh cami cemaati için özel faaliyeder düzenlemek olarak sıralanabilir. Bir din görevlisi, zamanından ve dinlenmesinden feragat ederek yapabileceği bu görevler esnasında; idareci, organizatör, rehber, moral verici fonksiyonlanru icra eder. Bu beklentilerin yerine getirilmesi durumunda din görevlileri, hem kişisel hemde kurumsal olarak takdir edilir, görev yaptıklan mahalde kendilerine karşı özel bir sempati oluşur. E. Sorunlar Buraya kadar yapılan açıklamalardan anlaşılacağı üzere yurtdışında din görevliliği rutin görevleri ihtiva etmemektedir. Yurtdışında din görevlilerinin karşı sırurlan çizilmiş karşıya kaldıklan durum Türkiye örneğindeki cami ve cami görevliliğinin doğallığından hareketle anlaşılamaz. Konuya yurtdışındaki "cami" etrafında oluşan dernekleşmeye yüklenen görevler açısından bakılırsa çok farklı bir yapıyla karşı karşıya olunduğu açıkça görülür (Tavukçuoğlu 2000:91 vd. Kroissenbrunner 2002: 139 vd. Tosun 1993). Camiye yüklenen görevlerdeki farklılaşma kısmen göçmenliğin, kısmen çoğulcu bir toplum içinde yaşamanın, kısmen de Türkiye'de din hizmeti gören yerleşik kurumlann yokluğundan kaynaklanmaktadır. Bu sebeple din görevlileri Türkiye'de alışık olmadıklan bir yapı içerisinde görev yapmak durumundadırlar. Yurtdışında din görevlilerinden beklentiler, üstlenmek zorunda olduklan roller ve fonksiyonlanndaki özel durum yurtdışı din görevliliğini altından kalkılması zor bir görev haline getirmektedir (Krş: Kroissenbrunner 2001: 110). Türkiye'de cami dışında mesleği ı:' ile ilgili olarak sırurlı beklentilerle karşılaşan cami görevlilerinin aksine din görevlisi yurtdışına görevlendirildiği andan itibaren sadece hocadır. Hangi amaçla ve nerede bulunursa bulunsun kendisinden hem resmi hem geleneksel anlamda "Hoca Rolü" beklenmektedir. Bu ise ancak taşıyaniann idrak edebileceği ağır bir yüktür. Yukanda yaptığımız tasnifte yer alan yerine getirilmesi mecburi olan beklentiler ve bunların icap ettirdiği roller, din görevlilerinin rutinleşmiş ve kolay yerine getirdiği rollerdir. Diyanet İşleri Başkanlığı'nın seçerek gönderdiği her görevli inıamet-hitabet, vaaz etme, Kuran kursu düzenleme ve dini sorulan cevaplama konusunda fazla zorlanmamaktadır. Ancak önümüzdeki yıllarda daha fazla hissedilecek olan bir problem bugün ortaya çıkmaya başlamıştır. Almanya örneğinden hareketle Türkçe yapılan vaazların ve verilen hutbelerin önümüzdeki günlerde daha az cemaat tarafından anlaşılacağı söylenebilir. ikinci bir sorun Kur' an kurslarında öğretici ile öğrenci arasındaki iletişim alarunda hissedilecektir. Klasik din eğitiminin ana ögelerinden olan Kuran-ı Kerim'i yüzünden okuma ve namaz dualanru öğrenme konusunda belki bir sorun çıkmayabilir ancak temel dinf bilgilerin verilmesi konusunda aynı dili konuşup anlayamamarun din görevlilerine daha çok problem değuracağı açıktır. Bu konudaki bir diğer eksiklik ise yurtdışında doğup büyüyen kuşakların Türkçe bilgilerini göz önünde bulundurarak geliştirilmiş bir eğitim proğramırurı bulunmayışı ve gerekli yardırncı ders malzemesinin olmayışıdır. Diğer bir problem, dinf sorulann niteliğindeki değişimdir. Zira bu güne kadar birinci ve ikinci neslin klasik diye-

15 -ı 226/ lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi bileceğimiz daha çok ilmihal içerikli sorulaona muhatap olan din görevlileri her geçen gün çoğulcu bir toplumda yaşamadan kaynaklanan sorulara muhatap olmaktadırlar (Çekin 2004: 172 vd.). Bu tür sorulann cevabının klasik fetva kitaplannda bulunmadığı aşikardır. Dolayısıyla yurtdışı din hizmetlerinde önemli bir fonksiyon icra eden din görevlilerinın Dirl işleri Yüksek Kurulundan daha yoğun destek alması gerekir. Sorulan sorulann daha isabetli değerlendirilebilmesi içirl Dirl İşleri Yüksek Kurulu'nun yurtdışında karşılaşılan problemler konusunda yeterli bilgi ve araştınna desteği alması gerekmektedir. tkinci grup beklentiler içerisirlde yer alan Mevlid okumak, nikah kıymak gibi dinf gelenek içerisirlde mütalaa edebileceğimiz roller kolayca karşılanabilmektedir. Burılara hastahane ve hapishane ziyarederini ekleyebiliriz. Bu görevlerde zaman yetersizliği dışında kolayca yerine getirilebilmektedir. Buna karşılık bireysel beklentiler içerisirlde yer alan cemaate psikolojik danışmanhk yapmak, göçmenliğirı ortaya çıkardığı kuşaklararası çatışmalarda sorunu aniayıp ona uygun çözüm üretmede beklenen performansı göstermek din görevlilerirıirı üstesirlden gelmekte zorlandıklan beklentilerdir. Daha önce de işaret edildiği gibi Türkiye'deki tabü sosyal çevrelerinden yoksun olarak her problemle kendisi başetmek zorunda olan yurtdışındaki vatandaşlanmızın önemli bir kısmı içirl din görevlileri kendisirlden yardım ve çözüm uroulacak yegane kimselerdir. Yurtdışındaki hizmet alamnın yeni ve alışılmışın dışında beklentiler üretmeye müsait olması, beklentilerin değişkenliği karşısında, dirl görevlilerinirl gerek aldıklan fol'il1el eğitirnirı gerekse hizmetiçi eğitim kurslannın cemaatin ihtiyaç duyduğu sosyal, psikolojik ve pedagojik yardımı karşılayacak yeterli içeriğe sahip olmayışı, her beklentiyi karşılamayı hemen hemen irhkarısız kılmaktadır. Ortada herkes içirl geçerli standart olmayışı, din görevlilerirıirı her yere çekilebilir gerekçelerle eleştirilere muhatap olabilmelerine sebep olmaktadır. Dirl görevlilerini bu eleştirilere karşı koruyacak etkin bir mekanizma ne yazık ki mevcut değildir. Bu alandaki yetersizlik bir kısım dirl görevlilerirıirı özgüverılerine zarar vermektedir. Ancak din görevlileri taşıdıklan Hoca sıfatının gereği olarak kendilerine müracaat ederılerin problemlerini sabırla dirılemekte, herhangi bir suistimale meydan vermeden en azından orılan teselli edebilmekte ve sabır tavsiye ederek yardımcı olabilmektedirler (Çekin 2004: 212 vd). Çok dikkat çekmese de bu çerçevede sunulan sosyal hizmet, çok sayıda vatandaşımızın ulaşabildiği yegane sosyal ve manevi destek arılarnma gelmektedir. Bu alanda arnlması gereken en önemli soruruardan birisi de, yerli topluma karşı gerek görev yapılan derneği gerekse islam dirıirıi temsil etme görevirıde karşılaşılmaktadır. Yurtdışında görevliler zaman zaman görev yaptıklan demeklerde çeşitli dini ve sivil kurumlarla müştereken hazırlanan proğrarrılarda ilahiyatçı kimlikleri ile yer almaktadırlar. Bu proğrarrılarda din görevlileri çok önemli bir pozisyona sahiptirler. Çühkü alacağı tavır ve yapacağı açıklamalar muhataplannın islam dirıirıe ve Müslümarılara ait kanaatlerini etkileyebilmektedir. Bu anlamda görevlilerin bilgilerirıirı yerli dile tercümesirlde büyük bir problem olduğu gibi, görevlinirı Batı toplumunda din, sosyal ve kültürel hayat, hayat felsefesi gibi hususlara vukufiyeti de büyük önem taşımaktadır. Dirl görevlileri alışık olmadıklan bu duruma genellikle hazırlıksız yakalanmakta bu durum ise kendilerine olan güverılerini negatif etkilemektedir.

16 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNi N YERi VE DiN HiZMETLERi /227 Yurtdışındaki din görevlilerinin sık karşılaştığı sormilardan birisi de demek yönetimleri ile ilişkilerde görülmektedir. Her insan gibi yurtdışına giden bir din görevlisi de, görevine başladığı zaman kendisine çevreyi ve insanlan tarumasında, yerleşmesinde, bürokratik işlemlerde yardım edecek kimselere ihtiyaç duyar. Bu ihtiyaç din görevlilerinin bazı kimseler ve demek idarecileri tarafından yanlış değerlendirilmelerine sebep olabilmektedir. Bu esnada iyi niyetle de olsa roller birbirine kanşabilmekte, din görevlileri ilişkileri normalleştirmek için gereksiz uğraşı vermektedirler. Toplum içerisinde sosyal bir itibar alanı olarak görülen demek idareciliği ve başkanlığını üstlenen bazı kimseler kendilerini din görevlilerinin idarecisi olarak da görebilmektedirler. Bu tür ilişkinin din görevlilerini çok güç bir durumda bıraktığı açıktır. Din görevlileri ya açık çatışma durumunu benimseyip kendisini kabul ettirmektedirler veya geçimsiz, başansız damgasını yememek için sabırla hareket etmek ve durumu idare etmek ellietine gitmektedirler. Bu durum din görevlilerin psikolojik ve moral olarak yıpranmalanna sebep olmaktadır. Demeklerle, ataşelik ve müşavirlikler arasında tabii köprü görevi yapan din görevlileri, müşavirlik ve ataşeliklerin demeklerle beraber organize ettiği sosyal ve kültürel amaçlı faaliyetlerde de anahtar rolü üstlenmektedir. Ancak bu ilişki içerisinde iki taraf arasında meydana gelebilecek yanlış anlamalar ve uyurnsuzlukta din görevlileri arada kalmakta ve prestijleri yıpranmaktadır. Sosyal ve kültürel etkinliklerde işbirliğine istekli olmayan demek yönetimlerinin menfi tuturrılan din görevlilerinin fonksiyonlannı sınırlandırmaktadır. Din görevlileri için bir diğer sorunlu alanda yerli kültür ve kurumlarla ilişkiler olarak görülmektedir. Bilindiği gibi bir kimsenin yabancı bir kültür içerisinde kendisini ifade etmesinin ve o kültürle alış verişte bulunmasının birinci şartı o kültürün diline hakim olmasıdır. Dil öğrenme hususunda yurtdışındaki görevlilerde iki eğilim gözlemlenebilmektedir. Görevlilerin çoğunluğu gerek görevin yoğunluğu gerekse dil öğrenmek için gerekli şartıann olmayışından dil konusunda bir çaba göstermemektedirler. Bu grup görevliler kendileri için lazım olan birkaç kelime ile görevlerini tamamlamaktadırlar. Tabiatıyla bu görevlilerin tüm zamanı Türklerle beraber geçmekte yerli kültürle ilişkileri son derece sınırlı olmaktadır. Ancak az sayıda da olsa alt yapısı ve özel ilgisi olan görevliler, görevleri ile bir-- likte dil öğrenebilmekte ve o ülkedeki yazılı literatürü okuyup anlayabilmekte ve kamuoyundaki tartışmalan takip edebilmektedirler. Bu tip görevliler kendi görev alanlanın ve çevrelerini farklı algılamakta ve yerli kültürle ilişkilere ayn bir önem vermektedirler. Din görevlilerinin bir dil öğrenmeleri hususundaki çeşitli platformlarda dile getirilen temennilerin din görevlilerinin çalışma koşullan açısından gerçekleşme şansı son derece zayıftır. Çünkü dil öğrenme son derece zor ve kendi mantığı içinde kurallan olan bir süreçtir. İmkanı ve vakti olan görevlilerden bile sadece dil kurslannı takip ederek tatmin edici seviyede dil bilmelerini beklemek gerçekçi değildir. Mevcut din görevliliği politikasının bu konuda görevlilerin dil öğrenmelerini kolaylaştırdığı da söylenemez. c'

17 228/111. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi F. öneriler Yurtdışına gönderilen din görevlileri ancak rnuhatap olduklan kitlenin sosyal durnmu itibanyle daha rahat ve verimli bir görev yapabilirler. Hali hazırdaki dururnda yurtdışında yaşayan herkesin gözlemleyebildiği gibi, burada yaşayan toplum bir çok sorunlar içerisinde adeta ne olduğunu, kim olduğunu anlama kavgası vermektedir. Bu sorunlar içerisinde yaşayan insanlar ise isteseler de istemeseler de sorunun bir parçasını ve toplum olarakta öznesini teşkil etmektedirler. Yurtdışındaki vatandaşlanrnızın yaşadıklan kültür içinde bir anlam ifade edecek tarzdaki kendi kültürünü yeniden harmaniayıp mevcut şartlara uyarlama ve yaşayabilir bir organizrnaya dönüştürme çabalan kendi köklerinden koparak gerçekleşemez. Bu dururnda yurtdışındaki Türklerin Türkiye'den tahrnirı edilenden daha uzun bir süre dinf ve kültürel anlarnda yardım almaya devarn edecekleri şüphesizdir. Bu yardırnlann en önemlilerinden birisini de din görevlileri sunmaktadır. Bu kitle ne kadar iyi ve rasyonel şartlarda hizmet sunarsa vatandaşlanrnızın bulunduklan ülkelerde entegrasyonu kolaylaşacak, bulunduklan ülke insanlan ile beraber mutlu ve rnüreffeh bir gelecek kurabileceklerdir. Yukanda izah edildiği üzere yurtdışında yaşayan vatandaşlanrnız göçmenlikten kaynaklanan sorunlan daha uzunca bir süre yaşayacaktır. Bu somnlann çözümü ancak zaman içinde mümkün olabilecektir. Bu sebeple her din görevlisi yurtdışı görevi esnasında bu sorunlarla yaşarnaya hazır olmalıdır. Yurtdışındaki yerli toplum ve kamuoyunun beklentileri de yerel toplurnun göçmenlere ilgisi nisbetinde kendi dinamikleri içerisinde gelişmekte ve değişmektedir. Bu sürecin iyi takip edilmesi ve yanlış anlaşılrnalara meydan verilmemesi gerekmektedir. Bu konuda din görevlilerinden çok üst kuruluşların ve derneklerin aktif olması gerekir. Din görevlilerinin mesleki ve sosyal sorunlannın çözümüne bu dururnda ancak Diyanet!şleri Başkanlığı ile yurtdışındaki üst kuruluşlar ve demekler bazı tedbirlerle kolaylık getirebilirler. Bu konuda şu tedbirlerin alınabileceği makul görülmektedir: ı. Yurtdışına gönderilen din görevlileri için düzenlenen Hizmetiçi Eğitim Kurslan'nda temel yabancı dil eğitimi yanında özellikle görev yapılacak ülkedeki sosyal, politik, idari, dinf ve ekonomik yapı ana hatlan ile yer almalıdır, 2. Bu kurslarda, yurtdışındaki vatandaşlanrnızın bulunduklan ülkedeki sosyal pozisyonlan, modem ve gelişmiş bir toplurnda yaşarnanın avantajlan yanında ortaya çıkardığı sorunlar, vatandaşlanrnızın hayatında meydana getirdiği değişiklikler, bu değişikliklerin din görevlilerine bakış açılanna, onlardan beklentilere, din ve dini kurumlarla ilişkilerine yansıyan yönleri işlenmelidir, 3. Hedef kitlenin bulunduğu ülkedeki yaşayan dinler; organizasyonlan, öğretileri, faaliyet alanlan, hedefleri ve birbirleri ile ilişkileri açısından anlatılrnalı, din görevlilerine dinf çoğulculuk içinde görev yapma bilinci verilmelidir, 4. Din görevlilerinin Hizmetiçi Eğitim Kurslannın düzenlenmesinde gidilecek ülkele-

18 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNi N YERi VE DiN HiZMffiERi /229 rin makamlan ile daha sıkı işbirliği yapılmalıdır. Alman Büyükelçiliği ile bu konuda yapılan işbirliği olumlu bir örnektir. :tmkanlar dahilinde yerli kamuoyunun din görevlilerinden beklentileri, daha Türkiye'deki kurslarda yine gidilecek ülkelerin yetkililerince anlatılmalıdır. Böyle bir uygulamanın yurtdışı din hizmetlerine yönelik yerli kamuoyundaki mevcut şüphelerin giderilmesirlde ve yeni işbirliği alanlannın ortaya çıkmasında olumlu neticeleri olacaktır, 5. Dirı görevlileri, mevcut din görevliliği kavramı etrafında oluşmuş gerçekçi olmayan beklentilerden ve Türkiye'de oluşmuş bulunan "yurtdışı" kavramının ınsanlarda çağnştırdığı illuzyondan kurtanlarak, rasyonal bir tarzda göreve hazırlanmalıdır, 6. Her din görevlisirıe yurtdışı görevirıe başlar başlamaz mahallinde bir oryantasyon proğramı uygulanmalıdır. Bu proğramda çevrede yaşayan cemaatin çalışma şartlan, yaşam tarzlan, eğitim seviyeleri, gelir durumlan, çevrede bulunan eğitim kurumlan, dinf kurumlar, resmi makamlar, sosyal hizmet kurumlan yer almalıdır. Bu ve benzeri rehberlik hizmetlerini görmek üzere her Konsolosluk bölgesirlde dil bilen ve o ülke hakkında yukandaki kriterler dahilinde yeterli bilgisi olan birer rehber din görevlisi istihdam edilmelidir, 7. Yurtdışı görevi esnasında dil öğrenmeye istidadı ve imkanı olan görevlilerin dil öğrenebilmeleri yönünde idari tedbirler alınmalı ve kendilerine kolaylık sağlanmalıdır, 8. Şu anda acilen ihtiyaç duyulan dil bilen din görevlisi ihtiyacını karşılamak ama-,.. cıyla; mevcut görevliler içirıden görev yaptığı ülkedeki dili okuyup yazabilen ve kamuoyundaki tartışmalan takip edebilen, bu konudaki bilgisirıi belgeleyen (Almanya içirı en az Goethe Enstitüsünün Mittel Stufe Diploması almış) ilahiyat mezunu ve çalıştıklan demeklerde mesleki olarak da başanlı olmuş din görevlileri, başarı ile görev yapabildikleri süre kadar, bu mümkün olmazsa en az 12 yıl süre ile görev yapabilmelidirler. Bu tür görevliler; bölge merkez camileriyle kubbeli ve mirıareli olarak irışa edilmiş camilerde görevlendirilmeli, 5 vakit namaz kıldıran imamlar olarak değil, görev yaptıklan cemiyetin hem idarecisi, mümkün olan yerlerde başkanı, yerli topluma karşı o cemiyetin temsilcisi, cemiyetin ziyaretçileri içirı rnihmandar. çevrede bulunan kuruluşlardan gelecek talepler doğrultusunda İslam konusunda, Müslümarılar konusunda üst kuruluşlar ve Diyanet politikalan doğrultusunda bilgiler verecek olan konferansçı, yerel bazda düzenlenen çeşitli proğramlarda bulunduğu derneği temsil edecek bir kişi v.s olarak görülmeli ve bu şekilde istihdam edilmelidirler. Bürokratik imkanlarm müsait olması durumunda bu görevlilere "Sosyal Yardımcı" statüsü verilmelidir. Bu tür bir düzenleme neticesirlde bu görevlilerirniz; vatandaşlanmızın ailevi, sosyal ve psikolojik sorunlarında önemli bir danışman fonksiyonu icra edebilemenirı yanında, çoğulcu bir toplumun.eşit taraflan olarak kendirıi ifade edebilme yönünde daha etkirı olabilecekler, kamuoyu zamanında ve gerektiği gibi aydırılatılabilecek. olması muhtemel yanlış anlamalar önlenebilecektir. Buna ilaveten hapishane ve hastahanelerde yapılan

19 230 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi moral hizmetleri hususunda da bu tip Görevliler bugüne göre çok daha fonksiyonel olabileceklerdir. 9. Yeterli derecede dil bilmemesine rağmen bulunduklan mahalde başan ile görev yapan ilahiyat Fakültesi mezunu görevlilerin görev süreleri 6 yıla kadar uzatılabilmelidir. 10. Yurtdışında yürütülen din hizmetlerinin üç ana unsuru olan müşavirlik-ataşelik, dernek yönetimi, din görevlisi yapısındaki belirsizlikler bir an önce giderilmeli, yetki, görev ve sorumluluklar net bir şekilde tarif edilmelidir. Zira bir çok demekte, dernek yönetimlerinin makul herhangi bir gerekçeye dayanmayan tutumlan, dernek bazında yapılacak faaliyetlerde ve din görevlileri ile işbirliğinde olumsuzlukların yaşanmasına sebep olmaktadır. Bunun sonucu din görevlileri açısından rahat çalışabilecekleri ortamın yok olması demektir. Din görevlilerinin çalışma usulleri, sorumluluklan ve haklan, gerekirse imza karşılığı olarak dernek idarecilerine bildirilmeli ve görevlilerin huzurlu bir görev yapması sağlanmalıdır. ll. Yurtdışında yürütülen din hizmetlerinin bundan sonraki alacağı veche, yurtdışı şartıanna uygun olup olmadığı ve yerli kültür içerisinde bir anlam ifade edip etmediği ile yakından ilgili olacaktır. Din hizmetinin yurtdışında bulunulan ülke şartlannda uygun bir formata oturması ancak bu konuda çalışacak bilimsel kuruluşlar yardımıyla olabilir. Mevcut şartlar itibariyle bu tür bir projeyi gerek finarısman gerekse hukuki altyapı itibariyle üst kuruluşlar gerçekleştirebilir. Yurtdışındaki üst kuruluşlar bu konuda henüz yeterli açılımı yapamamışlardır. Bu eksikliğin giderilmesi ve din görevlilerinin daha verimli hizmet üretebilmesi için bu kuruluşlar tarafından gerek, teorik gerekse proğram açısından desteklenmesi gerekmektedir. Bu desteği sağlamak ve yurtdışında yaşayan vatandaşlar'ımızın diğer sorunlarını araştırmak üzere özellikle Federal Almanya'da acilen bir araştırma enstitüsü kurulmalıdır. Bu enstitüde din, aile, gençlik, dini eğitim, dernekleşme, psikolojik yardım hizmetleri, sosyal daruşmanlık, dirllerarası ilişkiler alanında çalışacak yeterli sayıda bilim adamı görevlendirilmeli, bu kimselere üniversitelerdeki emsalleri nispetinde mali ve sosyal haklar sağlanmalıdır. Bu enstitüde din eğitimi, gençlikle ilişkiler, kadınlar, yaşhlar, dernekler, çevre ile ilişkiler, dini kurumlarla ilişkiler, dini sorular, sosyal hizmet alanlan (hastahaneler, hapishaneler, ordu) ile ilgili masalar oluşturulup, buralarda elde edilecek bilgi ve geliştirilecek proğramlar ve yayınlarla din görevlileri desteklenmelidir. Bu enstitü marifetiyle yapılacak veya yaptınlacak araştırmalar neticesinde ve Diyanet İşleri Başkanlığı'nın katkısı ile yurtdışı din hizmetleri daha verimli ve fonksiyonel bir zemine oturabilir. Başkanlığın zaman zaman tertip ettiği şura ve bilimsel toplantılarm yurtdışı din hizmetlerinin ve bu çercevede din görevlilerinin sorunlannın doğru teşhis edilip uygun çözümler üretilmesine vesile olması herkesin yaranna olacaktır.

20 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNi N YERi VE DiN HiZMETLERi /231 KAYNAKÇA Abdullah, Muhammed S. (ı993): Was will der Islam in Deutschland? Güterslah Albert, R.!Kamran, T. (eds.) (ı995): Die Neue Moschee in Mannheim. Mannheim Balic, Smail (ı 993): Der Islam im Spannungsfeld von Tradirion und heutigen Zeit. Würzburg Bardakoğlu, Ali: Jslamda Ihm1ı1ık konulu konferans bildirisi. Ortadoğu Merkezi Utah Üniversitesi ABD. 2 ı -22 Şubat 2003 Biswanger, Karl (ı 988): Türkisch-islamische Vereine als deutsch-türkische Koexistenz. München Blumenwitz, D. (ı 985): Aufenthaltgenehmigung für die Imam e in Deutschland. Cibedo-Texte Nr. 35 Bundes Politische Zentrale Bildung, http//ı,vww.bpb.de./publikationen, Türkische Minderheit) Çalışma Bakanlığı (2004) http// Çekin, Ahmet (2004): "Stellung der Imame" Tübingen. (Yayınlanmamış Doktora Tezi) DahrendorfR. (ı965) Homo Sociologious, 5.Auf. Köln Der Spiegel. 40/2003 DIB Yurtdışı Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergeleri, Ankara. DIB Yurtdışı Din Hizmetleri Raporu, Ankara ı 993 DIB Dış ilişkiler Dairesi Başkanlığı'nın ı 9. ı ı.2003 tarih ve B.02.1.DİB.O / sayılı Merkez ve Taşra Teşkilatma gönderilen yazısı. DİB 2004 Yılı Yurtdışı Din Görevlileri Listesi DİTİB Şube Tüzüğü Gür, Metin (ı 993): Türkisch-islamische Vereinigungen in der Bundesrepublik Deutschland. Frankfurt/M. Brandes & Apsel Jonker, Gerdien (ı999): Die Verortung der islamisehen Gemeinden im deutschen Umfeld. In: Jonker, Gerdien (ed.): Kem und Rand. Die religiösen Minderheiten aus dertürkei in Deutschland. Berlin Klose, Hans-Ulrich (ı 996): Eröifuungsansprache. In: Religion- ein deutsch-türkisches Tabu? Körber -Stiftung Kroissenbrunner, Sabine (2001): Türkische Imame in Wien. Institut für Konflikt-Forschung. Endbericht. Projekt Nr Wien Lemmen Thomas (2003): Erwartungen an die Arbeit der Imame aus der Sicht der Bundesregierung. Vortrag bei der Tagung des Bundesinnenınirıisteriums Berlin mit Imamen von DITIB von in Wiesbaden-Nauroth Lemmen, Thomas (2001): Islamisehes Alltagsleben in Deutschland. Wırtschafts- und sozialpolitischen Forschungs- und Beratungszentrum der Friedrich-Ebert-Stiftung. Bonn özkara, Sami ( 1990): Notwendigkeit der Sozialarbeit mit Auslandem. In: Türkische Migranten in der Bundesrepublik Deutschland. (Hrg;) Sami Özkara. Köln Şen, Faruk/ Goldberg, Andreas (1994): Türken in Deutschland. München. Seufert, Günter (1999): Die Türkisch-Islamische Union der türkisehen Religionsbehörde (DI TIB) zwischen Integration und Isolation In: Seufert, Günter/Waardenburg, Jacques